F. R. Abduraxmonov z. E. Abduraxmonova

II  Bob.  Kasb  psixologiyasi,  ta ’lim  va  o ‘qituvchi -
tarbiyalanuvchi  m unosabatlari
89

---

ulami  sinchiklab  o ‘rganish  orqali  kasbni  tanlashdagi  psixologik ja ­
rayonlar  kabi  ko‘plab  masalalami  keng  va  chuqur  o ‘rganib  boradi. 
Bunday masalalarda  kasb  psixologiyasiga o ‘zini  beg‘araz yordamini 
berayotgan  o ‘qituvchini  o ‘zi  kim  va  uni  qanday  baholash  mumkin? 
Degan  ko‘plab  savollar  tug‘ila d i.0 ‘qituvchini  kimligi  va  uni  jam i­
yatda  o ‘taydigan  vazifasi  haqida  ko‘plab  tushunchalar mavjud.  Shu- 
lardan  biri  bu  V.Dalning  “Толковый  cлoвap,,idagi  o ‘qituvchiga 
berilgan  ta ’rifi  hisoblanadi.  Unda  o ‘qituvchi  -   bu  tarbiyalovchi, 
o ‘qituvchi (dars bemvchi), ya’ni uning  amaldagi  ikki  asosiy vazifasi 
ko‘rsatib  beriladi.  Bunda o ‘qituvchi o ‘quvchilarga  ijtimoiy malakani 
o ‘zlashtirishlariga  va  uni  tadbiq  etishlariga  rahbarlik  qilishi,  shu- 
ningdek insoniyat yig‘ib borgan  bilimlami yetkazib berishi  ko‘rsatib 
berilgan.  Bu  vazifalar  insoniyat  tarixining  butun  davrlarda  asosiy 
masalalaridan  biri  hisoblanadi.
0 ‘qituvchilik  kasbi  bu  qadimiy  kasblardan  biridir.  Uning  ij­
timoiy  ahamiyati  insoniyat  jam iyatida  hech  ham 
kamaymaydi. 
0 ‘qituvchilik kasbi  bu  o ‘tkinchi kasb emas.  Insoniyat  jam iyati o ‘zi 
asrlar  davomida  ottirgan  bilimlarini,  malakalarini  avloddan  -   av- 
lodga yetkazib bermaganda, u hech qachon rivojlanmas edi.  Demak, 
o ‘qituvchilik kasbi -  bu obyektiv reallik b o iib , jam iyat uchun zaru­
riy hodisa  hisoblanadi  va uning qadri hech ham so‘nmaydi.  Shu bi­
lan  aytish kerakki  hozirda kompyuterlashtirish,  distantsion  o ‘qitish, 
elektron  m a’ruzalar,  baholashning  boshqa  k o ‘rinishlari  o ‘qituvchi 
faoliyatini  o ‘ziga  xos  tarzda  yanada  kengroq  o ‘rganish  zarurligini 
ko‘rsatmoqda.  Xohlaymizmi  y o ‘qmi  har  qanday  ta iim   va  tarbiya 
o ‘qituvchisiz,  uning jonli,  emotsional  nutqisiz  zerikarli  b o ia r   edi. 
Albatta  talaba  o ‘zi  ustida  ishlashi,  berilgan  bilim lam i  o ‘zlashtirib 
borishi zarur.  Lekin o ‘qituvchisiz u  mustaqil  ishni bajarishi ham ox- 
iriga  yetmaydi.  0 ‘quvchi  o ‘z  o ‘qituvchisiz,  uning  emotsional, jonli 
tushuntrishisiz  real  voqealami  tushuna  olmaydi.  Shuning  uchun  ham 
o ‘qituvchini  faoliyatini boshqa  hodisalar bilan almashtirib boim aydi.
90

---

0 ‘qituvchi,  pedagog  -   insoniyat  tomonidan  asrlar  davomida  ot- 
tirilgan bilimlami, madaniy -  tarixiy  malakalami avloddan -  avlodga 
yetkazib  beradi  va  bu  amaliy  malakalami  rivojlantirib  ham  bora­
di.  0 ‘qituvchi  -   bu  o ‘sib  borayotgan  avlod  va  jamiyat  o ‘rtasidagi 
vositachidir.U jamiyatni  ishongan  insoni,  shaxsidir.  Hozirgi  vaqtda 
yuksak  kasbga  ega  b o ‘lgan,  y a’ni  o ‘z  fanini  yaxshi  bilgan,  shuning­
dek  chuqur  metodologik  va  pedagogik  -   psixologik  tayyorgarlikka 
ega b o ig a n ,  zukko,  ijodkor,  asli  ziyoli  va tashabbuskor o ‘qituvchilar 
zamonamizga zamrdir.
0 ‘z vaqtida  Yan  Amos Komenskiy  (1592 -   1670y)  o ‘qituvchiga 
yuksak  baho  berib,  uni  “Quyosh  ostidagi  eng yuksak,  unga teng  kela 
oladigan narsa yo‘q”ligini ko‘rsatib o ‘tgan edi. Yan  Amos Komenskiy 
aholini  o ‘qituvchiga  hurmat  bilan  qarash  kerakligini  bir  tomonlama 
talab qilgan b o isa, ikkinchi tomonlama o ‘qituvchini ham  jamiyat oldi- 
dagi  vazifalami  anglash,  o‘z  holatini  hissiy  tarzda  bilib  turishi  kerak­
ligini  uqtirdi. Asrlar osha Yan  Amos Komenskiy  insoniyat jamiyatiga 
o ‘qituvchini qadrlash va ezozlash kerakligini ta’kidlab ketdi.
0 ‘qituvchi  shaxsi  haqida  gapirganda  uning  kasbiy  y o‘nalganligi 
muhim  omillardan  hisoblanib  o ‘quvchilami  kasbga  y o ‘naltirishda 
pedagogning  pedagogik  faoliyati,  shu  faoliyat  bilan  band  b o iish  
qobiliyati, shuningdek bu faoliyatga emotsional  munosabatida  (bo- 
lalami va kasbni  sevishida, undan qoniqishida va boshq.)  ko ‘rinadi. 
Bolalarga  o ‘z  diqqatini  qaratgan  o ‘qituvchi  har  doim  o ‘quvchilarni 
o ‘zicha  qaytarilm asligini  va  ulardagi  individual  qobiliyatlam i  ri­
vojlantirish  harakatida b o ia d i.
0 ‘qituvchini  kasbga  yo‘naltirishda  shaxs  sifatida  ko‘zga  tashla- 
nadigan  tomonlardan  biri  bu  uning  o ‘z  “Men”  ligini  anglaganlikda 
ham  ko‘rinadi.  0 ‘qituvchini  kasbiy  o ‘z  -  o ‘zini  anglaganligi  (Men
-  konsepsiyasi)  uning  o ‘qituvchilik  faoliyatida  belgilanadi.  Shuni
91

---

ta ’kidlash  kerakki  Men  -   konsepsiyasini  shakllanishi  k o ‘p  hollarda 
o ‘z  -  o ‘zidan  (stixiyali)  tarzda  shakllanib  boradi.  Yetarli  b o ‘lmagan 
metodik  ta’minlanmaganligiga  qaramay  va  pedagogik  -   psixologik 
yo‘nalishlarsiz  o ‘qituvchi  o ‘zining  ichki  subyektiv  tomonlaridan 
kelib  chiqqan  holda  o ‘z  faoliyatidan  qoniqishi  yoki  qoniqmasligi 
mumkin b o ia d i,  o ‘zining kuchiga ishonish yoki  ishonmaslik asosida 
o ‘z  xatti  -  harakatlari  tufayli  o ‘qituvchida  bir  butun  Men  konsep- 
siyasi  shakllanib  boradi.  Bu  unda  o ‘ziga  ishonish  yoki  ishonmaslik, 
o ‘zidagi  qobiliyatlilik yoki  qobiliyatsizlik  kabilami  har xil  muammo- 
viy sharoitlarda sinash, shu sharoitlardan chiqib keta olishliklar asosida 
“Men konsepsiyasi”  shakllanib boradi.
0 ‘qituvchi  kasbga  yo‘naltirar  ekan  o ‘z  pedagogik  faoliyatining 
subyekti  sifatida va o‘quvchilar bilan  ishlovchi  shaxs sifatida quyidagi 
psixologik talablarga javob berishi zarur:
•  Bolalarga nisbatan mehrli  bo‘lish;
•  Pedagogik faoliyatni  sevish;
•  Yetarli bilimlarga ega bo‘lish;
•  Keng eruditsiyaga ega  bo‘lish;
•  Pedagogik intuitsiyaga ega bo‘lish;
•  Yuksak tafakkurga ega b o ‘lish;
•  Yuksak darajadagi  ahloqqa va  madaniyatga ega b o ‘lish;
•  Bolalami  tarbiyalashda  va  o ‘qitishda  har  xil  ta ’sirchan  metod- 
larga ega b o iish ;
Q o‘shimcha  talab  sifatida  quyidagilam i  ham  ko‘rsatish  mum ­
kin:  muloqotga kirishuvchanlik,  artistlik  mahorati, xushchaqchaqlik, 
yaxshi did  va boshqa shu tomonlarga ega b o iish  muhim hisoblanadi.
Jamiyatda  yuz  berayotgan  yangi  hodisalar  va  jarayonlar 
o ‘qituvchi  shaxsiga  yangi  talablar  q o ‘yib  boradi.  Bular  quyidagi- 
larda k o ‘rinadi:
92

---

-  Jamiyatni  iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy talablarini t o ^ r i  baholash;
-  Jamiyatni  uzluksiz  taraqqiyoti  uchun  inson  qanday  sifatlarga 
ega bo‘lishi  zarurligini  belgilab olishi;
-  Jamiyat  uchun  zarur  b o ig a n   insonni  qanday  shakllanishi  va 
rivojlanishi uchun zamonaviy pedagog qanday b oiishini bilishi zarur.
Pedagog faoliyatini  uchta tizimini  (  komponentini)  ajratiladi:
•  Konstmktiv;
•  Tashkiliy;
•  Kommunikativ;
0 ‘qituvchi  faoliyatida darslami  konstruktivlash  katta  o ‘rin  egal- 
laydi.  Chunki  o ‘qituvchi  darsni  konstruktivlab,  darsdan  tashqari  ish­
lami  olib  borib,  maktab  dasturiga  to ‘g ‘ri  keladigan  materiallami, 
darsliklami,  har  xil  metodik  qoilanm alam i  tanlab  oladi.  0 ‘qitish 
jarayonini  faollashtirish,  mustahkamlash  ham  konstmktiv  faoliyatga 
kiradi.
Tashkiliy  komponent,  konstmktiv  komponent  bilan  uzviy  b o g iiq  
holda  bir  butun  pedagoglik  faoliyati  tizimini  tashkil  etadi.  Dars 
davomida  yuz  beradigan  jarayonlar  o ‘qituvchini  tashkilotchiligi, 
uddaburonligi  kabilar bilan  b ogiiqdir.
Kommunikativ komponent -  bu o ‘zicha o ‘quvchilar bilan, ulami 
ota  -  onalari  bilan,  adm instratsiya  bilan  va  boshqa  o ‘qituvchilar 
bilan  munosabatlam i  tashkil  etishni  va  uni  q o ila b   turishni  o ‘zida 
aks  etdiradi.
Bundan  tashqari  o ‘qituvchilik  shaxsi  uning  amaldagi  vazifalari 
bilan  ham  b o g iiq   b o iib   uni  k o ‘plab  olimlar  sharhlab  o ‘tganlar. 
Deylik A.I.  Sherbakov o ‘qituvchilik  faoliyatini psixologik  vazifala- 
rini  quyidagilarda  ko‘rsatib  o ‘tadi.  Bular  axborat  berish  vazifasi  -  
bu  m ateriallam i  yaxshi  egallaganlik  va uni  yetkazib  bera  olishlikda 
k o ‘rinadi.  Keyingi  vazifasi  bu  rivojlantiruvchanlik  vazifasi  b o iib  -  
bu maktab  o ‘quvchisini  bir butun  holda shaxs  sifatida  taraqqiyotini
93

---

boshqarish.  Yana  biri  bu  y o ‘naltirilganlik  vazifasi  -   bu  shaxsning 
y o ‘nalishlari,  motivlari  va  g ‘oyalari  bilan  b o g iiq .  Uning  yana  bir 
vazifasi  bu jalb  qilishlilik  vazifasi  b o iib   -   bu  o ‘quvchilami  aqliy 
faoliyatini 
faollashtirish,  ulam i  mustaqilligini  taraqqiy  ettirish. 
Oxirgi  vazifasi  sifatida  ijodkorlik  vazifasini  q o ‘yadi  va  ijodkor- 
lik -   bu  pedagogik jarayonlardagi  ijodiy  izlanish,  eksperim entlami 
o ‘tkazishni  bilish,  m alakalam i  umum lashtirish  va  o ‘zini  har  doim 
o ‘stirib  borish.
0 ‘qituvchini  haykaltoroshga  o‘xshatishadi.  0 ‘qituvchi  xuddi  sim- 
fonik  orkestmi  dirijoridek  hamma  diqqatni  o ‘quvchini  ta iim   va 
tarbiyasiga  yo‘naltiradi  va  hamma  jarayonlarni  birlashtirib  boradi. 
Bu  albatta  bir  g ‘oya,  lekin  hayotda  bu juda  murakkab  va  qiyin  ma- 
saladir.  Agarda  o ‘quvchi  ta iim   va  tarbiyasiga  diqqatni  qaratsak  uni 
quyidagi  holatini ko‘ramiz.  3-chizma:[18,  78.  ]