268
susiyatiga ham egadir - allergenli, kanserogenli, mutagenli, teratogenli,
embriotoksik ta’sir kabilar.
Sanoat allergenlari - bu
shunday moddalar-ki, ular organizmga tush-
gandan so‘ng, ma’lum muddatlardan keyin organizmni allergizatsiya
holatiga olib keladi. Allergenlik xususiyatiga ko‘pincha yuqori
molekulali organik birikmalar ega bo‘ladi, ammo ma’lumki ko‘pgina
quyi molekulali moddalardan tortib, toki ayrim kimyoviy elementlar-
gacha ana shunday ta’sir ko‘rsatish xususiyatiga egadirlar, mas., kobalt,
nikel birikmalari (Co, Ni). Shak-shubhasiz bu moddalar organizmda
gaptenlik vazifasini o‘taydilar, hujayralardagi oqsil molekulalari bilan
birikib murakkab komplekslar hosil qiladilar, bu moddalar o‘z o‘rnida
organizmni autoallergizatsiya holatiga olib keladi. Ishchilar organizmida
yuzaga keladigan allergik holatlar tez sodir bo‘ladigan va
sekinlik bilan
yuzaga keladigan allergik reaksiyalar ko‘rinishida namoyon bo‘lishi
mumkin. Tez sodir bo‘ladigan allergik reaksiyalarga bronxial astma,
angionevrotik shish, eshakemi va sekinlik bilan yuzaga keladigan
allergik reaksiyalarga – dermatitlar, ekzemani kiritish mumkin. Bunday
reaksiyalarning kelib chiqishida nasldan-naslga o‘tuvchi
moyillik,
neyroendokrin kasalliklar va shaxsiy moyillik holatlari katta ahamiyatga
egadir.
Kasbiy allergozlarning profilaktikasi juda murakkabdir, chunki
allergiyani shakllanishida yoki ayrim hollarda allergik reaksiyalarni
kelib chiqishida juda kichik miqdorlardagi allergenlarning ta’siri ham
yetarli bo‘lib qoladi. Bunday vaziyatlarni oldini olish uchun allergik
ta’sir ko‘rsatuvchi moddalarning o‘zini va
guruhini aniqlash,
organizmni desensibilizatsiyalash juda muhimdir, yoki bo‘lmasa shu
organizmni allergenlar bilan bo‘ladigan aloqasiga umuman barham
berish zarur (ikkilamchi profilaktika).
Birlamchi profilaktik tadbirlarni o‘tkazish uchun umumiy hisoblan-
gan tadbirlardan tashqari yana ishchilarga kimyoviy moddalarning ta’sir
etish mumkinligini kamaytirishga qaratilgan tadbirlar (umumzaharli
ta’sirlarni oldini olishga qaratilgan tadbirlar kabi)dan tashqari ishchilarni
ishga qabul qilishda ularning allergiyalarga
moyillik holatlarini tek-
shirish kerak bo‘ladi.
Ayrim turdagi kimyoviy ishlab chiqarish omillari uzoq muddat-
lardan so‘ng yuzaga keladigan ta’sir samarasini namoyon qiladi, ya’ni
patologik o‘zgarishlar bu moddalarning ta’sir etganidan so‘ng tezlikda
yuzaga kelmay, balki ta’sir etilgandan ma’lum muddat o‘tgandan so‘ng
269
namoyon bo‘lishi mumkin. Ana shunday uzoq muddatdan so‘ng yuzaga
keladigan samaralar qatoriga kanserogenli, mutagenli, teratogenli ta’sir-
larni ko‘rsatish mumkin. Ayrim hollarda teratogenli ta’sirni embriotok-
sik ta’sir deb ham ataladi.
Kanserogenli ta’sir - bu kimyoviy moddalarning xavfli o‘smalarni
keltirib chiqarish xususiyatidir. Sanoat kanserogenlari ko‘p
va xilma-
xildir. Butun dunyo sog‘liqni saqlash tashkiloti tarkibiga kiruvchi
tasnifiga ko‘ra (1982) barcha kanserogenlik xususiyatiga ega bo‘lgan
moddalar ikki guruhga bo‘linadi:
I odam organizmi uchun kanserogenli ta’siri aniqlangan moddalar:
4-aminodifenil, margumush va uning birikmalari, asbest, benzol, benzi-
din, xlormetilmetalli efir, xrom va uning birikmalari, 2-naftilamin, qu-
rumqatronlar, mineral yog‘lar, vinilxlorid va b.
II guruh - odam organizmi uchun kanserogenli xususiyati bo‘lishi
mumkin bo‘lgan moddalar. Bu guruhga kiruvchi moddalar yana 2
guruhga bo‘linadi:
II-a - odam organizmi uchun kanserogenli xususiyati yuqori bo‘lgan
moddalar (akrilonitril, benz(o)piren, berilliy, dietilsulfat, 0-toluidin,
nitrozoaminlar va b.);
II-b - odam organizmi uchun kanserogenlik xususiyati past bo‘lgan
kimyoviy moddalar (to‘rtxlorli uglerod, xloroform, xlorfenollar, dibro-
metan,
formaldegid, ayrim turdagi gerbitsidlar va b.)
Mutagenli ta’sir - ayrim ishlab chiqarish omillarining mutagenli
ta’sir samarali hujayralarning genetik kodini jarohatlashi bilan bog‘liq
bo‘lib, natijada ishlovchilarning kelgusi avlodlarida organizmning irsiy
belgilarini uzatilishiga doir kuzatiladigan kasalliklar qayd qilinadi.
Mutagenli ta’sirga ko‘pgina kanserogenli xususiyatga ega bo‘lgan mod-
dalar egadirlar, ammo hamma mutagenlar ham kanserogenli ta’sirga ega
emaslar. Profilaktik tadbirlar, xuddi kanserogenlarga bo‘lgan talab va
tadbirlarning ko‘rinishi kabidir.
Gonadotrop ta’sir - sanoat zaharlarining gonadotrop ta’sirlari erkak
kishilarda spermatogenezning, ayollarda
esa ovogenezning izdan
chiqishi bilan ta’riflanadi. Bunday ta’sir ishlovchilarning o‘zlarida ham,
ularning kelgusi avlodlarida ham uchrashi mumkin. Gonadotrop ta’sir
xususiyatiga - benzol va uning gomologlari, xlororganik birikmalar,
marganets, xlorpren, kaprolaktam, borat kislotasi, fenol, qo‘rg‘oshinlarni
kiritish mumkin.
270
Bundan tashqari bir qancha moddalar embriotoksik ta’sirga ega
bo‘lib, homilador ayol organizmiga ta’sir etganda
homila organizmida
gistomorfologik o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi (teratogenli samara),
ayrim sharoitlarda esa (moddaning zaharlilik sinfi, moddaning yuqori
dozasi) homilaning nobud bo‘lishiga ham sababchi bo‘ladi. Teratogenli
ta’sir aniq bo‘lgan moddalar qatoriga - xlorpren, formaldegidli katron,
emallar, laklarni kiritish mumkin. Bunday ta’sirga homilaning 3-7 hafta-
sidagi davri eng sezgir hisoblanadi.
Embriotoksik ta’sirni oldini olish uchun umumiy profilaktik
tadbirlardan tashqari sanoat zaharlari bilan bog‘liq bo‘lgan kasblarda
ishlash uchun homilador ayollarni umuman qo‘ymaslik
maqsadga
muvofiqdir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
