F. R. Abduraxmonov z. E. Abduraxmonova

1.4.  K asb  psixologiyasi  va  uning  psixologik fanlar  bilan  aloqasi
Kasb  psixologiyasi  fanining  taraqqiyoti
Kasb psixologiyasi  fani  ishlab chiqarishni  rivojlanishi  bilan shakl­
lanib  borgan.  XX  asming  boshlarida  ilmiy  -  texnik jarayonlar  tezla- 
shishi  yangi kasblami paydo bo lish ig a olib kelgan.  Bu kasblami ken­
gayib borishi, uning o ‘ziga xos tomonlarini paydo b o iish i  insonlar va 
mashinalar  o ‘rtasidagi  munosabatlarni  o ‘rgnishga  e ’tiborni  oshirda. 
Buning  natijasida  inson  va  uning  kasbi  o ‘rtasida  sodir  boiadigan 
ruhiy  munosabatlar  odamlami  e ’tiborini  tortdi.  Dunyoda  yangi  bir 
kasb  paydo  b o id i,  bu  kasblami  o ‘rganuvchi  kasb  psixologiyasi  edi. 
Bu  avvalo  AQShda  keyinchalik  Yevropada  va  o lg a n   asrning  90  -  
yillarida  Rossiyada  shakllandi.  Bular  haqida  Rossiyalik  psixolog 
Zeer E.F. “Психология  профессий” kitobida ko‘rsatib o la d i.  U  kasb 
psixologiyasini  paydo  bo iishini  uchta  asosini  ko‘rsatib  o la d i.  Bular 
siyosiy,  iqtisodiy va ilmiy tadqiqotga asoslangan  tomonlar ekanligini 
asoslab  beradi.
Kasb  psixologiyasi  fan  sifatida  0 ‘zbekistonda  ham  rivojlanib 
bormoqda.  Uning  rivojlanishiga  e ’tibor  bersak  sobiq  ittifoqdagi  sha­
roitlar  bu  fanni  taraqqiyotiga  e'tibor  bermaganligini  ko‘rish  mumkin 
b oiadi.  Buni  biz quyidagilarda ko ‘rishimiz mumkin.
1)  Sobiq ittifoq  totalitar tuzimida  insonni  individual xususiyatlari 
inkor  etilgan.  Asosan  ijtimoiy  zakazni  bajarish  uchun  kerak  b o ig an  
kadrlar  tayyorlangan.  Bu  davrda  jamiyatimiz  manfaatlari  nazarga 
olinmagan.  Mahalliy  kadrlar  masalasi  asosan  markaz  manfaatlari  bi­
lan  b o g iiq   bo igan.  Kasb psixologiyasiga e ’tibor ham berilmagan.
2)  Iqtisod ham asosan markaz manfaatlari bilan b o g iiq  holda olib 
borilgan.  Shuning  uchun  bu  kasb  psixologiyasiga e ’tibor berilmagan.
3)  Ilmiy  -  tadqiqot  ishlari  ham nomiga olib borilgan.
65

---

Kasb  psixologiyasi  fanini  taraqqiyoti  va  shakllanishi  musta­
qil  0 ‘zbekiston  bilan  uzviy  bog‘liqdir.  Bu  fanni  rivojlanishi  uchun 
0 ‘zbekistonda  mustaqillikni  birinchi  kunlaridanoq  e ’tibor  berildi. 
Bu  aw alo m   bor  kadrlar  masalasi  bilan  bog‘liq  holda  yuz  berdi. 
0 ‘zbekistonda  yaratilayotgan  kadrlami  raqobatbardosh  qilib  tayyor­
lash  masalasi  siyosiy  darajada  e ’tibor berildi.  Bu  sohada  olib  borila- 
yotgan amaliy ishlar juda ko‘p bo‘lib, shulardan  biri bu ta ’lim tizimi­
ni  isloh  qilish  bilan  bogiiqdir.  Bu  sohadagi  amaliy  ishlar davlatimiz 
tomonidan  olib  borilayotgan  siyosiy,  iqtisodiy,  ijtimoiy,  m a’naviy, 
huquqiy  ishlarda  o ‘z  aksini  topgan.  Kasb  psixologiyasini  taraqqiyoti 
quyidagilar bilan b o g iiq .
1)  Kasb  psixologiyasini  rivojlantirish  bu  jamiyatdagi  olib  bo­
rilayotgan  dolzarb  masalalar  bilan  b o g iiq .  Bu  o ‘z  aksini  “ta’lim 
to ‘g ‘risida”gi Qonunda va kadrlar tayyorlashning milliy dasturida o ‘z 
aksini topgan. Ta’lim tizimini  isloh qilish, jahon standartlariga to‘g ‘ri 
keladigan  kadrlar  tayyorlash,  ularning  bilim  darajalari  ham  kuchli 
va  raqobatbardosh  b olish in i  ta ’minlash  zamrligidan  kelib  chiqqan 
holda kasb psixologiyasiga e ’tibor berilmoqda.
2)  Bozor  munosabatlariga  o lis h   va  jamiyatimiz  uchun  zarur 
b o ig a n   ko‘pgina  kasblami  tayyorlash,  ulami  sifatini,  o ‘z  kasbiga 
b o ig a n  munosabatlarini  mustahkamlash, bilimli  va zukko b o lish lari 
uchun ko‘pgina malakalami egallashlariga yordamlashish kabi  masa­
lalar bilan b o g iiq .  Bu sohada jam iyat o ‘z iqtisodini  ko‘tarish maqsa­
dida  ko‘plab  yaxshi  kadrlami  tayyorlab  kelmoqda.  Bular  ham  kasb 
psixologiyasini  shakllanib borishiga yordamlashadi.
3)  Yoshlami  o ‘zlari  tanlagan  kasblarini  yaxshi  egallashlari  uchun 
ulami  orasida  ilmiy  -  tadqiqot  ishlari  ham  olib  borilm oqda.  Bu  ta- 
labalar  bilim larini  sinashda,  ularni  olayotgan  bilim larini  egallay 
olishlarida,  yaratilayotgan  sharoitlardan  sifatli  foydalana  olish- 
larida  k o ‘zga  tashlanadi.
66

---

Kasb psixologiyasini  fan  sifatida shakllanishi  falsafa, pedagogi- 
ka,  psixologiya,  sotsiologiya  kabi  fanlar bilan  uzviy  tarzda  olib  bo- 
rilmoqda.  Hozirda  kasb  psixologiyasi  barcha  oliygohlarda  kiritilib 
tayyorlanayotgan  kadrlami  bu  soha  bilan  tanishtirilmoqda.  Kasb 
psixologiyasi  o ‘z  oldiga  qo ‘ygan  masalalarni  psixologiya  fanlari- 
ning boshqa tarmoqlari bilan uzviy tarzda amalga oshirib kelmoqda. 
Kasb  psixologiyasi  jam iyat  uchun  zam r  b o ig a n   kadrlami  tarbi­
yalashda,  ularni jam iyatga zarur b o ig a n  kadrlar sifatida  yaratishda, 
yoshlam i  o ‘zlari  tanlagan  kasblarga  layoqatliliklarini  tarbiyalash­
da,  kasbga  xos  b o ig a n   psixologik  xususiyatlarni  shakllantirish 
kabi  k o ‘plab  masalalarni  amalga  oshirib  bormoqda.  Bunda  kasb 
psixologiyasi  kasbiy  m aslahatlar, kasb tanlash, kasbga y o ‘naltirish, 
kasb egallashdagi im koniyatlami o ‘rganib borib, o ‘z oldiga  qo ‘ygan 
vazifalam i  amalga  oshirmoqda.