F. S. Meliboyeva tabiiy geografik jarayonlar

Shamol kuchini aniqlash uchun Boforiy tomonidan 
Tuzilgan xalqaro shkala
8
 
2-jadval 
 
Ballar SHamolningtezligiseundiga, metr 
Shamolningxususiyatlari 
1 
0-0,5 
Shtil tinchhavo 
2 
0,6-1,7 
Sekin 
3 
1,8-3,3 
Engil 
4 
3,4-5,2 
Kuchsiz 
5 
5,3-7,4 
O’rtacha 
6 
7,5-9,8 
Xunuk 
7 
9,9-12,4 
Kuchli 
8 
12,5-16,2 
Qattiq 
9 
16,3-18,2 
Judaqattiq 
10 
18,3-21,5 
Dovul 
11 
21,6-25,1 
Kuchlidovul 
12 
25,2-29,0 
Ashaddiydovul 
13 
29,0 danortiq 
To’fon 
Shamol taʼsirida yuzaga keluvchi relyef shakllari, asosan, arid iqlimli 
zonalar (choʻl va chala choʻllar)da kuzatiladi. Siyrak oʻsimlik qoplami shamol 
taʼsiridan himoya qila olmaydigan sohillarida ham uchraydi. Nuragan togʻ 
jinslarining shamol taʼsirida koʻchirilishi va boshqalar joyga toʻplanishi natijasida 
yuzaga keluvchi akkumulyativ va akkumulyativ deflyatsiya shakllari ayniqsa keng 
tarqalgan. Ular nafaqat shamol, balki shamol uchirib keltiradigan mayda 
jinslarning urilishi, yaʼni qumli shamollar taʼsirida ham vujudga keladi. Qumli 
joylardagi eol relyef shakllari shamolning mavsumiy yoʻnalishiga muvofiq tarzda 
koʻchib yuradi. Eol relyef shakllarish. moʻtadil mintaqa choʻllarida oʻsimlik 
8
А. Низомов ва б. Табиий географик жараёнлар. 2015 й. 

---

55 
qoplami nisbatan zichroq boʻlganligi uchun unchalik katta boʻlmaydi va sekin-
astalik bilan rivojlanadi. Shamollar rejimi va boʻsh jinslarning jipsliligi, asosan, 
zonal geografik omillarga bogʻliq. Rus geograf olimi B.A.Fedorovich tasnifiga 
koʻra, yengil harakat qiluvchi qumli relyef shakllari, asosan, tropiklarning arid 
choʻllariga (Sahroi Kabir, Arabiston ya.o., Eron va Afgonistondagi choʻllar) sust 
harakatlanuvchi relyef shakllari tropik mintaqalardan boshqa siyrak chakalakzorli 
choʻllarga (Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston, Jungʻariya, Mongoliya va Avstraliya 
choʻllari); dyunalar choʻl boʻlmagan hududlarga (Yevropa, Gʻarbiy Sibir, Shim. 
Amerika) xos. Shamol ta`sirida quyidagi relyef shakllari hosil bo`ladi. 
Barxanlar (turkiycha)- yoy shaklidagi qum tepalari. Ular asosan qumli 
cho`llar bo`ylab shamol yo`nalishi bo`yicha yoysimon yoki yarim yoysimon tarzda 
shakllanadi. Barxanlarning asosan shamolga qaragan tomoni qiya, shamolga 
teskari yonbag`irlari esa tik bo`ladi. Uning shamolga qaragan yonbag`ri yotiq (15- 
18
0
) bo`lganligi sababli, shu yonbag`ir bo`ylab qumni yuqoriga ko`taradi. Qum 
zarralari barxanlarning eng yuqori qismiga ko`tarilib, so`ng shamolga teskari 
tomonga o`tgach, og`irlik kuchi ta`sirida pastga tomon yumalab tushadi va qiyaligi 
35
0
gacha bo`lgan shamolga teskari tik yonbag`ir hosil qiladi. Barxanlarning o`ng 
va chap yonida qumlar barxan ustidan oshib o`tuvchi qumga qaraganda oson 
harakat qiladi. Shuning uchun barxanning har ikki chekkasidagi qum oldinroqqa 
siljib to`siq hosil qiladi. Shu sababli barxanlarning balandligi 3-8 metrdan Atakama 
va Sahroi Kabirda 40 metrgacha boradi. Atakama cho`lida barxanlarning kengligi 
200-300 metrga yetadi.