F. List va Germaniya tarixiy maktab asoschilari

K.Rodbertusning iqtisodiy g’oyalari
Karl Iogann Rodbertus-Yagesov (1805-1875) Germaniyada, Shimoliy Greyfsvoldda tug’ildi. Gettingem va Berlin universitetlarida huquqdan tahsil olib, shu mutaxassislik bo’yicha ma‘lum vaqt ishladi. Burjua demokratik revolyutsiyasi yillarida parlament a‘zosi, keyinchalik vazir (ministr) lavozimlarida faoliyat ko’rsatdi. K.Rodbertus Germaniya mayda burjua iqtisodiy ta‘limoti vakili bo’lib, Sen-Simon va sotsialist- rikardochilar g’oyalari ta‘sirida edi. U utopik sotsializm va konservativ reformizm g’oyalari asosida o’zining eklektik konsepsiyasini yaratdi.

1842-yilda K.Rodbertus «Davlat-xo’jalik tizimini bilish yo’lida» deb nomlangan kitobini nashrdan chiqardi. Uning asarlari «sotsial xatlar» shaklida yozilgan. U aynan shu kitobida qo’shimcha qiymat nazariyasini ko’rsatib o’tdi. U o’z fikrlarini yakunlab, shunday deb yozadi: «Agar ishlab chiqarish qanchalik yuqori bo’lsa, ishchining yashashi uchun zarur vositalardan tashqari ko’pgina iste‘mol buyumlarini yaratish mumkin. Bu chegirtma yerga xususiy mulkchilik va kapital mavjud sharoitda rentaga aylanadi va kishilar tomonidan mehnatsiz o’zlashtiriladi. Boshqacha qilib aytganda, renta olishning asosiy usuli yerga xususiy mulkchilik va kapitaldir» (К.Родбертус «К познанию нашего государственно-хозяственного строя. Пять теорем». M., 1935, стр. 115). K.Rodbertusning nazariyasi va qisqacha xulosalarlariga yuqori baho berish mumkin, chunki u A.Smit va D.Rikardo iqtisodiy ta‘limotlari bilan yaqindan tanish va bu ta‘limotlarni chuqur ilmiy tahlil qilgan edi.

Shuningdek, olim o’z xatlarining birida qo’shimcha qiymat va uning vujudga kelishini Marksdan oldinroq ko’rsatganligini va aniq qilib tushuntirganligini yozadi. Bu bilan u o’zining qo’shimcha qiymat nazariyasidan Marks ijodiy foydalanganligini va hatto «o’g’irlab» o’ziniki qilganligini isbotlamoqchi bo’ladi. Shuni aytish zarurki, Marks ta‘limotiga nisbatan aytilgan bu tanqidlar Marksning o’ziga ham ma‘lum edi. Marksning vafotidan keyin nemis kateder-sotsialistlari bu masalani

yana qayta ko’tardilar. Ularning asosiy maqsadlari Marks ta‘limotini kuchsizlantirish va uning ta‘sir doirasini kamaytirish edi. O’z davrida F.Engels bu fikrlar uydirma ekanligini va Rikardoning qiymat nazariyasidan so’lrikardochilar sotsialistik qisqacha xulosalarlar uchun K.Rodbertusdan oldinroq ko’rsatib foydalanganliklarini aytdi. Shuningdek, u K.Rodbertus qo’shimcha qiymatning foyda va yer rentasiga aylanish qonunini, kapitalistik sinflar o’rtasida qo’shimcha qiymatning taqsimlanishi, qonunni to’liq tushunmay, faqat renta nazariyasi bilan cheklanib qolganligini ham ko’rsatib o’tdi.

Haqiqatdan ham foyda va yer rentasini ishchilarga haq to’lamaslik samarasi deb hisoblash, bu hali qo’shimcha qiymatning ilmiy nazariyasini yaratish, degan gap emas edi. Ingliz sotsialist- rikardochilar bu masalada K.Rodbertusdan ancha ilgarilab ketdilar.

K.Rodbertusning iqtisodiy g’oyalari yuqorida qayd etilgan asosiy asaridan tashqari ko’p jildli to’rtta «ijtimoiy xati»da bayon etilgan. Unda qiymatning mehnat nazariyasi sodda ko’rinishda tahlil qilingan. Qiymat ijtimoiy zaruriy mehnat bilan aniqlanmasdan, balki barcha mehnat xarajatlari bilan aniqlanib, bu o’rinda bir xil mehnat xarajatlari har qanday ishlab chiqarishdan qat‘iy nazar bir xil qiymat hosil qiladi, deb ko’rsatiladi. Bundan tashqari mehnat doimo qiymatni vujudga keltirishi alohida ta‘kidlanadi. F.Engels «Falsafa qashshoqligi» asarining so’zboshisida K.Rodbertus qarashlaridagi bu holatni keskin tanqid qilib, o’zining qiymat nazariyasida mehnatning ijtimoiy zaruriy xarakterini inkor etadi, deb yozadi.

K.Rodbertusning fikricha, mehnat qiymat o’lchovi sifatida oltin va kumushdan yuqori turadi, chunki u ish kunini o’zgarmas o’lchov, deb hisoblaydi. Bu o’rinda «mehnat kunlari» ham izohlanadi. Lekin olim xayoliy fikrlarga berilib, kapitalistik tovar xo’jaligi sharoitida pulning zaruriyatini to’g’ri tushuntirib bera olmadi. K.Rodbertus o’zining taqsimot nazariyasida klassik maktab vakillari yo’l qo’ygan xatolarni takrorlaydi. Taqsimot nazariyasi quyidagi tartibda tahlil qilinadi va uch bosqichdan iborat bo’ladi. Birinchi bosqichda K.Rodbertus ijtimoiy (milliy) mahsulotni ish haqi va rentaga bo’linishini ko’rib chiqadi. Ikkinchi bosqichda u rentani kapital va yer rentasiga bo’lishga o’tadi. Va nihoyat, uchinchi bosqichda K.Rodbertus barcha foyda va yer rentasining kapitalist va yer egalari o’rtasidagi taqsimotini ko’rib chiqadi. K.Rodbertus ijodiy faoliyatining so’nggi yillari qiymatning mehnat nazariyasidan uzoqlashib, mayda ishlab chiqaruvchilar manfaatlariga mos tushuvchi jamiyatni qayta qurish loyihalarini e‘lon

qilish bilan bog’liq bo’ladi. Kapitalizmni Rodbertuschasiga isloh qilish sinfiy kurashsiz evolyutsion yo’l bilan amalga oshirishni ko’zda tutar edi. Bu yo’l keyingi islohotchilik yo’nalishidagi nazariy maktab tomonidan qo’llaniladi. Bu olimning asarlari rus tilida to’la chop etilgan.