F. R. Abduraxmonov z. E. Abduraxmonova

Ota -  onalar bilan ishlashni 
tashkilotchisi
Aholi o‘rtasida 
pedagogik g'oyalami, 
bilimlami targ‘ibotchisi
4-chizma
O'qituvchining  faoliyatidagi rollari  va  vazifalari  sxemasi
Shuni  aytish joizki  o ‘qituvehini  mehnati  darrov  natija  bermay- 
di.  Balki  vaqt  o4ishi  bilan  o ‘z  natijalarini  ko‘rsatadi.  Bu  albatta 
kasb  tanlashda,  o ‘quvchining  kelajakdagi  yutuqlarida,  o ‘z  mehnati 
tufayli  ottirgan  obro‘  va  hurmatlarida  namoyon  b o ‘ladi.  Yuksak  yu- 
tuqlarga  erishgan  olim lam i,  siyosiy  arboblarni,  mashhur  insonlami 
va jam iki  insonlami  yoshligida  o ‘z  mehrini  berib  ta ’lim  va  tarbiya
95

---

bergan  inson  aynan  shu  o ‘qituvchi  hisoblanadi.  0 ‘qituvchi  bergan 
bilim  va malakalar tufayli  ular shu darajaga yetishgandirlar.
Kasb  tanlashda  o ‘sib  kelayotgan  yoshlarga  ta ’lim  va  tarbiya 
beruvchi  ustozlar  borki  ulam i  o ‘m ini  hech  nima  bilan  almashtirib 
bo‘lmaydi.  Maktab  va kollej  davrida yoshlar o ‘zlari  uchun qiziqarli 
bo‘lgan  kasblam i  egallashga  intilib  boradilar.  Bu  davr  uchun  peda­
gogning  o ‘rni  butunlay  boshqacha  b o ‘lib  qoladi.  U  endi  faqat  tar­
biya  va  ta ’lim  beruvchigina  emas,  balki  o ‘quvchilarni  m a’lum  bir 
kasbga bo ‘lgan  intilishini  shakllantim vchi  pedagog -  psixolog ham 
b o ‘lib  qoladi.  Pedagog  bu  davrda  o ‘quvchilar  bilan  o ‘zaro  muno­
sabatlarda  bo‘lib,  uning  qaysi  fanlardan  o ‘zlashtirishi  yaxshiligini, 
qaysi  fanlar  uni  qiziqtirishini  va  nima  uchunligini,  undagi  boshqa 
fanlarga  b o ‘lgan  e ’tiborini,  qaysi  fanlar  uning  uchun  yetarli  qizi­
qish  uyg‘otishini va shu kabilami  kuzatib boradi.  Pedagog kuzatish 
orqali  o ‘quvchidagi  m a’lum  fanlarga  va  kasblarga  o ‘zida  qiziqish 
borligini  suhbatlar  orqali,  kuzatishlar  orqali,  darslardagi  javoblar 
orqali  bilib  boradi.  Pedagogni  o ‘mini  va  o ‘quvchini  kasbni  tan­
lashi  bilan  bog‘liq jarayonlarni  ko‘plab  psixolog  olimlar  kuzatish- 
gan.  Ular  kasbga  qiziqishni  klassifikatsiya  qilganlar.  Deylik  ros- 
siyalik  olimlar  kasb  egasi  bo‘ladiganlami  har  xil  davrlarga  bo‘lib 
ko‘rsatganlar.  Kudryavsev  T.V.  shaxsning  kasb  egasi  bo‘lishini  4ta 
davrini ko ‘rsatadi:
1.  Kasbni  tanlashga b o ‘lgan uyni paydo b o‘lishi va shakllanishi.
2.  Kasbiy  faoliyatga tayyorlanish  va kasbga o ‘qish.
3.  Kasbni  faol  o ‘zlashtirish,  unga  kirib  borish  va  o ‘zini  ishlab 
chiqarish kollektivida tasavvur qilish.
4.  Shaxsni  kasbiy  mehnatda o ‘zini  to ‘la o ‘z kuchini  sarf qilishi.
Klimov  E.A.  ham  kasbni tanlashni quyidagi davrlarini ko‘satadi:
1.  Ongli  ravishda  kasbni  tanlashga  tayyorgarlik(12-17  yosh)
davri.
96

---

2.  Kasbga  tayyorgarlik  ko‘rish  davri  (15  -23  yosh)  -   b o ig ‘usi 
kasbga xos bilimlami va malakalami o‘zlashtirish bilan b ogiiq faoliyat.
3.  Kasb taraqqiyoti  davri  ( 1 6 - 2 3   dan  to pensiyagacha) -  kasb­
ga  xos  shaxslararo 
munosabatga  kirishish  va  subyektni  keyingi 
taraqqiyot davri.
Pedagog  o lquvchini  kasbga  yo‘naltirish  davomida  uni  yoshiga 
qarab  shu  yuqorida  ko‘rsatilgan  jarayonlardan  kelib  chiqqan  holda 
tayyorlashi  kerak  bo iad i.  Haqiqatdan  ham  o ‘quvchi  shu  davrlar 
davomida  o ‘zi  uchun  kasb  tanlab  boradi  va  pedagogning  yordamida 
uni tan oladi.
Kasb tanlash  davomida  shaxsda  ikki  xil  munosabatlar  vujudga 
keladi;
1.  Tashqi  hayot  faoliyati  shart  -   sharoitlari  va  shaxslararo  mu­
nosabatlarda.
2.  Shaxsdagi  ichki  fikrlar asosida.
Insonni  kasb  egasi  boiishi  uzoq  vaqtni  -   ontogenez  davrini  qam- 
rab  oladi.  Bunda  o ‘quvchining  kasbga  b o ig a n   intilishi  individual 
tarzda  kechadi,  y a’ni  har  bir  o ‘quvchi  kasb  tanlashga  o ‘ziga  xos 
tarzda  yondoshadi.  Ayrim  o kquvchilar  uchun  kasb  tanlash  uning 
hayotining  mazmunini  tashkil  qilsa,  boshqalari  uchun  kelajakdagi 
ehtiyojlami  qondirishlari  uchun  o ‘ziga  xos  fonni  tashkil  etadi,  ay- 
rimlar  uchun  esa  kasb  tanlash  umuman  ulami  qiziqtirmaydi,  y a’ni 
kasb  tanlash  m a’noga  ega  emas.  Bu jarayonlam i  tizimlashtirishda  va 
tartibga  solishda  pedagogning  o ‘mi juda  katta  hisoblanadi.  Pedagog 
o ‘quvchilami m a iu m  kasblami o ‘z qiziqishlaridan kelib chiqqan hol­
da tanlashlarida  yo‘nalishlar berib  turadi.
Kasb  tanlashda  o ‘quvchilami  kasbga  olib  kiruvchilar,  y a’ni  psi­
xologik  kuzatuvchilar,  y o ‘1  -  yo‘riq  beruvchila  kimlar  ekanligini 
kuzatishlar  orqali  aytish  mumkin.  Bular  eng  avvalo  ota  -  onalar,
97

---

o ‘qituvchilar,  tengdoshlar,  atrofdagi  yaqinlar  va  boshqalar  hisobla­
nadi. Albatta bu yerda kasb  psixologi  mutaxassis  sifatida katta  o ‘rin 
oladi  va uning b o ‘lishi  mutaxassis sifatida katta ta ’sirga ega bo ‘ladi. 
Shuni  ham  aytish  kerakki  hozirda  kasbga  y o ‘naltiruvchi  sifatida 
o ‘qituvchilam ing  o ‘m i  o ‘zgachadir.  Pedagoglar  tarbiyalanuvchi- 
lami kuzatish  orqali, ular bilan  suhbatlashishlari  orqali,  o ‘zlaridagi 
pedagogik  mahoratlari,  qobiliyatlari  orqali  bolalam ing  qiziqish- 
laridan,  m anfaatlaridan  kelib  chiqqan  holda  kasb  tanlashlariga 
y o ‘naltirib  turadilar.
Pedagog  bolalam i  kasbga  y o ‘naltirishi  uchun  o ‘ziga  xos  ixti- 
soslikka  ega  bo ‘lishi  zarur  b o ‘ladi.  Bu  haqida  psixologiya  fanlari 
doktori,  professor G ‘oziev E .G ‘, M amedov K.Q.  lam ing “Kasb psi- 
xologiyasida”  tushuntirib  berilgan.Pedagogik  ixtisos -  ixtisoslikka 
munosiblikning modifikatsiyasi  xaritasi  quyidagilam i  aks  ettiradi:
1)  jam iyat ehtiyojlariga mos tushuvchi yuksak darajadagi qarash- 
lar,  e ’tiqodlar,  ideallar  shakllanganligi  (jamoaviy)  y o‘nalganlikni 
ifodalovchi  shaxsning  ijtimoiy -  siyosiy  faolligi;
2)  bolalarga  nisbatan  mehr  -   muhabbat,  ularning  ehtiyojlari  va 
qiziqishlarini tushunish  k o ‘nikm asining mavjudligi;
3)  pedagogik kuzatuvchanlik  (perseptiv  qobiliyat);
4)  hayot  va  faoliyatning  u  yoki  bu  jabhalarida  odam lar  xatti  -  
harakatlarining xususiyatlarida oqilona tushunish  va izohlashga qo- 
billik;
5)  o ‘zgamvchan shart -  sharoitlarda omilkorlik bilan m o‘ljal olish 
qobiliyati;
6)  tashkilotchilik  va boshqaruvchanlik  qobiliyatlarga ega;
7)  umumiy va bilishga oid qiziqishlarning ko‘pqirraliligi;
8)  maqsadga erishish  yoMida  irodaviy zo ‘r berishga tayyorlik va 
sobitqadamlilik;
9)  Yoshlami  kasbga y o ‘naltirishda ularga yordamlashish.
98

---

0 ‘qituvchilik  kasbiga  nomunosiblik  xaritasida  quyidagi  omillar 
o ‘z aksini  topadi  (modifikatsiya bizniki -  E.G ‘):
1)  qarashlar,  e ’tiqod (maslak),  ideallar ko‘rsatkichining pastligi;
2)  o ‘zgalar  hisobiga  o ‘z  shaxsiy  ehtiyojlarini  qondirishga  tayyor- 
lik,  shaxsiyatparast,  g ‘arazgo‘y  yo‘nalishga  egalik,  o ‘z  qiziqishlarini 
umumiyatdan  ustun  ko‘rish;
3)  bolalar (o‘qituvchi!ar)ga  loqayd, befarq munosabat;
4)  aqliy taraqqiyot (intellektual) darajasining quyiligi  (pastligi);
5)  chidamlilik,  topqirlik,  tashabbuskorlik,  tirishqoqlik,  sobitqa- 
damlilikning mavjud emasligi,  irodasizlik;
6)  ayrim  ruhiy kasalliklar alomatlarining mavjudligi;
nutq faoliyatida sezilarli nuqsonlarga egalik, eshitish sezgisi va qa­
bul  qilish,  payqash hissining yetishmasligi  va boshqalar.  [29,80-  81.]
Ta’lim  tizim ining va  pedagogning  ta ’lim  berishdan  iborat  asosiy 
vazifasi  -  bu  ta ’lim  oluvchilarning  fan  asoslarnini  faol,  ongli,  mus- 
tahkam va tizimli  ravishda o ‘zlashtirishini  ta ’minlashdir.  Talabalar- 
ni  o ‘qitishda  pedagog  uch  omilga  asoslanadi.  Bular  :  1)  nimani 
o ‘qitish;  2)  kim  va  qanday  o ‘qitish;  3)  kimni  o ‘qitish;  Bu  o ‘qitish 
va  o ‘zlashtirishga  xos  o ‘qituvchilik  kasbining  umumiy  masalalari 
oxir  oqibat  kasb  tanlash,kasbga  qiziqish,  kasbga  y o ‘naltirish  kabi 
ko‘plab  masalalarni  hal  qilishga  olib  keladi.
Bu  yuqoridagilar  haqida  fikr  yuritadigan  b o is a k   ularni  qisman 
koTib  chiqamiz.  Nimani  o ‘qitish  deganda -   o ‘qishning  xarakteri 
o ‘zlashtirilayotgan  m aterialni  m azm uniga  va  qanday  tizim da  yet- 
kazib  berilayotganligi  bilan  b o g iiq d ir.  Kim  va  qanday  o ‘qitishga 
bog 4liqligi  - 
o ‘qituvchining 
metodik  m ahoratiga,  tajribasiga, 
shaxsiy  xususiyatlariga,  har  xil  vaziyatlarda  q o ‘llay  oladigan 
o ‘qitish  uslubiyatiga  b o g ‘liq  b o ia d i.  Kimni  o^qitish  deganda
-   o ‘quvchining  o ‘qish  davom idagi  o ‘ziga  xos  xususiyatlariga, 
uning psixik rivojlanishi  (aqliy,  em otsional,  irodaviy),  shuningdek
99

---

individual  xarakteristikasiga,  undagi  o ‘qishga  nisbatan  qaror  top- 
gan  munosabatlarga,  uning  qiziqish -  havaslariga  b o g iiq   b o ia d i.
0 ‘qituvchilik  kasbining  umumiy  masalalari  qatoriga  ta ’lim 
oluvchining  o ‘zlashtirish  bilan  b o g iiq   xususiyatlari  ham  kirib, 
uning asosida kasbga b o ig a n  qiziqishlar shakllanadi.  0 ‘quvchilami 
o ‘zlashtirishi  bilan  b o g iiq   masalalarini  Levitov  N.D.  o ‘rganib, 
“o ‘zlashtirishning  psixologik  kom ponentlari”  tushunchasini  kirita- 
di.  N.  D.  Levitovning  fikricha  shu  komponentlam i  faollashtirimas- 
dan  turib  va tegishli  tarzda y o ‘nalishlar bermasdan  turib  ta iim  ber- 
ishda  muvaffaqiyatga  erishib  b oim ay d i.  N.D.  Levitov  bunga  quy- 
idagilam i  kiritadi:
1)  o ‘quvchilami  o ‘qishga ijobiy munosabatda b o iish i;
2)  berilayotgan  materiallar  bilan  bevosita  hissiy  tanishish 
jarayonlari;
3)  olingan  o ‘quv  materialini  faol  ravishda  qayta  ishlash jarayoni 
b o ig a n  fikrlash jarayoni;
4)  qabul  qilingan  hamda  ishlab  chiqilgan  axborotlami  esda  olib 
qolish va esda saqlash jarayoni;
0 ‘qituvchilik  kasbiga  xos  b o ig a n   bu  kabi  umumiy  masalalar 
bolalam i  bilimlarini,  malakalarini  o ‘zlashtirib  borib  m a iu m   bir 
kasbga qiziqish,  havaslam i paydo b o iish ig a  va  oxir oqibat m a iu m  
bir  kasbga  intilishlariga olib  keladi.  0 ‘qituvchilik  kasbining  umu­
miy  masalalari  ta iim   tizim ijda  yanada  aniqlashib  borib,  bolalar 
davriy rivojlanishidagi  psixologik xususiyatlam i  hisobga olgan hol­
da pedagogik  faoliyatlam i  yaxshilashga olib keladi.  Kasb tanlashda 
tanlashda  o ‘qituvchilar  ta ’lim  oluvchilarni  kasblarga  b o ig a n   qizi- 
qishlarini,  havaslarini,  iroda  va  intilishlarini  shakllantirib  boradi.
0 ‘qituvchilar kasb - hunar kollejlarida  faoliyat  olib  borarekan- 
lar,  shu  y o‘nalishlar  uchun  kadrlar  tayyorlab  beradilar.  Masalan, 
to ‘qimachilik  va  yengil  sanoat  uchun.  Bu  yerda  darslami  yaxshi
100

---

tashkil  etish, bolalarni o ‘zlashtirishi, ularning  psixologik xususiyat- 
lari  kelajak  kadrlarni  ishlab  chiqarishga,  yaxshi  mutaxassis  b o 4lib 
qo ‘shilishini  ta ’minlaydi.
Yoshlarni  kasb  tanlashlarida  o ‘qituvchilar  va  ota  -  onalar  asosiy 
ta ’sir etuvchilar qatoriga kiradi.  Ayniqsa maktabda ta ’limni  boshqa- 
ruvchisi  bo ‘lgan  pedagoglar  o ‘ziga  xos  tarzda,  pedagogik  mahorati 
orqali  bolalam i  kasb  tanlashlariga  ta ’sir  etuvchi  omil  hisoblana­
di.  Albatta,  pedagog  o ‘zining  mehnat  faoliyati  davomida  kasbga 
y o iialtirish  bilan b o g iiq  amaliy ishlarni ham  bajarib boradi.  Bular:
Birinchidan, 
bolalarga  bilim  berish  va  ulami  shu  bilimlarga 
b o ig an   qiziqishlarini, havasini  orttirib borish.  Bilimlar  ularning  kasb 
haqidagi tasavvurlarini kengaytirib boradi  va  m a’lum bir  kasbga inti- 
lishlarini vujudga keltiradi.
Ikkinchidan,  ta ’lim  bilan  birga  tarbiya  masalalari  bilan  ham 
shug‘ullanadi.  Ularda  milliy,  umuminsoniy,  ahloqiy,  estetik  bilim- 
larni  shakllantiradi.  Shular  asosida  kasbga  xos  psixologik, etikaviy 
munosabatlar  rivoj  topadi.
Uchinchidan,  ta ’lim  oluvchilarda  o ‘qituvchi  mustaqil  fikrlashni, 
qaror qabul  qilishni  ham  tarbiyalaydi.
To‘rtinchidan, 
bilimlar 
asosida 
m a’lum 
bir  kasbga 
xos 
ko‘nikmalami  ham  shakllanishiga  y o ‘l-yo‘riq  beriladi.