Ғалла уюмини муҳрлаш тўғрисида ҳам ҳужжатлар мав­ жуд. Жумладан, 20-ҳужжатда Убайдуллохоннинг 1702

Давлат тузуми. 
Қўқон хонлиги бир киш ининг мутлақ 
ҳукмронлигига таянган (мутлақ монархия) ўрта аср дав­
лати бўлиб, унинг тепасида қадимий турк одатларига кў- 
ра сайланадиган (кўтариладиган) хон турарди.
Хон давлатни фуқаро, ҳарбий амалдорларга ва мусул­
мон руҳонийларга таянган ҳолда бошқаради. Қўқон хон- 
лигидаги давлат мансабларига келганда, Хива ва Бухоро 
давлатларидагидек мансабларнинг кўпчилиги унда ҳам 
мавжуд бўлган, аммо бажарадиган вазифаларида баъзан 
фаркдар учрайди. Тарихчи Маҳдум Ҳ ож ининг “Туркис­
тон тарихи” асарида 24 мансабга таъриф берилган
. 1
Ж умладан, қушбеги - Қўқон хонлигида хон хузурида­
ги маслаҳатчи бўлиб, у бирор катта шаҳарга мустақил хо­
ким лик ҳам қилган. Парвоначи - бу мансаб кушбеги 
мансабига ва ваколатига тенг бўлган, амирлаш кар ва
* М улла Олим М аэдум Ҳожи. 
Т ар и х и Т у р к и ст о н . 104-105-бетлар.
223
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

мннгбош илик ҳам юқори мансаблардан ҳисобланиб, 
олимнинг ёзиш ича, уларнинг иккаласига бир киши та­
йинланган. Ш ералихон даврида Қипчоқ беки Мусулмон- 
қул ана шу мансабларга тайинланганлиги бунинг тасди- 
гидир. Булардан ташқари, хон номига бериладиган ари­
заларни қабул қилувчи хон ёрдамчиси - худайчи, хон 
ётоғидаги посбон ҳамда тунда хон топширикушрини ба­
жаришга масъул ходим - тунқатор, сарбозлар бошлиги -
нойиб ҳамда оталиқ - додҳоҳ, меҳтарбоши, шарбатдор, 
дастурхончи, маҳрамбоши, эш ик огабоши, мирохўрбоши, 
юзбоши, баковулбоши, ўнбоши мансаблари бўлиб, улар­
нинг ваколатлари бошқа хонликлардагига ўхшайди.
Бир гуруҳ мамсаблар борки, уларни шариат, одил суд- 
лоига тегишли мансаблар дейиш мумкин. Буларга ф и қ \- 
шунос - мударрис - ҳуқукдан даре берувчи олим, про­
фессор; шайҳулислом - мусулмонлар жамоаси (диний 
иш лар)нинг олий бошлиги; шайҳулмашойих - муқаддас 
жойлар мутасаддиси, қози ул-қуззот - қозилар қозиси 
(қози судларининг ҳукм ва қарорларини апелляция инс- 
танцияси тартибида қайта кўрадиган суд), қозилар, қози 
аскар - ҳарбий қозилар, аълам-ҳқуқшунос - маслаҳатчи- 
муфти каби лавозим эгалари киради.
Бу мансабларга тайинловчи ва улар фаолияти устидан 
назорат қилупчи мансабдор шахс бўлиб, у шиғовул деб 
аталган. Олим Р.Набиевнинг китобида қозилик бошқа ла- 
возимлар каби уламолар томонидан эгалланадиган ман­
саблар қагорига кирган. Қўқон хонлигида қозилар суди 
ҳақида махсус Низом ишлаб чиқилганлиги ҳақида маълу­
мотлар бор. Бу каби мансаблар, эҳтимол, Қўқон хонлмги- 
нинг кейинги даврига оид Низомда кўзда тутилган бўлиши 
мумкин. Маъмурий-ҳудудий тузилиши жиҳатидан хонлик 
вилоятлар 
(ўн 
бешта), 
бекликлар 
\амда 
амин 
ва 
оқсоқолликлардан иборат эди. Аҳолиси ўтроқ бўлган ви­
лоятларни хон тайинлаган бек ва ҳокимлар, кўчманчилар 
яшовчи ҳудудларни эса бийлар идора этганлар.
Қўқон хонлигинг армиясига келсак, у отлиқ аскарлар, 
пиёдалар ва сарбозлар, тўпчиларга бўлинган. Армияга ча- 
қирилган сарбозлар қушбеги томонидан озиқ-овқат би ­
лан тўла таъминланган. Аммо қурол-яроғларни ўзлари
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

сотиб олганлар. Лекин Кўқон вилояти кўшинларининг таъ­
миноти билан хоннинг шахсан ўзи шуғулланган. Тинчлик 
вактида сарбозлар уй-уйларига тарқалишиб, хизматда фа- 
цат сипоҳийлар ва кушбегининг соқчилари қолган. Улар 
бир вактнинг ўзида ҳам қўшин, ҳам хизматкор ҳисоб- 
ланган. Қўқон хонлигининг кейинги йилларида доимий 
армия ташкил қилина бошлаган. Хонликнинг харажатлар 
жадвалида ботирлар сони 8000 деб кўрсатилган бўлиб, 
уларнинг \а р бирига 50 танга маош тўланган.