Falsafa asoslari

71





bilimsiz kishidan ko‘ra, din va uning asosiy tamoyillarini yaxshi o‘rgangan kishi afzal. Bunday kishi aqidaparast emas, balki o‘zi bilgan narsaning qadrini biladigan insondir.

Abelyar haqiqatni topishda tafakkurning xizmatini ta’kidlab, unga hamma vaqt murojaat qiladi. Uning ta'kidlashicha, shubha hamma vaqt tadqiqotga yollaydi, tadqiqot esa haqiqatni topadi. Uning fikricha, insonning o‘limi Xudoni rozi qilish uchun emas, balki odamlarni Xudoga bo‘lgan muhabbat bilan taajjubga solish va odamlarga axloqiy ta’sir ko‘rsatish maqsadida sodir bo‘ladi. Bu bilan odamlar o‘z hayotini Xudoga bo‘ysundiradilar. Bu qarash axloqiy ta’sir qilish nazariyasi deb ataladi.

Akviniyalik Foma (1224—1292) mo‘tadil realizmning yana bir yirik vakili bo‘lib hisoblanadi. Foma o‘sha davr uchun Arastu natur falsafasini ilohiyot bilan birlashtirishga harakat qilgan. Bunda u mo‘tadil realizm pozitsiyasida turgan va sxolastikaning eng yirik namoyandasi bo‘lgan. Uning fikricha, natural falsafada tafakkur va Arastu mantiqiy ta’limoti yordamida Xudo mavjudligi haqidagi haqiqatga erishishi mumkin.

Fomaning «Ilohiy summalar» asari 3000 maqoladan iborat bo‘lib, 600 masalani yoritishga bag'ishlangan. U ilohiyotning siste- mali bayon qilinishi vazifasini bajaradi. «Ilohiy summalar»ning birinchi qismi Xudoning mavjudligi va borlig'i masalasida bahs yuritadi. Ikkinchi qismi «Xudoga qarab harakat» haqida hikoya qiladi. Foma ta’limotidan keyinchalik «tomizm» oqimi shakllan- di va u «neotomizm» tarzida G‘arbda hozir ham saqlanib qolgan.

0‘sha davrning mashhur faylasuflaridan biri Vilyam Okkam- dir (1309—1349). Uning fikricha, ilohiyot aqidalari ratsional (aql) yo‘l bilan isbotlanishi mumkin emas. Ular faqat Tavrot nufuzi tu- fayligina qabul qilinishi mumkin. Bu qarash e’tiqod va tafakkurni bir-biridan ajratardi, ularni omuxta qilishni qoralardi. Okkam, Shuningdek, universaliylarning obyektiv mavjudligini inkor qila- di. Uningcha, universaliylar tafakkur tushunchalari uchun faqat ismdirlar. Bu tushunchalarni odam o‘z ongida yaratgan. Uning- cha, alohida odam insonga nisbatan realroq va muhimroqdir.

Rodjer Bekon (1214—1292) ham Okkam mansub bo‘lgan oqim vakillaridandir. U o‘z hayotini ilmiy tajribalarga bag'ishlagan.