F. R. Abduraxmonov

Yoshi	Kasb tanlashning davrlari
Kasbiy o‘z - o‘zini belgilashning usullari
Maktabgacha bolalik davri (7 yoshgacha)		Kasbiy - rolli o‘yinlar
Kichik maktab yoshi (11 yoshgacha)		Kasbiy induksiyalar
0‘smirlik yoshi (15 yoshgacha)	Birinchi nafsoniy kasbni belgilash	Bo‘yoqlardagi hayoliy kasblar. Romantik bo‘yoqlardagi kasbiy mo‘ljallar
Erta o'spirinlik davri (18 yoshgacha)	Ikkinchi realistik belgilash	Sharoitdan kelib chiqqan hollardagi kasbiy yo‘nalish, kasbiy ma’lumot va kasbiy tayyorgarlikni tanlash
0‘spirinlik (23 yoshgacha)	Kasbiy ma’lumotva kasbiy tayyorgarlikni tanlash	0‘quv - kasbiy maydonida o'z -o‘zini belgilash
Yoshlik davri (27 yoshgacha)	Kasbiy adaptatsiya birinchi professionalizatsiya	Kasbiy yo‘nalishni mustahkamlab borish. Aniq ish joyiga о‘zini belgilab borishi

Yetuklik davri (33 yoshgacha)	Ikkinchi marotaba professionalizatsiya	Kasbda o‘zini aniqlab olish
Yetuklik davri (60 yoshgacha)	Kasbiy mahorat	Kasbiy madaniyatda о‘zini o‘mini belgilash
Qarilik davri (75 yoshgacha)	Mentoring -ustozlik	Ijtimoiy foydali va oilaviy hay otda о‘zini belgilash

Qobiliyatni ajratib beruvchi testlar va ulardan foydalanish

masalalari

Yoshlami kasb tanlashlarida ulaming qobiliyatlari katta rol o‘ynaydi. Kasbga xos bo‘lgan qobiliyatlami borligi va bolaning o‘zini qiziqishi to‘g‘ri kasb tanlashga, bu tanlagan kasbidan qoniqish hissini tuyishga olib keladi. Qobiliyati bo‘lgan bolalar o‘zlarini kasb tanlashlaridagi imkoniyatlari bilan boshqa bolalarga nisbatan tez o‘z yo‘llarini topa olishlariga olib keladi.

Yoshlami o‘zlari uchun qiziqarli va manfaatli bo‘lgan kasblarini tanlashlari uchun ulami qobiliyatlarini test sinovlari orqali tekshirish mumkin bo‘ladi. Psixologik test - bu standartlashtirilgan vazifalar bo‘lib, uni bajarish tekshiriluvchini psixofiziologik va shaxsiy xarakter- istikasini o‘lchab beradi. Test- so‘zi inglizchadan olingan bo‘lib, sinab ko‘rish, tekshirish degan ma’noni bildiradi. Demak, testlar orqali in­sonni barcha hayotiy jarayonlarini sinab ko‘rish mumkin bo‘ladi.

Insonlami diagnostika qilish ulami qobiliyatlarini sinash qadimda mavjud bo‘lgan. Deylik, qadimgi Xitoyda eramizgacha 2200-yil awal davlat ishlarida ishlamoqchi bo‘lgan odamlami qobiliyatlarini sinash usullari bo‘lgan. Har uch yilda mansabdorlar imtihon qilinib ulami oltita san’at turlari bo‘yicha sinalgan. Bular musiqa, kamondan otish, otda yurish, yozish, hisoblash,an’ana va urf - odatlami bilishlaridan iborat bo‘Igan. Davlat tizimi uchun bu imtihon katta ahamiyat kasb etgan. Bunda sinalayotganlami qobiliyatliroqlari, bilimdonlari, dav­lat hokimiyatiga yaxshi munosabatda bo‘lganlari tanlab olingan. Bu kabi testlardan o‘tkazish bilan bog‘liq bo‘lgan voqealar ko‘pgina xalqlarda sodir bo‘lib turgan.

Angiliyalik biolog Frensis Galton bir qator testlami yaratib, bunda insonni ko‘rish qobiliyatini, eshitish qobiliyatini, muskullami kuchini bilishga qaratilgan va boshqa sensomator vazifalami o‘rgandi. Galton sensor farqlami o‘rganuvchi testlar bu insonni intellektini ko‘rsatadi deb hisoblagan edi. Amerikalik psixolog Djems Kettel og‘riqni his etish, xotiradagi va boshqa psixologik jarayonlardagi farqlanishlami o‘rgandi. Kettelga birinchi marotaba testlarga qo‘yiladigan talablar tegishli bo‘lib, u hamma tekshiriluvchilarga bir xil sharoit yaratishni, test o‘tkazishni vaqtini cheklashni, tomoshabinlami bo‘lmasligini, statistik metodlar asosida natijalami ishlashni kiritish taalluqlidir.

Hozirgi zamon testiga fransuz olimi Alfred Bine katta hissa qo‘shib inson tafakkurini testda tekshirishni olib kirdi. T. Simon bi­lan birgalikda u insonni tushunchalariga, hukm va xulosalariga te­gishli bo‘lgan testlami ishlab chiqdi. 0‘tgan asming 30 - yillarida hisoblash mashinasi yaratilib test natijalarini obyektiv hisoblashga imkoniyatlar yaratdi.

Hozirda testlami juda ko‘plab ko‘rinishlari mavjud.Bular :

1. 
   Predmetli testlar - intellektual shaxsiy va shaxslararo testlarga bo‘linadi.
   
2. 
   Testlarda topshiriqlardan foydalanishning alohida xususiyatlari bo‘yicha amaliy obrazli va so‘z testlariga bo‘linadi.
   
3. 
   Test materiallarining tasnifi bo‘yicha sinaluvchiga talablar, blankali va apparaturali testlar.
   
4. 
   Obyekt bo‘yicha baholash - protsessual testlar yutuqqa erishish testi, holat va xususiyatlar testi.
   

Intellektual testlar shaxsni aqliy faoliyati rivojlanganlik darajasi va ulami alohida bilish jarayonlarini (idrok, diqqat, hayol, xotira,nutq) baholashda qo‘llaniladi.

Qobiliyat va yaxshi tayyorlangan kadrlar masalasi. Kasb tan­lashda qobiliyat va uning psixologik tomonlari

Qobiliyat - bu insonni individual - psixologik xususiyati bo‘lib, uning faoliyatida ko‘rinadi va bu faoliyatni muvaffaqiyatli bajar- ishiga sharoit hisoblanadi. Qobiliyatda bilimlami, malakalami, ko‘nikmalami egallash oson kechadi va tez egallanadi, chuqur o‘zlashtiriladi, puxta bo‘ladi. Qobiliyatning o‘ziga xos bo‘lgan da- rajalari mavjud bo‘lib, unga iste’dod, talant va geniallik kiradi.

Iste’dod, zehn-buko‘pqirrali jarayon bo‘lib, qobiliyatni paydo bo‘lishi uchun asos hisoblanadi. Qobiliyatni rivojlanishida u faqat boshlang‘ich, ilk momentdir. Talant va geniallik qobiliyatning da- rajalari hisoblanadi. Talant - bu insonni ma’lum bir faoliyatidagi yuqori darajasi hisoblanadi. Geniallik - bu ijodiy qobiliyatning oliy darajasidir.

Yoshlardagi qobiliyat ularda quyidagi xususiyatlami boTishini talab qiladi:

• 
  kuzatuvchanlik
  

*bilimga qiziqish

*umumlashtira olishlik (xulosa)

*mustaqil qaror qila olish

• 
  ijodiy hay olni bo‘lishi.
  

Yoshlardagi qobiliyatni shakllanishiga ta’sir etuvchi tomon sifa­tida perseptiv - refleksiyani ko‘rsatish mumkin.

1. 
   Obyektni his qila olish
   
2. 
   Bilimga qiziqish
   

4. 
   О‘zini shu jarayonga tegishli ekanini his etish
   
5. 
   0‘zidagi kasbga bo‘lgan intilishni his etib turish
   

Yoshlarni qobiliyatini rivojlantirib borishda ulami o‘zlarini rivoj- lantirishga bo‘lgan intilishlari yotadi. 0‘zlarini rivojlantirish uchun ularda quyidagi tomonlar bo‘lishi kerak bo‘ladi.

*Bilimga intilish

*Rejalashtira olish

*Konstmktivlay olish

*Muloqotga kirisha olish

• 
  Tashkilotehilik tomonlari.
  

Takrorlash uchun savollar

1. 
   Savol. Kasbiy faoliyat tushunchasi. Yoshlarda kasb tushunchasi va ulardagi qobiliyat imkoniyatlari.
   
2. 
   Savol. Qobiliyatni ajratib bemvchi testlar va ulardan foydala­nish masalalari.
   
3. 
   Qobiliyat va yaxshi tayyorlangan kadrlar masalasi. Kasb tan­lashda qobiliyat va uning psixologik tomonlari.
   

IV Bob.Kasb psixologiyasida kasb tanlash, kasbga ongli yon- doshish va o‘z - о‘zini anglash

1. 
   Kasb tanlash va undagi inqirozlar
   

Kasb tanlashda yoshlarda sodir bo‘luvchi inqirozlar Inqiroz tushunchasi va uning ta’rifi Yosh davrlar bilan bog‘liq inqirozlar

Kasb tanlash bu o‘ziga yarasha murakkab jarayon bo‘lib, unda kasbni tanlashda ikkilanishlar, adashisjilar, inqirozli jarayonlar yuz be­radi. Kasb tanlash har doim bir xil darajada bo‘lmaydi. Bu insondagi ko‘pgina psixologik, fiziologik jarayonlar bilan ham bog‘liq bo‘ladi.

Biz har birimiz hayotimiz davomida bir necha marotaba “krizis” tushunchasini uchratamiz. Krizis bu o‘zbek tilida “inqiroz” degan ma’noni bildiradi. Kundalik hayotimizda bu tushunchani biz ko‘plab ishlatamiz, ya’ni ishlab chiqarishdagi krizis davri, psixologik krizis va kasalning krizis davrlari haqida gapiramiz.

Krizis haqidagi nazariya yaqinda paydo bo‘ldi. Bu E. Lindemon- ning 1944-yilda chiqargan maqolasidan boshlandi. Chet el psixolog- larining fikrlaricha, krizis nazariyasiga to‘rtta intellektual harakat o‘z ta’sirini ko‘rsatgan.

1. 
   Evolyutsiya nazariyasi va uni umumiy va individual moslash- ishiga ta’siri
   
2. 
   Inson motivatsiyasini o‘sishi va yutug‘i nazariyasi.
   
3. 
   Insoniyat taraqqiyotiga hayotiy sikllar asosida yondoshish.
   
4. 
   Ekstremal stresslar bilan birgalikdagi qiziqishlar.
   

Krizis nazariyasini asosi bo‘lib psixoanaliz (birinchi navbatda psixologik bir xillik va psixologik himoya tushunchalari), K. Rodjers- ning bir xil g‘oyalari, shuningdek rollar nazariyasi hisoblanadi.

“Krizis” so‘zi grekchadan ag‘darilganda - burilishi punkti, asos, boshlang‘ich degan ma’noni bildiradi.

Psixologiyada bu kategoriya shunday tushuniladi:

• 
  Birinchidan, hayotiy krizis sifatida, ya’ni inson hayotidagi burilish davri sifatida;
  
• 
  Ikkinchidan, juda qiyin o‘tish davri, - kasallik, stress, travma va shu kabilar bilan bog‘liq burilish davri; shaxsiy hayotdagi emot­sional ahamiyatli voqealar yoki hayotning tubdan o‘zgarishi;
  

A. Rebeming fikricha krizis bu kundalik, oddiy hayotdan tubdan og‘ish hisoblanadi. Krizis - bu har kungi faoliyatni umumiy ahami- yatini yo‘qotish hisoblanadi.

Krizis - bu murakkab o‘tish holati bo‘lib, oldingi hayot tar- zida yashashni imkonyatlarini yo‘qotish ( yoki qiyinlashishi ) va keyinchalik o‘zini yangi “Men”ni qanday yashashini bilmaslik bilan bog‘liq qiyinchiliklar hisoblanadi.

Krizis bosqichlari:

• 
  Shok va dovdirab qolish (jarohatlanuvchi hodisalarini inkor etish)
  
• 
  Voqelikni anglash va ma’nosini izlash (g‘azab, adolatsizlikni his etish, voqelikni buzishga intilish)
  
• 
  Chuqur g‘am va xafagarchilik (ruhiy azob, fikmi yig‘ishning qiyinligi, kuchni yo‘qotish)
  
• 
  Qayta tashkil etish va yangilikni tug‘ilishi (xotira obrazlarini vujudga keltirish).
  

Shaxsning kasbiy rivojlanishdagi krizislari

Krizis