F. R. Q o d ir o V a, sh. K. T a s h p u L a t o V a

•  kommunikativlik;
•  o‘z  im koniyatlarini am alga  oshirish;
•  tashxis;
•  olyin  ishtirokchilari  o i'tasidagi  m uloqot;
•  ijtimoiylashuvlik.
S.A .Shm akovning  ta’kidlashicha,  o‘y in lar  quyidagi  to 'rtta   asosiy 
xususiyatga  ega:
-   erkin  rivojlantiruvchi  faoliyat,  ya’ni  bola  o‘y in n i  o‘zi  tanlaydi,  unda 
faol  ishtirok  etadi.  B unda.  birinchi  navbatda,  yakuniy  natija  em as,  balki 
o‘yin jarayoni  m uhim   aham iyatga  ega;
-  ijodiy xarakter, y a’ni o‘yin jarayonida bolalar uchun ijod qilishga k atta 
im koniyatlar m avjud;
-   emotsional  ta ’sir  -   bola  o‘y in d a  m arkaziy  o i'in   egallashni  xohlaydi, 
g ‘olib  b o iish g a  intiladi,  bu  bolaning  faolligini  oshirishga yordam   beradi;
- a s o s iy  va qo^shimcha qoidalar o‘yin m azm uni,  uning mantiqiy  ketm a- 
ketligini  belgilaydi.
0 ‘yin  tuzilishiga  m aqsad,  rejalashtirish,  m aqsadga  erishish,  natijalarni 
tahlil  qilish  kabi  kom ponentlar  kiradi.  0 ‘y in n in g   eng  asosiy  xususiyati 
uning  ijodiyligidadir.  U  obzaro  kurash,  m usobaqalashish,  raqobat  shaklida 
nam oyon  b o iad i.
N a zariyjih atû . 
o‘yinga  faoliyat, jarayon  va  o‘qitish  metodi
sifatida  qarash  m um kin.
0 ‘yin  -   faoliyat  sifatida  m aqsadni  belgilab  olish,  rejalashtirish  va 
am alga  oshirish,  natijalarni  tahlil  qilishni  qam rab  oladi  va  bunda  shaxs 
subyekt  sifatida o‘z  im koniyatlarini  to;la  am alga oshiradi.
O cy inli faoliyatni m otivatsiyalash o'y in x arak terin in g  m uso-baqalashish 
shartlari,  shaxsning  o‘zini  nam oyon  qila  olishi,  o‘z  im koniyatlarini  am alga 
oshirish  ehtiyojlarini  qondirishdan  kelib chiqadi.
Jarayon  sifatida  o‘yin  tuzilm asi  (G.K.Selevko  ta ’biricha)  quyidagilarni 
qam rab oladi:
•  o‘ynash  uchun  olingan  rollar;
•  bu rollarni  ijro  etish  vositasi  bo‘lgan  o‘yin  harakatlari;
•  haqiqiy  narsalarni  shartlilarga alm ashtirish;
136

---

•  cTyinda  ishtirok  etuvchilarning  real  o‘zaro  m unosabatlari;
•  o‘y in d a shartli  ravishda yaratilgan  syujet (mazmun).
H ar  qanday  texnologiyada,  ju m la d an ,  o‘yin  texnologiyalarida  ham , 
o‘quv m aqsadi aniq belgilanishi zarur. Bu -tex n o lo g iy an in g  asosiy negizidir. 
M aqsad  to ‘g‘ri  qo'yilishi  uchun  tarbiyachi  bolaga  nim ani  o‘rgatm oqchi 
bo‘lganligini  bilishi  kerak.  Bitta  m ashg‘ulotda  bitta  m aqsad  qo‘yilishi 
kerak.  M asalan,  bolalarni 3  raqam i  bilan tanishtirish yoki yil fasllari haqida 
tushuncha berish va h.k.
0 ‘yin  texnologiyalari  (ayniqsa,  bog‘cha bolalari  uchun)  rivojlantiruvchi 
m aqsadlarni  (bolaning  idrok,  xotira,  diqqat,  tafak k u rin i  rivojlantirish) 
am alga  o sh irishi  ham   m um kin.  B unda  o‘yin  jarayonida  y ak un iy   natija 
m uhim roq  b o ia d i.
M aktabgacha  ta’lim  tizim ida  pedagogik  o‘yin larning   shak llari  va 
am alga  oshirish  m etodlari.  Pedagogik  ijrochilik  ocy in larin i  bola  uch 
yoshdan  boshlab  o‘zlashtira  boshlaydi.  Shu  yoshga  kelib  bola  od am lar 
o‘rtasidagi  m unosabatlar  bilan  tan ish a  boshlaydi,  hodisalarning  ichki  va 
tashqi  tom onlarini  ajratadi,  o‘zida  ichki  kechinm alarni  seza  boshlaydi. 
U larga  m unosabat  bildiradi.
M aktabgacha yoshda  bolalar  o‘yin  faoliyatini  o‘zlashtira  borib  ijtim oiy 
qadrli  va  ijtimoiy  baholanuvchi  faoliyatga  tayyorlana  boshlaydilar.  M ak­
tabgacha  ta ’lim  tizim ida  qo‘llaniladigan  pedagogik  o‘y in larn in g   quyidagi 
tu rlari m avjud:
1.  B olalar kayfiyatini  ko‘taruvchi.
2.  H am korlik ka chorlovchi.
3.  B olalarni  o‘zligini  nam oyon  etishga  chorlovchi.
4.  B olalarda  o‘ziga  ishonch  hissini  shakllantiruvchi,  jism oniy  va 
intellektual  m uam m olarni yo’qotishga qaratilgan.
5.  M aktabgacha  bolalar  xatti-harakatidagi  cheklanishlarni  tavsiflovchi 
(diagnostika).
6.  B olalar  shaxsi  strukturasiga  ijobiy  korreksiyalar beruvchi.
7.  M illatlararo  bag‘rikenglikni  shakllantiruvchi.
8.  B olal?rda  ijtimoiy,  jam oaviy  m unosabatlarni  shakllantiruvchi 
o‘yinlar.
Pedagogik o‘yinlarni  quyidagicha tasniflash  m um kin.
Faoliyat  turlariga  qarab:  ijtimoiy  intellektual,  m ehnat,  ijtim oiy  va 
psixologik o‘yinlar.
Pedagogik  jarayonlarning  xarakterig a  qarab:  ta’lim -tarbiyaviy,  rivoj­
lantiruvchi,  m ahsulotli,  ijodiy,  psixotexnik  olyinlar.
137

---

O 'yinlar m etodlariga qarab:  predm etli,  syujetli,  badiiy rolli, hodisalarni 
tasavvur etuvchi va  dram alashtiruvchi  o‘yinlar.
Predm etlar asosidagi  o‘yinlar:  m atem atik,  biologik,  ekologik,  m usiqali, 
texnikaviy, jism oniy  tarbiyalovchi,  iqtisodiy  tejam korlik va  ishbilarm onlik, 
tadbirkorlikni  rivojlantiruvchi  o‘yinlar.
0 ‘yin  vositalari  bo‘yicha:  o‘yin  vositalari  (koptok,  piram ida,  kub  va 
boshq.)  bilan  am alga  oshiriladigan  o‘y inlar  va  o'yin  vositalarisiz  am alga 
oshiriladigan  o 'y in lar  xontaxta  ustida,  xonada  va  dalada  o‘ynaladigan 
o‘yinlar,  kom pyuter va televizor o 'y in lari kabi  texnik  vositalar.
M aktabgacha  ta iim d a   yoshi  k attalarning   to ‘plagan  tajribasini  kichik 
yoshdagilarga singdirish jarayonida o‘y in lar ta iim  m etodi sifatida nam oyon 
b o iad i.  0 ‘yin  m etodlariga  qarab  m aktabgacha  ta iim   vazifalaridan  kelib 
chiqib,  predm etli,  syujetli-ishchan,  dram alashtirilgan  o‘yinlardan  ken'g 
foydalaniladi.
M aktabgacha  ta iim d a   rivojlantiruvchi  pedagogik  o‘y in larn i  o;quv 
tarbiya  jarayo nida  q o ila sh   quyidagi  o‘ziga  xos  xarakterga  ega  b o iad i. 
B irinchidan,  rivojlantiruvchi  pedagogik  o‘yin lar  m axsus  topshiriqlar 
m ajm uasidan  iborat  b o ia d i.  Ikkinchidan,  o‘yin  faoliyatidagi  topshiriqlar 
rangli  kublar,  g ish tc h a la r,  kvadratlar,  plastilin,  karton  qog‘ozlar,  kons- 
truktor-m exanik  m ajm ualarida  turli  ornam ent,  rasm  va  jim jim ad or 
predm etlar vositasida am alga oshiriladi.  U chinchidan, topshiriqlar m ustaqil 
bajarilishini ta ’m inlash m aqsadida ularni osondan qiyinga tom on, aniq vaqt 
o ra lig id a  sifatli  bajarilishini  ta ’m inlash  darkor.
M aktabgacha  t a iim   m uassasalarida  interfaol  o‘yin!ardan  foydalanish 
ijobiy  natijalarga  olib  keladi.  Bu  o‘yin lar jarayonida  bola  passiv  obyektdan 
faol  subyektga  ay 
adi.  Tarbiyachining  asosiy  vazifasi  esa  o'yinn i  tashkil 
etish,  bolalar  ijodiga  sharoit yaratishdan  iborat.
Interfaol  o 'y in lar jarayonida  bola  m ustaqil  fikrini  to;g*ri  bayon  etishga, 
boshqalarni  tinglashga  o i'ganadi,  boshqacha  qilib  aytganda  interfaol 
o‘yinlar  orqali  kelajakda  har  bir  bola  uchun  zaru r  b o ig an   ijobiy  sifatlar 
shakllantiriladi.  Interfaol  o 'y in larn i  sam arali  o‘tkazish  uchun  quyidagi 
qoidalarga e’tibor berish  lozim:
1. M ash g'ulotoldidan bolalar o‘yin qoidalari va m azm unini qay darajada 
tushunganliklarini  aniqlash.
2.  B olalarning  yosh  xususiyatlari  va  bir-birlariga  b o ig a n   m uno- 
sabatlarini  hisobga  olish.
3.  Har  bir  bolaning  qobiliyati  va  psixologik  xususiyatlarini  e’tiborga 
olish.
138

---

4.  0 ‘yin jarayonida  bolalarga  qiziq  boTgan  m ateriallardan  foydalanish.
5.  Diqqat  va e’tiborni jalb  etadigan  uslublarni  izlab topish.
6.  B olalarga rollarni to‘g ‘ri  taqsim lash.
7.  0 ‘yindan  qanday  m aqsadda  foydalanish m u m k inlig ini  bilish.
8.  0 ‘y in n in g   asosiy  bosqichlari  haqida  tasav v u rg a  ega  b o iis h   va 
natijalarini  prognoz  qilish.
Pedagogik  nuqtai  nazardan  to‘g‘ri  tashkil  etilgan  o;yin  bolaning 
axloqiy,  irodaviy  xususiyatlarini  shakllantirish  bilan  birga  unda  bilim 
oiishga,  atrofdagi  olam   sirlarini  ochishga  qiziqish  uyg‘otadi.  Shuning 
uchun  m aktabgacha  ta ’lim  m uassasalarida  o‘y in   texnologiyalaridan  keng 
foydalanish  kerak.
0 ‘y in lar texnologiyasi  tushunchasi  pedagogik texnologiyaning tarkibiy 
qism idir. 0 ‘yin texnologiyasi an’anaviy ta ’lim dagi o‘y in m etodidan o‘zining 
aniq  m aqsadi,  am alga  oshirish  kerak  b o ig a n   jara y o n larn in g   m antiqiy 
ketm a-ketligi  va o;zaro bogMiqligi, oldindan  belgilangan natijalarga erishish 
kafolati  bilan  farq qiladi.
X ulosa  qilib  shuni  ta’kidlash  kerakki,  yuqoridagi  nazariy  asoslardan 
foydalanish m aktabgacha ta’lim -tarbiya jarayo ni sam aradorligini oshirishga 
xizm at qiladi.