Ғ. м. қосимов менежмент ўзбекистоп Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги упиверситетлар ва олий техника

14.4. Самарали сардорга ҳолатий ёндашиш
Раҳбар одати қониқиш ва унумдорлик орасидаги 
доимий боғлиқликни топишдадир. Аввалги тадқиқот- 
чилар таъсир этувчи битта ёки бир нечта қўшимча 
омиллардан иборат таъсирчан кўрсаткич ҳамма ҳолат- 
ларда мавжуддир деганлар. Бу омилларни топмоқ учун 
назариётчилар фақат раҳбарга ва ижрочигагина эмас,
одати
таъсир этади
иш ининг сифатига 
таъсир этади
202
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бутун бир ҳолатларга эътибор қарата бошладилар. Бо- 
шқариш назариясида бўлганидек, бу қийин кечди. 
Шунга қарамасдан, улар тўртта ҳолатий андозаларни 
ишлаб чиқдилар, бу эса раҳбарлик жараёнининг му- 
раккаблигини англашга ёрдам берди: Фидлернинг раҳ- 
барликнинг ҳолатий андозаси, Митчелнинг ёндаши­
ши ва Хауснинг «йўл-мақсад», Херси ва Бланшарнинг 
ҳаётий давр назарияси ва раҳбар томонидан ечим қабул 
қилишда Врум-Иетгоннинг андозаси.
Фидлернинг раҳбарлик қилиш ҳолатининг андо­
заси бошқариш назариясининг ривожланишига сал- 
моқли ҳисса қўшди, чунки андоза ҳолатларга эъти­
бор қаратди ва раҳбарнинг хулқига таъсир этувчи учта 
омилни аниқлади. Бу омиллар қуйидагилар:
— раҳбар ва гуруҳ аъзоси орасидаги муносабатлар;
— масаланинг тузилмаси;
— ваколатли вазифалар (лавозимлар).
Теренс Митчел ва Роберт Хаусларнинг «йўл-мақ- 
сад» атамаси раҳбар нимани қила олади ва бўйсунув- 
чиларнинг мақсадларига эришишлари учун йўллар 
ёки воситаларни енгиллаштиришга нима қилди? Ушбу 
ёндашишга мувофиқ, раҳбар бўйсунувчиларини таш­
килот мақсадларига эришиш учун ундаши мумкин. 
Ушбу ёндашишни муҳокама қилган профессор Хаус, 
қуйидагиларни таъкидлайди:
— раҳбар мақсадига эришиш йўлида бўйсунувчи- 
ларидан нима кутаётганини тушунтиради;
— қийинчилик учраганда қўллашга, мураббийлик- 
ка, тўсикугарни бартараф қилишга тайёрлигини ту­
шунтиради;
— бўйсунувчиларни мақсадга эришишлари учун 
кучини йўналтиради;
— раҳбар имкони даражасида бўйсунувчилар эҳти- 
ёжини қондиришга ҳаракат қилади;
— мақсадга эришилгач, бўйсунувчиларнинг эҳти- 
ёжини қондириш.
Поль Херси ва Кен Бланшарлар сардорнинг ҳола- 
тий назариясини ишлаб чиқдилар ва уни ҳаётий давр 
назарияси деб атадилар. Уларнинг фикрича сардор-
203
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

нинг энг самарали одати ижрочиларнинг «етуклиги- 
га» боғлиқ. Бу ерда етуклик ходимларнинг ёшига қараб 
аниқланмайди. Етуклик деганда алоҳида шахе ва гу- 
рухдар ўз хулқи учун масъулиятни ҳис этиш қобилия- 
ти, қўйилган мақсадларга эриш иш га хоҳишлари, 
ҳамда маълумотлари ва муайян масалаларга нисба­
тан тажрибалари назарда тутилади. Бошқача айтган- 
да, масалаларнинг бажарилишига қараб, алоҳида 
шахе ва гуруҳларда ҳар хил «етуклик» даражаси на- 
моён бўлади. Мос равишда, шахе ёки гуруҳларнинг 
етуклигига қараб раҳбар ўз хулқини ўзгартириши 
мумкин.
Раҳбар ечим қабул қилишда Виктор Врум ва Ф и­
липп Йеттон ишлаб чиққан қолатий андозадан фой- 
даланиши мумкин. Раҳбар томонидан ечим қабул 
қилишда Врум-Йеттон андозаси бешта кўринишдаги 
хулқ ваюзага келиши мумкин бўлган еттита ҳолат- 
ларга асосланади.
Врум-Йетгон бўйича ечим қабул қилиш одати:
— муаммони ўзингиз ечасизми ёки сиздаги маъ- 
лумотларга қараб ечим қабул қиласизми?
— сиз бўйсунувчилардан зарур маълумотларни 
оласизми ва кейин ўзингиз муаммони ечасизми?;
— сиз муаммони тегишли индивидларга алоҳида 
тушунтирасизми, уларнинг ғоялари ва таклифлари- 
ни гишлайсизми, уларни бир жойга бир гуруҳга йиғ- 
майсизми?
— сиз муаммони сизга бўйсунувчи гуруҳга тушун­
тирасизми ва барча ғоялар, таклифларни бутун жа­
моа эшитгандан сўнг сиз ечим қабул қиласизми?
— сиз муаммони ўзингизга бўйсунувчи гуруҳда 
тушунтирасизми? Ҳаммаларингиз бир ерда бўлиб, 
муқобилларни баҳолайсизларми? Сизнинг ролингиз 
раисликка ўхшашми?
Ушбу одатлардан ҳар бирини қўллаш ҳолатнинг 
ёки муаммонинг тавсифига боғлиқ.
Ҳолатни баҳолашда раҳбарга ёрдам учун Врум ва 
Йеттонлар еттита мезонни ишлаб чиқдилар:
204
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

— ечим сифатининг аҳамияти;
— ечим қабул қилиш учун раҳбарда етарли маълу­
мот ёки тажриба мавжудлиги;
— муаммонинг тузилмалаштирилганлик даража­
си;
— ташкилот мақсадлари билан бўйсунувчиларнинг 
розилик даражаси;
— ўтган тажрибага асосан эҳтимолликни аниқлаш;
— ташкилот мақсадларига эришиш учун бўйсунув- 
чиларнинг мойиллик даражаси;
— муқобилларни танлашда бўйсунувчилар ораси­
да тўқнашувнинг эҳтимоллик даражаси.
Раҳбар ҳолатни баҳолашда ҳар бир мезон унинг 
учун саволга айланади. Биринчи учта савол ечимнинг 
сифатига тааллуқли, қолганлари бўйсунувчиларнинг 
розилигини белгиловчи омилларга тегишли. Ваҳолан- 
ки, бу назариялардан бирортаси тадқиқотларда, 
ишонтиришда тўла ўз исботини топмаган бўлса ҳам 
раҳбарлар ҳолатга қараб бошқариш одатини танлаш- 
лари лозимлигига шубҳа йўқ. Раҳнамонинг қандай- 
дир битта энг қулай одати йўқ.