F. R. Q o d ir o V a, sh. K. T a s h p u L a t o V a

6.2. YOSH GURUHLAR BO ‘Y lC H A  BOLALARDA
 
XULQ-ATVOR VA MADANIY-GIGIYENIK
 
M ALAKALARNI TARBIYALASH  ISHINI
 
REJALASHTIRISH
Bolalarda  m adaniy  gigiyenik  m alakalar  tarbiyalash.  B olaning  bir 
yarim   yoshga  toMishi  davom ida  unda  o‘zi  m ustaqil  suratda  stulda  o‘tirish, 
piyolada m ustaqil  suratda  ichish  m alakasini  m ustahkam lab  borish  lozim.  1 
yosh  u  2  oy  -   1  yosh  u  3  oydan  boshlab,  bolalarda  qoshiqdan  foydalanish, 
suyuq  ovqatni  non  bilan  yeyish  m alakasini  tarbiyalash,  turli  xil  ovqatlarni 
m ustaqil  suratda  yeyishga,  ovqatni  yaxshilab  chaynashga  odatlantirish; 
ovqat  yeb  boclgandan  so'ng  stulini  surib  qokyishga;  yechinishda  ishtirok 
qilishga  (paypog‘ini,  oyoq  kiyim ini),  yuvinishda  qatnashuvga  (qo'lini  oqib 
tushayotgan  suvga tutishga)  o‘rgatish lozim.
1  yosh  u  6  oylikdan  boshlab,  bolalarni  qo‘lini  o‘zi  yuvishga,  ovqatni 
m ustaqil  suratda  yeyishga.  O vqatlanish  vaqtida  ozodalikka  rioya  qilishga, 
salfetkadan  (sochiqdan)  foydalanishga  odatlantirish  lozim.  Bola  kattalar 
bog‘ichini  chiqarib  va  ipini  yechib  qo‘ygan  k iyim larini  (paypog‘ini, 
botinkasini)  yechib  ola  bilishi,  qaysi  kiy im ning  nim aga  xizm at  qilishini 
tushunishi,  u  kiyim   nom ini  aytishi  kerak.  Bola  2  yoshga  toMganida  stol 
yonidagi  o‘z  o‘rnini,  sochig‘i  bilan  kiyim i  qayerda  o s ig liq   turishini 
shkafchada (turg‘ichda),  uyqu xonasida,  stol  atrofida o‘zini tinch tuta bilishi 
zarur.
B o lalargatanish  b uyum larn ing eng xarakterli  xususiyatlari  bilan  ularni 
tanishtirish kerak.
K attalarning  talabini  e’tibor  bilan  tinglashga  va  ularni  bajarishga 
o‘rgatish  zarur.
B olalarda gigiyenik  m alakalari  va m ustaqillik tarbiyalash.
Ilgari  egallangan  ko‘nikm a va m alakalarni  m ustahkam lash,  yangilarini 
tizim li  suratda  tarkib  toptirish,  tartibli  ovqatlanish,  ovqatni  yaxshilab 
chaynash  qoihiqni  o‘ng  qo‘lda  ushlash,  ovqatlanib  boMgandan  keyingina 
o‘rindan  turish,  k attalarning  eslatishi  va  yordam ida  ovqatlanish.  K ir 
boMganiday uz-qoMni yuvish, qo‘lni sochiq bilan artish, o‘zining sochig‘idan, 
salfetkasidan,  dastro‘m olchasidan  foydalanish.  B olalarni  m a’lum  tartibd a 
kiyinish  va  yechinishga,  tugm achalarni  taqish  va  yechishga,  botinka  ipini 
bog‘lashga,  kiyim larni  taxlab  qo‘yishga,  kiyim dagi  betartiblikni  sezishga, 
kattalar yordam ida tartibga  keltirishga  o‘rgatish.
67

---

B olalarni  kattalar  tom onidan  berilgan  oddiy  topshiriqlarni  bajarishga 
oi'gatish:  o‘yinchoqlarni m aydonchaga olib chiqishda tarbiyachiga yordam - 
lashish,  m ashg‘ulot  uchun  kerakli  m aterialni  olib  kelish  va  y ig 'ishtirib  
qo‘yish,  poldagi  qogtozlarni  yoki  m aydonchadagi  barglarni  y ig is h , 
ovqatlanish  oldidan  stulchalarni  stol  atrofiga,  non  atrofiga,  non  solingan 
tarelkalarn i  stol  ustiga  qo;yishda enagaga yordam lashish.
B olalarni  m ustaqil  ravishda  va  tartib  bilan  ovqat  yeyishga,  ovqatni 
shoshm asdan,  o g iz n i  ochm ay  yaxshilab  chaynashga,  qoshiqni,  vilkani 
to‘gi*i  ushlay  bilishga,  uvoq  to‘km aslikka,  eslatm asdan  salfetkadan  foyda- 
lanishga, lab va barm oqlarni  artishga odatlantirish kerak.  Stol yonidan turib 
ketayotganda  stulni  sekingina  surib  qo‘yishlari,  tash ak k u r  bildirishlari 
lozim.
B olalarni  yengchalarini  shim arib  qo‘ya  olishga,  q o ila rin i,  betlarini 
m ustaqil  suratda,  suvni  sachratm asdan  yuvishga,  kiyim -boshlarini  h o i 
qilm aslikka,  sovundan  foydalanishga  o‘rgatish  zarur.  Bolalar  sochiq  bilan 
yaxshilab artin a bilishlari, uni m uavyan joy iga, eslatm asdan osib qo‘yishlari, 
faqat  o‘z  sochiqlari,  salfetkalari,  ro‘m olchalaridangina  foydalanishlari 
lozim.
Tarbiyachining  yoki  boshqa  bolalarning  salgina  yordam i  bilan 
m ustaqil  suratda,  m uayyan  tartibda  kiyinish  va yechinishlari  kerak  kiyim - 
kechaklarini  tartib   bilan  taxlash  va  osishlari  zaru r  kostyu m larida  biron 
nuqson  sezsalar,  uni  tuzatishga  harakat  qilishlari,  zaru r  hollarda  esa 
kattalarga m urojat  qilishlari  lozim.
X onaga  kirishga  oyoqlarni  artish  yoki  boshqa  oyoq  kiyim i  kiyib  olish 
zarur.
B olalarda  gu ru h  xonasi va m aydonda (hovlida) tartib  saqlashda  ishtirok 
etish,  stolga  kattalar  bilan  birga  dasturxon  yoyish,  m ashg‘ulot  uchun 
kerakli  m ateriallarni  (qalam lar  solib  qo‘yilgan  qalam don,  m o‘yqalam ,  loy 
yoki  plastilindan  buyum lar yasash  uchun  taxtacha va boshqa shu kabilarni) 
tayyorlab  qo‘yish  istagini  tarbiyalash.
Uyda  va  m aktabgacha  ta iim   m uassasasida  o‘yinchoqlar,  kitoblar, 
qurilish  m ateriallarini yig‘ishtirib, joy-joyiga  qo‘yishga odatlantirish  zarur.
Yil  oxirida  oshxonada  navbatchilik  qilish  joriy  etiladi:  navbatchilik, 
enagaga  yordam lashib,  qoshiqlarni,  salfetkalarni  va  non  idishlarini  qo'yib 
chiqadilar,  ovqatdan  keyin  choynak-piyolalarni  xo‘ja lik   stoliga y ig ‘ishtirib 
qo‘yadilar,  narsalarni  ehtiyot  qilishga,  tartib   va  ozodalikka  rioya  qilishga 
odatlantiriladilar.
68

---

B olalarni 
kattalarning  topshiriqlarini 
bajarishga: 
tarbiyachining 
y ordam ida  baliq,  qush  va  quyonlarga  ovqat  berish,  gullarga  suv  quyish, 
g u ln in g   katta  barglaridagi  changlarni  artish,  gullarning   y irik  urugMarni 
sepishga,  sabzavotlarni  y ig ‘ib  olish,  qorni  supurib  tashlashga  o‘rgatish 
lozim.
4 -5   yashar  bolalar  hayotining  bundan  oldingi  davrlariga  qaraganda 
o;ziga o‘zi xizm at qilishga ko‘proq o‘rgatiladi (ular o‘zlari yechina va kiyina 
olishlari,  tugm achalarni  taqa  bilishlari,  botinkalari  ipini  o‘zlari  taqib  va 
b o g la b   olishni  bilishlari  kerak).  Bu yoshdagi  bolalarni  kiyim laridagi  biron 
betartiblikni  sezishga,  uni  inustaqil  ravishda  yoki  kattalar  yordam i  bilan 
b a rta ra f  qilishga,  ust  kiyim   va  oyoq  kiyim larini  ehtiyot  qilib  tutishga, 
yuvinish  ovqatlanish  vaqtida  kiyim larini  h o i  va  iflos  qilm aslikka, 
kiyim larini taxlash  va o‘z joyiga  ilib  qo;yishga o‘rgatish  lozim.
B olalarni ertalab va uxlash, ovqatlanish oldidan va kir bo‘lgan vaqtlarida 
b e t-q o ila rin i  yaxshilab  yuvishga,  ovqatlanib  b o ig a n d a n   keyin  og‘izlarini 
chayqashga,  uxlash  oldidan  tishlarini  tozalashga,  sochlarini  tarashga, 
boshqalarning eslatuvisiz,  m ustaqil  suratda burunni  o‘z vaqtida  dastro‘mol 
bilan  artishga,  dastro‘molcha  bilan  og‘izni  berkitib  va y uzni  chetga  o‘girib 
tu rib  y o ia lis h  va aksa  urishga odatlantirish kerak.
U lar ovqatlanishni m ustaqil  ravishda yeya bilishlari:  taom ni og‘zilariga 
ozginadan  olishlari,  ogMzni  ochm ay  yaxshilab  chaynashlari,  ovqatlanish 
asboblari  (qoshiq  va  vilka)dan,  salfetkalardan  to ‘g ‘ri  foydalanishlari  lozim. 
O vqatlanib  o‘rindan  turgach,  o 'tirgan   stullarini  yana o 'z joyiga  sekin  surib 
qo‘yishlari,  ovqat  uchun  rahm at aytishlari  kerak.
B olalarni  uyqu  xonasida  gaplashm aslikka,  o‘rtoqlarining  uyqusiga 
halavit  berm aslikka,  o‘rnini  m ustaqil  ravishda  tuzatishga o‘rgatish  kerak.
U larni  xushm uom alali  b o iish g a,  katta  yoshdagi  kishilar  ham da 
o‘rtoqlari  bilan  salom lashish va xayrlashishga, o‘zlarid an katta kishilarning 
gaplariga  aralashm aslikka,  boshqalarning  gapini  boMmaslikka,  kattalarga 
yordam lashishga  odatlantirish  lozim.
B olah'rni  bir-birlariga,  o‘zlaridan  kichiklargag^am xo^’lik qilish,  ularga 
biror yo‘l  bilan  shodlik  keltirishga  intilish  ruhida tarbiyalash  kerak.
B olalarda  m ehnat  m alakalari  va  g‘ayrat  bilan  m ehnat  qilish  odatlarini 
vujudga  keltirish  m uhim   vazifadir.  Bolalar  y ilning   dastlabki  oylarida 
tarbiyachining  nazorati  ostida,  yil  oxirida  esa o^zlari  m ustaqil  holda  guruh 
xonasi  va  uchastkada  tartibni  saqlaydilar,  gu ru h  xonasi  va  uchastkani 
supurib-sidirishda  ishtirok  etadilar:  stullarni,  qurilish  m ateriallarini  ho;l
69

---

bilim larini  kengaytirish,  bilim lar  tizim i  orqali  am alga  oshiriladi.  Am m o, 
buning  uchun  tarbiyachida  m ashg‘ulotdan  boshqa  paytda  ham   im koniyat 
bor:  sayrlar  va  o‘yin  chog‘ida  ham da  bo'sh  vaqtlarda.  0 ‘yin  xonasidagi 
o‘yinchoqlardan  bolalar  m ustaqil  foydalanadilar.  Yangi  o‘yinchoqlarni 
ko'pincha  ular  o‘yin  m azm unini  boyitish  m um kin  bo‘lgan  hollarda 
kiritadilar.
Bevosita  rahbarlik  usullarini  ham   (o‘yinda,  kelishuvda  qatnashganda, 
o‘yin harakati,  o'yinchoqdan foydalanish  usulini  ko‘rsatishganda,  m aslahat, 
ko‘rsatm a va shu kabilar)da rejalashtirish m um kin, buning uchun tarbiyachi 
o‘z  guruhi  bolalarining  o‘yinlarini  yaxshi  bilishi  kerak  (m asalan,  u 
o‘yinlard a  bolalarning  m uayyan  guru h in in g   qatnashishnni  rejalashtirish 
mumkin).  Agarda  bolalarning  o‘yinga  qiziqishlari  boyitilm agan  bo‘lsa, 
tarbiyachi xilm a xil usullar (o‘y in  m u h itiy o k i uning tarkibini yaratish, ay rim 
o‘yinchoqlarni  kiritish,  ko‘rilgan  o‘yin  haqida  hikoya  qilish,  okynayotgan 
bolalar tasvirlangan  rasm larni  ko‘rish  va  shu  kabilar)dan  foydalanib,  yangi 
o‘yinni ta k lif qilishni rejalashtirishi m um kin.  Yangi o‘yinni ta k lif etishning 
asosiy  sharti  bolalikda keng taassurotlarga ega  bo'lishdir.
0 ‘yin  sahnalashtirishni  rejalashtirishda  bolalarga  sahnalashtirish 
m o‘ljallanayotgan  badiiy  asarni  oldindan  tanishtirish,  so‘ngra  qayta 
o‘qish,  qahram on  nom idan  hikoya  qilish  va  shu  kabilar  nazarda  tutiladi. 
Kiyim   -   libos  dekoratsiyalarning  m urakkab  boMmagan  tarkiblarini  tayyor- 
lash,  so‘ngra  o‘yinnin g  o'zini  o 'tk azish n i  ham   kechki  soatlarga  m o ljallash  
m aqsadga  muvofiqdir.  O ’yin  sahnalashtirish  ko;p  karra  takrorlanadi:  u 
boshqa  g uruhlar  bolalariga,  ota-onalarga  ko‘rsatilishi,  bayram   dasturiga 
kiritilishi  m um kii
Kun  davom ida  tarbiyachi  xilm a  xil  harakatli  va  didaktik  o‘y inlarni 
uyushtiradi, ularga rahbarlikni ham rejalashtiradi.  Reja didaktik o‘yinlardan 
ularning  m azm uni,  qoidalari  va  aqliy  vazifalari  tabiatiga  ko‘ra  foydalanish 
izchilligini  nazarda tutishi  kerak.