Fakulteti yo’nalishi

I BOB. JAMIYAT VA TA’LIMNI AXBOROTLASHTIRISH

1.1. Axborot texnologiyalari faniga kirish

A xborotlashgan jam.yat iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy jihatdan yanada yuksahshga, mamlakatda ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini va mehnat unumdorligmi oshirishga, iqtisodivntni boshqarishni takomillashtirish, hamda istiqbolli ilmiy yo‘nalishlarni rivojlantmshga katta zamin yaratib beradi. Bunday jamiyatni barpo etish dnuy-texnik taraqqiyot yutuqlari va axborotkommunikatsiya texn о I ogayal an n i iJg‘or ishlab chiaarish sohalarida q o ‘llash, hamda materiallar va xomashyo yaratish bilan chambarchas bog^angan.

Texnologiya- s0 zi yunonchadan «techno» - san’at hunar mahorat, moxirlik va «logos» - fan, ta’lim degan ma’noni bildiradi. Ya’ni texnologiya - san°at, qurihsh, transport, qishloq xo‘ialigi va boshqa sohalarda mahsulotlar olish, ularga ishlov berish va ulami qayta ishlash usullarini tartibga solingan tizimidir. Shu bilan birga usullami i s h l a b chiqish, joriy qilish va takomilashtirishdan iborat hamda ma’lum jarayonlar asosida xom-ashyoni tayyor mahsulotea aylantirish usullari hisoblanadi.

Axborot texnologiyasi bu texnik vositalar va dasturiy ta’minotlar majmui bo lib, korxonalar tayyor mahsulot ishlab chiqarishlari uchun unmg barcha imkoniyatlaridan foydalaniladi. Axborot texnologiyalari kompyuter tizimlari, axborot saqlash qurilmalari, mobil qunlmalarm hamda dasturiy ta’minotlami ya’ni

Windows yoki Linux amaliyot tizimlarini, Microsoft office amaliv dasturlarini va boshqa ко plab dasturlami o‘z ichiga oladi. Kompyuter tizimi - ma’lumotlarga ishlov berish, kiritish va chiqarish, hamda xotirani o‘z ichiga olgan tizimdir.

Axborot texnologiyalari - axborotni yig‘ishni, qayta ishlashni, u/atishni, kompyuter yoki boshqa texnik vositalar yordamida avtomatik tarzda amalga oshirishni o ‘rganishga bagishlangan fandir.

Axborotlashgan jamiyat - bu axborot resurslarini shakllantirish va ulardan foydalanish asosida tashkilot, davlat boshqaruv organlari, fuqarolaming huquqini amalga oshirish va iste’molchilaming axborot ehtiyojlarini qondirish uchun optimal sharoitlami yaratishning tashkiliy ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnik jarayonidir.

Jamiyatda axborot va bilim manbai eng asosiy muloqot vositasi boiib hisoblanadi. Jamiyatni axborotlashtirishda ommaviy-axborot vositalari va Internet tizimining ahamiyati juda yuqoridir. Hozirgi kunda axborot texnologiyalari - bu insoniyat faoliyatining bir sohasi boiib, u axborotni hosil qilish, saqlash va kompyuter yordamida ulami qayta ishlash, shu bilan bir qatorda tatbiq muhiti bilan o‘zaro bogiiq boigan jarayonlaming aloqadorliklarini o‘z ichiga oladigan, ko‘nikma va vositalar tizimidir.

“Axborot texnologiyalari” fani matematika, fizika, informatika va boshqa qator fanlar bilan bevosita bogiiq. Axborot texnologiyalarining vujudga kelishi va rivojlanishini belgilovchi ichki va tashqi omillar mavjud boiib, ulami quyidagicha tavsiflash mumkin:

Ichki omillar - bu axborotlaming paydo boiishi (yaratilishi), turlari, xossalari, axborotlar bilan turli amallami bajarish, ulami jamlash, uzatish, saqlash va h.k.

Tashqi omillar - bu axborot texnologiyasining texnik, uskunaviy vositalar orqali axborotlar bilan turli vazifalami amalga oshirishni bildiradi.

“Axborot texnologiyalari” faning asosiy vazifasi - axborotni qayta ishlashning yangi usullari va vositalarini yaratish, hamda ulami amaliyotda qoilashdan iboratdir.

Axborot texnologiyalari fani quyidagi masalalami yechadi:

S ixtiyoriy informatsion jarayoniami tekshirish;

■S informatsion jarayoniami tekshirish natijasida olingan ma’Iumotlar bazasini qayta ishlash uchun eng yangi texnika texnologiyalarini yaratish va takomillashtirish;

S jamiyatning barcha sohalarida kompyuter texnikasi va texnologiyasidan unumli foydalanishning ilmiy va muhandislik muammolarini yechish.

Axborot texnologiyalari — rivojlanish uchun zamonaviy vositalami o‘z ichiga oladi va quyidagilardan tashkil iopadi:

Kompyuter apparat vositalari (hardware) - fizik qurilma boiib, axborotlami kiritish, qayta ishlash va axborot tizimlarida tayyor mahsulotlami ishlab chiqarishda foydalaniladi. Kompyuter apparal vositalari o‘z ichiga quyidagilami oladi: turli xi) oichamdagi va formadagi komyuterlar (mobil qurilmalar); kiritish va saqlash quriimalari; kompyuterlami o‘zaro birlashtiruvchi telekommunikatsiya qurilmalari.

Dasturiy ta’minot (software) axborot tizimlarini tashkil etuvchi kompyuteming apparat vositalarini boshqarish va muvofiqlashtirish uchun xizmat qiladi.

Maiumotlami qayta ishlash texnologiyasi - dasturiy ta’minotdan iborat boiib, axborotlami saqlovchi va uzatuvchi fizik qurilmalami boshqaradi.

Telekommunikatsiya va tarmoq texnologiyasi - dasturiy ta’minot va fizik qurilmalardan tashkil topgan boiib, apparat qurilmalarni birlashtiradi hamda maiumotlami bir joydan boshqa joyga uzatish imkonini yaratadi. Kompyuter va kommimikatsiya qurilmalari tarmoq yordamida birlashtiriladi va rasmli, ovozli, video maiumotlarini uzatishda foydalaniladi2.

Axborot texnologiyalari keng ma’noda insoniyat faoliyatining barcha sohalarida axborotni kompyuter va telekommunikatsiyalar yordamida qayta ishlash, saqlash, uzatish bilan bogiiq boigan sohadir.

Axborotning eng asosiy turlaridan biri - iqtisodiy axborot.

Uning farqli tomoni shundaki, u odamlaming katta jamoalari bilan.tashkilotlar bilan, korxonalar va shu singari boshqa iqtisodiy strukturalardagi boshqarish jarayonlari bilan bogiiqligidadir.

Iqtisodiy axborot - bu ishlab chiqaradigan va ishlab chiqarmaydigan sohalardagi, odamlar jamoasidagi ijtimoiv - iqtisodiy jarayoniami aks ettiruvchi va ulami boshqarish uchun xizmat qiluvchi axborotlar to‘plamidir.

Axborotning amalda qoilanilishi zarur shard uning o‘z vaqtidaligi va adekvatiigidir. Adekvatlik bu olingan axborot asosida qurilgan obrazning haqiqiy obyektga qanchaiik mosligini beradi va u uchta formada ifodalanadi:

•/ Sintaktik adekvatlilik - bu axborotni uzatish tezligi, aniqligi, kodlashtirish tizimi, tashqi ta’sirlaming mavjudligi va shu kabi jarayonlardan iborat.

S Semantik adekvatliligi - uzatiladigan axborotning ma’naviy larkibi, obyekt obraziga va haqiqiy ko‘rinishiga mos kelishligi hisobga olinadi.

v'' Pragmatik adekvatliligi - olingan axborotning asosiy boshqariladigan jarayon bilan mos kelishini belgilaydi.

Bularni yanada yaxshiroq tasawur etish uchun hayotiy bir misol olamiz. Faraz qilaylik, siz avtomobil bozorida ishlovchi llrmada menejer boiib ishlaysiz va avtomobil texnikasini namoyish etuvchi ko‘rgazmaga taklifnoma oldingiz. Bu laklifnomada ko‘rgazma boiadigan vaqt, joyi, ishtirokchilar tarkibi o‘g‘risidagi maiumotlar boiishi mumkin. Agar ko‘rgazma yopilgandan so‘ng bu taklifnomam olganingizda u sizga kerak boimay qolardi. 0 ‘z vaqtida emasiigi sababli foydalanib boimaydi.

Sintaktik adekvatlik talablarini bajarish uchun taklifnoma blankasi butun boiishi, qattiq qog‘ozdan tayyorlanganligi, shriftlaming oson o'qiladiganligini ta’minlaymiz. Ya’ni bu yerda bi/ faqat axborotni uzatish jarayoni to‘g‘risida bosh qotiramiz va unda nima yozilganligi dolzarb emas, ya’m xatolari yo‘q deb qabul qilamiz. Semantik adekvatlik bizdan taklifhomadagi xabaming haqiqatga mos kelishini talab qiladi. Bu ma’noda pavillion tartib raqamlari, ishtirokchilar nomlari, tadbirning boiish vaqti kabilar mos kelishi tekshiriladi.

Pragmatik adekvatlik taklifnomadagi ma’lumotlaming foydaliligi bilan aniqlanadi. Ya’ni, takliftiomadan foydalanib, kerakli ko‘rgazma zalini tez va vaqtida topa olsangiz - o‘z vaqtingizni tejagan va asablaringizni asragan bo‘lasiz.

Oldinlari qo‘lda bajariladigan amallar ya’ni mijozning kreditini tekshirish, buyurtmalami qabul qilish, hisoblami amalga oshirish kabi ishlar hozirda axborot texnologiyalari yordamida bu jarayonlami avtomatlashtirish imkonini yaratmoqda. Axborot texnologiyalari axborot oqimlarini o‘zgartirib ko‘pchilik foydalanuvchilarga ma’lumotlardan foydalanish va boshqalar bilan bolishish imkoniyatini yaratmoqda. Bu esa qaror qabul qilishni tezlashtirmoqda. Yangi axborot texnologiyalari biznes modellami qo‘llab-quwatlab kelmoqda. Amazon saytidan elektron kitoblami onlayn o‘qish va sotib olish, iTunes yordamida musiqalami ko‘chirib olish hozirgi kunda zamonaviy axborot texnologiyalari vositalari hisoblanadi3.

Ishlab chiqarish kuchlari imkoniyatlari, hamda fan-texnika yuqori cho‘qqilarga ko‘tarilgan zamonida ham axborot o‘ta muhim ahamiyatga ega tovar sifatida namoyon bo‘ladi. Endi yangi ma’lumot yoki bilimlami yaratuvchi bir qator mutaxassisliklar mavjudki, muayyan shaxs, tashkilot, tarmoq xatto davlatlar taqdiri va salohiyati ulardan o‘z vaqtida olingan sifatli ma’lumotlarga bog‘liq desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Bu mutaxassislami kuchqudrati bir tomondan o‘z sohalaridagi yuqori malakasi bilan belgilansa, ikkinchi tomondan kompyuterlar zamonaviy axborot texnologiyalami o‘zlashtirganliklarida namoyon bo‘ladi. Haqiqatan ham kompyuter zamonaviy axborot texnologiyalami qayta ishlashda katta ahamiyatga ega bo‘lib, uning imkoniyatlarini kengaytirishda yordamchi qurilmalardan foydalaniladi. Ko‘p hollarda kompyuterga kiritiladigan axborot bilimlar yoki ma’lumotlar bazasi sifatida namoyon bo‘ladi, unda hosil qilingan axborot esa o‘z iste’molchisiga ega bo‘lgan yuqori baholarga ega tovar sifatida qadrlanadi.

Kompyuterlar imkoniyatlari takomillashuvi, hamda ishlab chiqarish va hayotni turli sohalariga intensiv tarzda kirib borishi mos fan sohasini, ya’ni “Axborot texnologiyalari” fani predmetini bir necha bor tubdan yangilanishiga olib kelgan. Hozirgi kunda kompyuter va unga mos dasturiy ta’minot bazasi imkoniyatlari bu lanni o‘qitishda har bir soha mutaxassislariga muayyan bilim va ko‘nikmalar majmuasini belgilash imkonini beradi va taqozo qiladi.