F. R. Abduraxmonov

S Biz o‘ynayotgan rollar;

■S Biz shakllantirayotgan ijtimoiy identifikatsiya;

•S Biz o‘zimizni atrofdagilar bilan solishtirishimiz;

S Bizning yutuqlarimiz va kamchiliklarimiz;

/ Atrofdagilami biz haqimizdagi fikrlari;

S Bizga taalluqli boigan madaniyat [41,81.]

Kasbni tanlashda shaxsni o‘z - o‘zini baholashi -bu o‘zini shu kasb­ga layoqatliligini, shu kasbga mosligini yoki mos emasligini tanla­gan kasbining talablaridan kelib chiqib baholashi hisoblanadi. 0‘z - o‘zini baholash har qanday psixik jarayonlar kabi hayot davomida shakllanadi.

Psixologik - pedagogik adabiyotlarda kasb tanlashdagi qarorlami tushuntirib berishda har xil yondoshishlar mavjud. Ayrimlar kasb tanlashni xuddi faoliyatni tanlash kabi tushuntiradilar. Ba’zilar esa kasb tanlashni insonni qiziqishi yoki kasbiy yo‘nalishi sifatida qaraydilar. Bu masalaga to‘g‘riroq yondoshganlar insonni kasb tanlashi uning faolligi va ehtiyojlari bilan bogiiqligini ko‘rsatganlar hisoblanadi.

Insonni kasb tanlashidagi o‘z “Men”ligini anglashi uni tanlayot­gan kasbini anglab, baholab, o‘z layoqatlarini chamalab keyin tan- lanishiga olib keladi. 0‘z “Men”ligini anglamagan holda tanlangan kasb, bu o‘ylab, chamalab qilinmagan ish boiadi. Bunday kasbni tanlagan shaxs keyinchalik o‘z kasbni o‘zgartirishi, undan norozi boiishi, ishga jonu - dili bilan yondoshmasligini ko‘rsatadi.

Kasb tanlash atrofida turgan kishilar o‘zlarini bilishga xos boigan alohida psixologik kayfiyatda boiadilar. Kasb tanlayotgan bu kishi- lar uchun o‘zlarini imkoniyatlariga baho berish, shu jumladan kasb bilan bog‘liq imkoniyatlariga kasbga kirishga halaqit qiladigan tomonlarini va kasbga kirishishga bog‘liq imkoniyatlarini baholay olish xarakterlidir. Lekin o‘smirlar kasb tanlashida o‘ziga baho berishlari yaxshi rivoj topmagan. Ulaming ko‘pchiligi kasbni tan- lashdagi imkoniyatlarini yaxshi tahlil qilmagan holda, yuzaki baho- lab tanlashadi. Ko‘p hollarda ular kasb tanlashni yetarli darajada baholay olmaydilar yoki o‘ta yuqori baholay boshlaydilar. Bular oqibatda ulami noto‘g‘ri kasb tanlaganligini ko‘rsatadi.

0‘z “Men” ligini anglash juda murakkab jarayon hisoblanadi. “Men” obrazi yoki o‘z - o‘zini anglash birdaniga shakllanmaydi, balki yillar davomida shakllanib boradi. V.S. Merlin bo‘yicha ko‘plab ijtimoiy omillardan4 tasi “Men” obrazini shakllanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bular:

• 
  0‘ziniboshqalardan farq qilishini anglash;
  
• 
  0‘z menligini faoliyatdagi faol subyekt sifatida anglash;
  
• 
  0‘zini psixologik xususiyatlarini, o‘ziga emotsional baho be- rishni anglash;
  
• 
  Muloqot va faoliyat asosida ottirgan malakalarga suyangan holda o‘z - o‘ziga ijtimoiy - ahloqiy baho berishni, o‘zini hurmat qilishni shakllanishi.
  

Bular insonni o‘z menligini shakllanib borishi bilan birga kasb tanlashga ham o‘z ta’sirini o‘tkazib boradi.

Takrorlash uchun savollar

l.Savol. Kasbga o‘qitishda tarbiya va uning roli.

2.Savol.Kasb tanlashda insonni o‘z - o‘zini tarbiyalashi psixologik jarayon sifatida.

3.Savol. Insonni o‘z “Men”ligini tanishi va kasb tanlashdagi uning ahamiyati.

3.7 Pedagogik faoliyatning psixologik muammolari

Pedagogik faoliyat, kasbiy tarbiya va uning psixologik tomonlari

Kasbga o‘rgatishda va tarbiya berishda pedagog faoliyatining o‘mi va roli juda kattadir. Pedagog faoliyati haqida dunyoning ko‘plab mutafakkirlari o‘z fikrlarini berishgan. Pedagogik faoliyat

• 
  bu jamiyatning yoshi katta boigan avlodlarining faoliyati boiib, о‘sib kelayotgan yosh avlodni tarbiyalash uning kasbiy maqsadi hi­soblanadi. Pedagogik faoliyatning izlanish obyekti pedagogika fa­nining har xil yo‘nalishlari: didaktika, xususiy uslublar,tarbiyalash nazariyasi, maktabga kirish kabilar hisoblanadi. Pedagogik faoli­yatning psixologik tomonlarini psixologik bilimlaming bir boiagi sifatida belgilash mumkin. Bu psixologik bilimdagi o‘qituvchining psixologik mehnat qonuniyatlarini o‘rganish, о‘qituvchi jamiyat ta­lab qilayotgan maqsad va pedagogik faoliyat tizimini qanday idrok etayotganligi, o‘zgartirib borishi va hayotga tadbiq etishi, qo‘yilgan vazifalami dolzarbligini, maium aniq sharoitlardan kelib chiqqan holda o‘z faoliyatining mezon va shakllarini o‘rganishi kiradi.
  

Pedagogik faoliyatning mohiyati va psixologiyasi ijtimoiy omillar bilan belgilanadi - bu o‘qituvchining jamiyatdagi o‘mi va vazifalari bilan, jamiyatni o‘qituvchidan talab bilan, ijtimoiy - psixologik omil­lar bilan; о‘qituvchi shaxsiga va faoliyatiga atrofdagilami munosaba­ti undan kutilayotgan natijalari, uning o‘zini pedagogik faoliyatdagi kutayotgan natijalari va ustanovkalari bilan bogiiqdir .

Pedagog o‘z faoliyatida faqat o‘qitmaydi balki, bolani tarbiya- lab ham boradi.Pedagog faoliyatida taiim va tarbiya yonma - yon amalga oshiriladi.Kasbga o‘rgatish, kasbga tayyorlash bo‘lg‘usi kasb egalarini nafaqat bilim, malakalar bilan ta’minlash balki,ulami tarbi- yalashni, ma’naviy - madaniy bilimlarini o‘zlashtirib borishni ham ta­lab qiladi. Kasbga xos bo‘lgan tarbiya pedagogika fanining bir tarmog‘i sifatida o‘rganilib kelinmoqda. Bo‘lg‘usi kasb egalari o‘zlarining kas­biy madaniyatlarini o‘zlashtirish bilan birga insoniyatga xos bo‘lgan madaniyat, ma’naviyat kabi jarayonlarni ham o‘zlashtirib borib umum- insoniy talablarga javob bera olishlari zarur bo‘ladi.

Shuni aytish joizki, agarda pedagogika tarbiyaning maqsadi, vazi­falari, metodlari bilan ish olib borsa, tarbiya psixologiyasi pedagogik psixologiyaning bir tarmog‘i sifatida tarbiyalash jarayonining ichki psixologik mohiyatini o‘rganadi. Bundan kelib chiqqan holda kasbiy tarbiyaning psixologik Qonunlarini va mexanizmlarini ochib berish zaruriy jarayon bo‘lib, unda kasbga xos shaxsni shakllanishini, uning tarbiyalashni yangi metodlari va shakllar tizimi o'rganiladi.

Psixologiya tarbiyani tarbiyalovchilar va tarbiyalanuvchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabat sifatida o‘rganadi. Shuningdek, bu yer- da yana tarbiyalovchilar o‘rtasidagi va tarbiyalanuvchilar o‘rtasidagi munosabatlarni ham jarayon sifatida o‘rganib boriladi.

Tarbiya jarayonini tashkil qilish-bu insonni subyektiv dunyosini rivojlantirish, ijtimoiy qadriyatlar va jamiyatda qabul qilingan ahlo­qiy normalar asosida mustaqil qarorlar qabul qilish bilan bog‘liqdir.

Shunday qilib aytish mumkinki, tarbiya - bu yangi avlodlarga ijtimoiy - tarixiy malakalami berish; inson ongiga va xulq - at- voriga maqsadga yo‘naltirilgan holda, unda ma’lum qadriyatlarga yo‘naltirilgan tushuncha, prinsiplar, ustanovkalami shakllantirish asosida ijtimoiy hayotga va kasbiy faoliyatga tayyorgarlikni rivoj­lantirish yotadi.

Shaxs taraqqiyotining ma’lum psixologik tomoni-bu o‘sib ke­layotgan yoshlami yosh davrlar (ontogenez) bilan bog‘liq jarayoni- dagi xarakterini shakllanishi bunda “yaqinda yuz beradigan rivoj­lanish” va undagi senizitiv davrlar bilan bog‘liqdir.

Shu davrda sotsium (ijtimoiy aqlli mavjudot) ning tarbiya ja- rayoniga ta’siri juda kattadir. Chunki bu davrda о‘sib borayotgan inson ijtimoiy fikrlarga,o‘zini qurshab turgan atrofdagilar orasida o‘zini tasdiqlashga ziyraklik bilan e’tibor berib boradi. Bu qonun- lami bilish pedagogik amaliyotni bir butun tarzda tashkil etish- ni, bolalami, o‘smirlami, o‘spirinlami mustaqil boiishga, qat’iy boiishga, javobgarlikni sezishga, o‘zini qadrini his qilishga, ijodiy faollikka, tanqidiy tafakkurga ega boiishga o‘rgatadi. Bu jara­yonda ijtimoiy va oilaviy tarbiyani birligini ta’minlash muhim boiib, unda shaxsni rivojlanishdagi orqada qolishlar korreksiya qilinadi.

Tarbiya bilan, uning ilmiy asoslanishi bilan pedagogika va psi- xologiyadan tashqari filosofiya va sotsiologiya fanlari ham izla­nish olib boradilar. Psixologik aks etdirishni hisobga olmasdan turib tarbiyaning asosiy masalalarini yechib boimaydi vahatto masalani to‘g‘ri qo‘yib boimaydi. Chunki ulami tushunish uchun shaxs psi­xologiyasini, insoniy munosabatlami, har xil ijtimoiy jamoalaming farqini bilmasdan bu masalalarni to‘g‘ri yechib boimaydi.

Tarbiyalash uning maqsadini belgilashdan boshlanadi. Tar­biyaning asosiy maqsadi- bolani shaxs sifatida shakllantirish va rivojlantirish hisoblanib,unda ijtimoiy hayotda foydali boigan va jamiyatda yashashi uchun zamr boigan xususiyatlami shakllanti­rish yotadi.