7.1.
MAKTABGACHA TA’ LIM MUASSASASI
USLUBCHISINING TA’LIM-TARBIYAVIY ISHLARNI
TASHKIL ETISHGA RAHBARLIGI
R espublikada ta'lim sohasida am alga oshirilayotgan o'zgarishlar,
Ta’lim to"g‘risidagi qonun va K adrlar tayyorlash M illiy d asturin in g qabul
qilinishi m aktabgacha ta ’lim m uassasalar ishini tubdan yaxshilashni talab
etadi. Ta'lim -tarbiyaviy ishni takom illashtirishning m uhim y o lla rid a n biri
uslubchining ilg¿or fan va am aliyot m aktabgacha ta ’lim m uassasalar oldiga
qo‘yadigan dolzarb psixologik-pedagogik m uam m olarni bilishidir. Uslubchi
yosh g u ru h larid a bolalarning hayoti va faoliyatlari qanday uyushtirilishini,
ularni uyushtirish xususiyatlari qandayligini bilishi zarur.
B ugungi davrda bolalarning m ustahkam sog"lig‘iga va bola shaxsining
har tom onlam a rivojlanganligiga asos solishi lozim b o lg a n m aktabgacha
76
ta ’lim m uassasa oldiga kuyiladigan talablar ortib boradi. K eyingi yillarda
m aktabgacha ta ’lim m uassasaga qatnovchi bolalar salom atligining holati
sezilarli yaxshilandi. 0 ‘tkazilgan tadqiqotlar bolalarda kasallanishning
yuqori b o iis h i ularning m aktabgacha ta ’lim m uassasa sharoitlariga
m o slash ish d av rlarig ato ‘g‘rik e lish in ik o wrsatdi. S h un ing uch un uslubchin ing
m uhim vazifasi oila va m aktabgacha ta ’lim m uassasining intilishlarini
bolalarni, ayniqsa, ilk yoshdagi bolalarni bolalar jam oasidagi hayot va
faoliyat sharoitlariga m oslashishlari uchun qulay sharoitni yaratishga
yo‘llashdan iborat boMishi kerak.
U slubchi tarbiyachilarning g uruhdagi bolalarning em otsional ijobiy
tonusini yaratishga doir faoliyatlarini tahlil qiladi. A fsuski, bolaga iliqlik,
e ’tibor, m uhabbat etishm aydigan oilalar uchrab turadi. Bunday bola
bog‘chada kam dan-kam quvonadi, ko'pincha ezilgan holatda bo‘ladi.
Bu g u ru h lard a bolalar hayoti va faoliyatlarini ortiqcha chegaralash ham
em otsional-ijobiy tonusning pasayishiga olib keladi. Bolalar jam oada,
nisbatan g u ru h n in g kichik xonasida va uchastkada bo‘lishdan charchaydilar.
B undan tashqari bolalarni ortiqcha chegaralash va ularga g ^ m x o 'rlik qilish
ham ularn ing m ustaqilliklari, tash ab b u slarin in g o 'sish ig ay o rd am bermaydi,
bolalarda faol faoliyatga bo‘lgan ehtiyojni pasaytiradi. Kun tartibida
harakatli o‘y in lar va jism oniy tarbiya m ashg‘ulotlari vaqtining anchagina
oshirilishi bolalarning toliqishlarini sezilarli k am aytirib, ularning m ehnat
qobiliyatlarini oshirgan va shu orqali jism oniy rivojlannishlari uchun
sharoitni yaxshilagan. Biroq buning o'zi kifoya qilm aydi, bolalar faollik,
m ustaqillik ham da tashabbusni ko‘proq nam oyon qiladigan, ularning erkin
harakat qilishiga imkon beradigan xilm a xil faoliyatlarini o‘ylab topish va
ta’m inlash zarur boMadi. Bu uning faol yaxshi kayfiyatini, quvnoqligini
oshiradi, bolaning jism oniy va psixik salom atligida ijobiy aks etadi.
G uruhlarda ta ’lim -tarbiyaviy ishlarning tashkil etilishi va uni
nazorat qilinishi bola shaxsini har tom onlam a va garm onik rivojlanishini
ta ’m inlashga ham da tarbiyachilarga kasb m ahoratlarini ta’lim -tarbiyaviy
jarayonlarni pedagogik tahlil qilish asosida oshirishlariga aniq va am aliy
yordam ko‘rsatishga yoMlangan.
M aktabgacha ta’lim m uassasadagi m etodik ish kom pleks va ijodiy
jarayon bo‘lib, unda tarbiyachilarni bolalar bilan ishlashning aniq metod va
usullariga am aliy o‘rgatish am alga oshiriladi.
M aktabgacha ta ’lim m uassasadagi h am m a tom onidan e’tiborga
olingan an’anaviy ish shakli tarbiyachilarning g uruh lardag i pedagogik
faoliyatlarini kuzatish, tahlil qilish va baholashdir. Ishni tahlil qilishda
77
uslubchi pedagoglar ishidagi kuchli va kuchsiz tom onlarni ko;rsatadi,
m avjud kam chiliklarni b arta raf qilishning aniq tadbirlarini belgilaydi.
G uruhlardagi
ta’lim -tarbiyaviy jarayonlarni
ku zatish ni
uslubchi
aniq belgilangan m aqsadni ko‘zlab am alga oshiradi. M asalan, bolalarda
m ustaqillikni tarbiyalash darajasini o‘rganar ekan, kuzatish taxm inan
quyidagi rejani belgilaydi: bolalarda m ustaqillik m alakalarini tarbiyalash
uchun guruhdagi sharoitlar qanday, ular nim alarda aniq ifodalanadi,
ularning darajasi dastur talablariga muvofiq keladim i, bolalar pedagogga,
enagaga qanday holatlarda, qanday yordam so‘rab m urojaat qiladilar,
tarbiyachi va enaga bolalarning yordam haqidagi iltim oslariga qanday javob
beradilar (yordam beradilar, bolaga ishni o;zi bajarishini ta k lif qiladilar,
o ‘rto g ‘iga yordam so^rab m urojaat qilishni tavsiya kiladilar), bolalar bir-
birlariga yordam berish ishtiyoqini bildiradilarm i, tarbiyachi bolalarning
individual xususiyatlarini, ularning tem peram entlarini qanday hisobga
oladi? Uslubchi rejaga g u ruhdagi m ehnat faoliyatini o'rganish, kuzatish va
tahlil qilish uchun quyidagi m asalalarni kiritadi: m ehnat turi va yoshlariga
ko;ra bolalar qanday m ehnat m alakalarini egallaganlar, bu m alakalarning
darajasi
va
dastur talablariga muvofiqligi,
m ehnat topshiriqlarini
bajarishda bolalar m ustaqillik va tashabbuskorlikni nam oyish qiladilarm i,
bolalarning m ehnat faoliyatiga m unosabatlari qanday, salbiy m unosabat
sabablari, gu ru h d a olib boriladigan tarbiyaviy ishda bolalarni kattalar
m ehnati bilan tanishtirish, ularda m ehnatga, kattalar m ehnati natijalariga
hurm atni tarbiyalash qanday o‘rin larn i egallaydi, bolalar m ehnati uchun
za ru r inventar borm i, ular qayerda va qanday saqlanadi, bolalar ulardan
erkin foydalana oladilarm i? (Sayrlarni kuzatish va tahlil qilish uchun
uslubchi quyidagi m asalalarni n azard a tutishi m um kin: kun tartib ig a ko‘ra
sayrga chiqish vaqti, uning davom iyligi, m aydonchada bolalarning o‘yin
faoliyatiga boMgan ehtiyojlarini qondirish uchun sharoitlar qanday, bolalar
o‘y inlarining tem atikasi, syujeti va m azm uni, o‘yinlarga rahbarlik qilish
usullari, bolalarning m aydonchadagi h arak atfa o llik larin in g y u q o ri darajasi
ta’m inlanganm i, ularning bilish faolliklari qondirilganm i, har bir bolaning
m ehnat faoliyati uchun sharoit yaratilganm i, sayr m azm uni y il fasli va ob-
havo holatiga muvofiqmi?
Ko‘pgina m aktabgacha ta ’lim m uassasalarda m etodik ishning eng
yaxshi tarbiyachilarning o‘z ishlari haqidagi ijodiy hisobotlari kabi
shaklidan m uvaffaqiyatli foydalanilm oqda. Bunday hisobotlar tem atikasi
eng dolzarb ham da m aktabgacha ta ’lim m uassasalar ish p raktikasida hali
yetarlicha hal etilm agan m uam m olar, m asalan, ilk yoshdagi bolalarning
78
m aktabgacha ta iim m uassasasidagi hayot v a ta rb iy a n in g y a n g i sharoitlariga
m uvaffaqiyatli m oslashuvlarini ta ’m inlash; bolalarni m aktabda o‘qishga
sotsial va m axsus tayyorlash; m aktabgacha yoshdagi bolalarning axloqiy
tarbiyalanganliklarini baholash m ezoni va shu kabilarni qam rab oladi.
Tarbiyachi nazariy jih atd an qanchalik yaxshi tayyorlangan, shu
sohadagi tadqiqotlar bilan tanish b o isa , u o‘z ishini shunchalik chuqur tahlil
qiladi, uning asosli xulosalar chiqarishi va tavsiyalar berish uchun yetarli
b o ig a n axboroti shunchalik ob’ektiv b o iad i. Uslubchi tom onidan tajribasi
cfrganilayotgan tarbiyachiga yordam tarzida pedagogik o‘z ish tizim ini
pedagogika fani nuqtai nazaridan oi'ganishga yoMlovchi xotiranom alar
tuziladi, oi-ganilishi shart b o ig a n asosiy adabiyotlar ro‘yxati tavsiya
qilinadi. A m aliy o ttarb iy ach in in g o‘zfaoliyatini o i'g an ish unga aqliy ham da
m a’naviy kam ol topishda, pedagoglik faoliyatining sayqal topishiga yordam
beradi. Bu o i ’inda pedagogning bolalarga ta iim va tarbiya berishning eng
sam arali shakllarin i ularn in g p six o lo g ik - fiziologik xususiyatlarini hisobga
olib tanlay bilishiga, bolalarning m ustaqillik darajaiariga, pedagogning
ayrim bola, beradigan yordam i xarakteriga alohida e’tibor qiladi.
M asala tayyor b o ig a n id a n so‘ng tarbiyachi, uslubchi yoki m aktabgacha
ta iim m uassasasining m udiri tajribaning m ohiyati, tarbiyachi q o ilay otgan
ish m etod va u su llarin in g pedagogik qim m ati haqida og‘zaki axborot
beradi, ularning ishning boshqa m etodlariga nisbatan afzalliklarini
tushuntiradi, tarbiyachi ow
z ishida duch keladigan, liai etilm agan m asalalar,
qiyinchiliklarni sanab o‘tadi. Ilg‘or pedagogik tajribani o‘rganishning
keyingi bosqichi u ning afzalliklarini am alda ko‘rsatishdir. Shundan socng
am aliy tavsiyalar, xotiranom alarga ishlov beriladi. Joriy qilish faqat ilg‘or
tajribani bilishnigina em as, balki yangicha ishlay bilishni ham talab qiladi,
bu esa o‘zid an-o‘zi b o im ay d i, tarbiyachilarga pedagogik texnologiyani
0‘rgatish lozim.
Shu m aqsadda m aktabgacha ta iim m uassasasida
sem inarlar, sem inar-m ashgiilo tlar, koi'gazm alar, m urabbiychilik tashkil
qilinadi. Uslubchi pedagoglarni novatorlik tajribasidan ijodiy foydalanishga
y o ilay d i va uni am aliy ro‘yobga chiqarishda yordam beradi.
M aktabgacha t a iim m uassasalari ishida m etodik ishning pedagoglar
jam oasi m etodik o 'quvining nazariy sem inarlar, va ayniqsa, turli eng
dolzarb m uam m olari bo'yicha sem inar-m ashg‘ulotlar kabi shakllari keng
tarqalgan. M asalan, «Ilk yoshdagi bolalarni o^stirish va tarbiyalashning
dolzarb m uam m olari» sem inarida tarbiyachilar bolalarning jism oniy va
psixik rivojlanishlarini m edik - pedagogik nazorat qilish tajribasi bilan
o‘rtoqlashadilar, ilk yoshdagi bolalar g uruh larid agi ishni rejalashtirish,
79
m ashg‘ulotlarni tashkil qilisii va o‘tkazish m etodikasi, m adaniy-gigiyenik
m alakalarni tarkib toptirish m alakalarini egallaydilar, zaif, rivojlanishda
vaqtincha orqada qolgan bolalar bilan ishlash xususiyatlarini o"zlashtiradilar.
Yoki «M aktabgacha ta’lim m uassasasi k u n tartib id a bolalar harakat faolligi»
sem inar-m ashg‘uloti jarayonida tarbiyachilar asosiy harakatlarni qom atni
yaxshilovchi gim nastika elem entlaridan foydalanib bajarislm ing m alaka va
ko'nikm alarini egallaydilar; sport elem entlari kiritilgan o^yinlartexnikasini,
xronom etraj qilish, bolalarning sayr vaqtidagi h arakat faoliyatlarini
rejalashtirishni o‘zlashtiradilar. Yoki «M aktabgacha ta ’lim m uassasasidagi
m ashg‘ulot larga m aktab islohoti nuqtai nazaridan qo‘yiladigan zainonaviy
talablar» sem inar-m ashg‘uloti. M etodik ishning bu shakli orqali uslubchi
dastu rn in g eng qiyin m avzularining ilgarilovchi ishlanm alarini sinab
ko‘radi.
Seminar-mashgHilotlar
ilgkor
tarbiyachilarning
ishlarini
am aliy
ko‘rsatish bilan xarakterlanadi. Bular ishning kerakli usul va m etodlarini
ko‘rilgandan keyingi tahlili ham da m uhokam asi bilan ishonarli va aniq
ko'rsatish im konini beradi. M etodik o^qishning bu shakli, shuningdek,
bolalarning ishtirokisiz ishning u yoki bu m etodlariga ishlov berilishini ham
nazarda tutadi. Uslubchi yoki tarbiyachi ishning bu usullarini tarbiyachilar
sem inar-m ashg‘ulot qatnashchilari harakatlarini boshqarib ko^rsatadi.
«Yoz davrida tabiatdagi kuzatishlarni tashkil qilish va o‘tkazish
xususiyatlari» sem inarida m uam m o m uhokam a qilinadigan savollar
tarbiyachilarga oldindan beriladi. M asalan, m ashg‘ulotlar (ekskursiyalar),
sayrlar, kundalik hayotda tabiat ob’ektlarini kuzatishni qanchalik ko‘p
o‘tkazasiz? K uzatishlarni uyushtirish va o‘tkazish m etodikasida nim ani
asosiy deb hisoblaysiz? K uzatishlar m etodikasida qanday qiyinchiliklarga
duch kelasiz? B olalarda tabiatga qiziqishni o‘stirish va kuzatuvchanlikni
tarbiyalash uchun qanday usul lardan foydalanasiz? Tabiatdagi qanday
kuzatishlar
bolalar
tashabbusi
bilan
yuzaga
keldi?
B olalarning
sinchkovligini, qiziquvchanligini qanday qo‘lla b -q u v v a tla y s iz , uyg‘otasiz?
Tabiat bilan m unosabatda b o iish la ri bolalarning xulq-atvorlariga qanday
ta ’sir ko'rsatadi? B olalar bilan tabiatshunoslikka doir ishlarda ekologik
tarbiya elem entlaridan foydalanasizm i?
N azariy sem inarlar va sem inar-m ashg'ulotlarning qarorlari aniq ham da
real bajarilishi m um kin bo‘lgan tavsiyalar tarzida rasm iylashtirilishi, ularni
qoMlanish esa uslubchi va m aktabgacha ta ’lim m uassasasi m udirining
nazorati ostida boMishi m uhim dir.
80
Ayrim pedagoglarga
dastu rn in g m urakkab m avzulari bo‘yicha
m ashg‘ulotlar va bolalar faoliyati boshqa turlarin in g rejalarini ishlab
chiqishni topshirish, ularni sem inarlarda jam o a b o lib m uhokam a qilishda
eng qulay variantlarni tanlash lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |