Fakulteti servis sohasi iqtisodiyoti kafedrasi «narxni shakllantirish» fanidan

Harakatlanuvchi narx - shartnoma tuzilayotgan paytda unda qayd etilgan va ma’lum sharoitda o‘zgarishi mumkin bo‘lgan narx (shartnoma kelishuviga ko‘ra).
Sirpanuvchi narx - bu qoidaga ko‘ra uzoq muddatda tayyorlanadigan mahsulotga belgilangan narx (masalan, kema). Shartnoma tuzilayotganda unda qayd etilgan narx ikkala tomonning kelishuviga ko‘ra o‘zgarishi mumkin.
Vaqt omilini hisobga olgan holda doimiy va vaqtinchalik (mavsumiy) narxlar farqlanadi.
Doimiy narx - bu amal qilish muddati kelishilmagan narx.
Vaqtinchalik (mavsumiy) narx - bu vaqtning ma’lum davrida (mavsumda) amal qiluvchi narx.
Mahsulotlarni yetkazib berish va sotish shartlariga ko‘ra netto narx, brutto narxlar farqlanadi. Netto narx- bu tovarning “sof” narxi. Brutto narx (yalpi narx)- bu oldi-sotdi shartlarini hisobga olib, belgilangan narx (tovarlar bo‘yicha soliqlar, chegirmalar, “franko” turi, sug‘urta).
Narxning yana bir necha turlari mavjud bo‘lib, narxlar mahsulot ishlab chiqarilgan rayondan iste’mol rayoniga tashish bilan bog‘liq transport xarajatlari kimning zimmasida bo‘lishiga qarab narxlar (Franko, FOB, FOS va hokazolar), mahsulot yetkazib beruvchi bilan iste’molchi o‘rtasida qanday taqsim bo‘lishiga qarab bir-biridan farq qiladi.

1. 
   Franko-mahsulot yetkazib beruvchining ombor narxlarida mahsulotni yetkazib beruvchi omboridan to iste’molchi omboriga yetkazib berishgacha bo‘lgan barcha transport va yuk tashish-tushirish xarajatlarini iste’molchi (yukni qabul qilib oluvchi) ko‘taradi. Mahsulot yetkazib beruvchi esa bu xarajatlardan ozod bo‘ladi. Franko-mahsulot yetkazib beruvchi omborining ulgurji narxlari keng qo‘llaniladi. Mahalliy sanoat mahsulotlari, shuningdek, ba’zi qurilish materiallari va boshqalar ham ana shunday narxlarda sotiladi. Iste’molchi materiallarni o‘z transport vositalari bilan yetkazib beruvchining omboridan tashib olganida ham o‘sha franko narxlar qo‘llaniladi.
   
2. 
   Franko-mahsulot jo‘natiladigan stansiya (pristan) narxlari mahsulot yetkazib beruvchining materialni jo‘natish stansiyasigacha (pristangacha) tashib olib borish bilan bog‘liq qo‘shimcha xarajatlarini ham o‘z ichiga oladi. Ammo vagonlarga, kema, barjalarga ortish xarajatlari bundan mustasno. Mahsulotni ortish, mahsulot yetib borgan joyda uni tushirish, iste’molchining omborigacha tashib borish xarajatlari bu xil franko narxiga kirmaydi. Bu narxlar amalda mol yetkazib beruvchini materialning to‘liq va sifati buzilmagan holda tashib olib borilish javobgarligidan ozod etadi.
   
3. 
   Franko-mahsulot jo‘natiladigan stansiya-vagon narxlari mahsulotni o‘z omboridan jo‘natish stansiyasiga (pristanga, portga) tashib borish bilan bog‘liq xarajatlarni, vagonlarni shaxobcha yo‘llarga chiqarish, teplovozlar manevri uchun to‘lovlar, mahsulotni vagonlarga (kemalarga) ortish xarajatlari, mahsulotni jo‘natayotganda bo‘ladigan transport tashkilotlari tomonidan joriy qilingan (masalan, mahsulotni taroziga solish) to‘lovlar mahsulot yetkazib beruvchi zimmasiga yuklanadi. Mazkur xarajatlardan tashqari mahsulot jo‘natish stansiyasidan iste’molchi omboriga tushguncha o‘rtada bo‘ladigan barcha tashish, ortish-tushirish xarajatlarini (franko-jo‘natish sanksiyasi baholarida) iste’molchi ko‘taradi.
   

Bozorning turiga bog‘liq holda auksionlar, birja kotirovkalari narxi farqlanadi. Auksion bahosi - bu auksionda sotilgan tovarning real bahosi. Auksion bu-tovarni raqobatli savdo yo‘li bilan sotish usuli. Sotib oluvchi auksion ishtirokchilaridan minimal narxga erishilganlik sharti bilan eng yuqori narxni taklif qilgan odam bo‘ladi. Auksionlarda momiq-mo‘ynali tovarlar, choy, qadimgi predmetlar, qimmatbaho toshlar va b.lar kabi tovarlar sotiladi.