F. S. Meliboyeva tabiiy geografik jarayonlar

Shamol kuchini aniqlash uchun Boforiy tomonidan
Tuzilgan xalqaro shkala⁸
2-jadval

Ballar	SHamolningtezligiseundiga, metr	Shamolningxususiyatlari
1	0-0,5	Shtil tinchhavo
2	0,6-1,7	Sekin
3	1,8-3,3	Engil
4	3,4-5,2	Kuchsiz
5	5,3-7,4	O'rtacha
6	7,5-9,8	Xunuk
7	9,9-12,4	Kuchli
8	12,5-16,2	Qattiq
9	16,3-18,2	Judaqattiq
10	18,3-21,5	Dovul
11	21,6-25,1	Kuchlidovul
12	25,2-29,0	Ashaddiydovul
13	29,0 danortiq	To'fon

Shamol ta’sirida yuzaga keluvchi relyef shakllari, asosan, arid iqlimli zonalar (cho‘l va chala cho‘llar)da kuzatiladi. Siyrak o‘simlik qoplami shamol ta’siridan himoya qila olmaydigan sohillarida ham uchraydi. Nuragan tog‘ jinslarining shamol ta’sirida ko‘chirilishi va boshqalar joyga to‘planishi natijasida yuzaga keluvchi akkumulyativ va akkumulyativ deflyatsiya shakllari ayniqsa keng tarqalgan. Ular nafaqat shamol, balki shamol uchirib keltiradigan mayda jinslarning urilishi, ya’ni qumli shamollar ta’sirida ham vujudga keladi. Qumli joylardagi eol relyef shakllari shamolning mavsumiy yo‘nalishiga muvofiq tarzda ko‘chib yuradi. Eol relyef shakllarish. mo‘tadil mintaqa cho‘llarida o‘simlik
qoplami nisbatan zichroq bo‘lganligi uchun unchalik katta bo‘lmaydi va sekin- astalik bilan rivojlanadi. Shamollar rejimi va bo‘sh jinslarning jipsliligi, asosan, zonal geografik omillarga bog‘liq. Rus geograf olimi B.A.Fedorovich tasnifiga ko‘ra, yengil harakat qiluvchi qumli relyef shakllari, asosan, tropiklarning arid cho‘llariga (Sahroi Kabir, Arabiston ya.o., Eron va Afgonistondagi cho‘llar) sust harakatlanuvchi relyef shakllari tropik mintaqalardan boshqa siyrak chakalakzorli cho‘llarga (O‘rta Osiyo va Qozog‘iston, Jung‘ariya, Mongoliya va Avstraliya cho‘llari); dyunalar cho‘l bo‘lmagan hududlarga (Yevropa, G‘arbiy Sibir, Shim. Amerika) xos. Shamol ta'sirida quyidagi relyef shakllari hosil bo'ladi.
Barxanlar (turkiycha)- yoy shaklidagi qum tepalari. Ular asosan qumli cho'llar bo'ylab shamol yo'nalishi bo'yicha yoysimon yoki yarim yoysimon tarzda shakllanadi. Barxanlarning asosan shamolga qaragan tomoni qiya, shamolga teskari yonbag'irlari esa tik bo'ladi. Uning shamolga qaragan yonbag'ri yotiq (15­18⁰) bo'lganligi sababli, shu yonbag'ir bo'ylab qumni yuqoriga ko'taradi. Qum zarralari barxanlarning eng yuqori qismiga ko'tarilib, so'ng shamolga teskari tomonga o'tgach, og'irlik kuchi ta'sirida pastga tomon yumalab tushadi va qiyaligi 35⁰ gacha bo'lgan shamolga teskari tik yonbag'ir hosil qiladi. Barxanlarning o'ng va chap yonida qumlar barxan ustidan oshib o'tuvchi qumga qaraganda oson harakat qiladi. Shuning uchun barxanning har ikki chekkasidagi qum oldinroqqa siljib to'siq hosil qiladi. Shu sababli barxanlarning balandligi 3-8 metrdan Atakama va Sahroi Kabirda 40 metrgacha boradi. Atakama cho'lida barxanlarning kengligi 200-300 metrga yetadi.
Barxanlar bir necha omillarga bog'liq holda shakllanadi:

1.
2.
3.
4.
Barxanlar hosil bo'layotgan joy qattiq tog' jinslaridan tuzilgan va tekis bo'lishi;
Barxan hosil bo'layotgan joyda o'simliklar bo'lmasligi;
Qumlar hamma yoqni butkul qoplab olmasligi uchun, ularning qalinligi kamroq bo'lishi;
Yilning ma'lum faslida doim bir tomondan esuvchi shamol bo'lishi
lozim.