F. S. Meliboyeva tabiiy geografik jarayonlar

Seysmologiya instituti
tashkil qilindi. Institutning
asosiy ilmiy yoʻnalishlaridan biri Zilzilalarning tabiatini, u sodir boʻladigan muhit 
xususiyatlarini, Zilzilalarning darakchilarini oʻrganish va uni bashorat (prognoz) 
qilish usullarining nazariy asoslarini yaratish deb belgilanadi. Zilzilani bashorat 
qilish borasida Oʻzbekistonda muhim natijalarga erishildi. Jumladan, kuchli 
Zilzilalarni bashorat qilish boʻyicha ishonchli va istiqbolli yangi usullar yaratildi, 
ularning nazariy va amaliy asoslari ishlab chiqildi. Bu usullar majmuini qoʻllash 
asosida Oʻzbekiston hududi va yon atrofdagi hududlarda boʻlib oʻtgan bir necha 
kuchli Zilzilalarni oldindan aytishga muvaffaq boʻlindi. Masalan, 1976-y. 17-
maydagi Gazli, 1978-y. 1-noyabrdagi Olay, 1984-y. 18-fevraldagi Pop zilzilalari 
oldindan aytilgan.
Zilzilalarni yuzaga kelish sabablariga koʻra kuyidagi guruhlarga boʻlinadi: 
-Tektonik jarayonlar natijasida bo`ladigan zilzilalar; 
10
Баратов П., Маматкулов М., Рафиков А. Урта Осиё табиий географияси. Тошкент 2002. 71б. 

---

86 
-Vulkanik jarayonlar bilan bog`liq bo`lgan zilzilalar; 
-O`pirilish va surilmalar tufayli sodir bo`ladigan zilzilalar; 
-Antropogen ta`sir tufayli sodir bo`luvchi zilzilalar.
Tektonik jarayonlar natijasida bo`ladigan zilzilalar.
Yuqorida qayd etilgan 
yer silkinishi turlari ichida katta maydonga tarqaladigani va eng kup talofat 
keltiradigani 
tektonik
zilzilalardir. Yer yuzida bo`ladigan barcha zilzilalarning 
90% iga yaqini tektonik zilzilalarga to`gri keladi. Tektonik zilzilalar tog` jinsi 
qatlamlaridagi geologik kuchlar harakati tufayli yoriqlar paydo bo`lishida yuz 
beradi. Tektonik zilzilalar tez-tez sodir bo`ladigan joylar eng ko`p tektonik 
harakatlar kuzatiladigan faol hududlardir. Tektonik jarayon natijasida yer po`stida 
qatlamlar burmalanadi, siqiladi, yoriladi, uziladi va yangi relyef shakli paydo 
bo`ladi.
Dengiz va okean tublarida ham kuchli zilzilalar bo`lib turadi. Suv ostidagi 
zilzilalar sunami (yaponcha- qo`ltiqdagi to`lqin) nomli dahshatli to`lqinlarni 
keltirib chiqaradi. Sunami shakllanishida to`lqinlarning sohil tubiga urilishi tufayli 
uning kuchi keskin oshadi. 1896 yili Xonsyu orolining sharqiy sohilida vujudga 
kelgan sunami Tinch okeani o`rta qismidagi Gavayi orollari orqali Amerika 
sohillarigacha yetib borgan va undan qaytib Yangi Zelandiya va Avstraliyaga 
qarab harakatlangan (uning balandligi 20 m ga yetgan ).