F. H. Otaxonov, X. V. Burxanxodjayeva, K. E. Mansurov, N. X. Muhamedova

—243—
XVI bob.
 
XO‘JALIK (TADBIRKORLIK) HUQUQI
MUNOSABATLARIDAGI JAVOBGARLIK
Xo‘jalik huquqiy munosabatlarida javobgarlik tushunchasi.
Javobgarlikning asoslari va turlari. Jinoiy, ma’muriy, moddiy javob-
garlik. Xo‘jalik shartnomalari majburiyatlarini bajarmaganlik yoki
lozim darajada bajarmaganlik uchun mulkiy javobgarlik.
Xo‘jalik faoliyati sohasidagi huquqbuzarliklar
uchun javobgarlik
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘z faoliyatini qonun doirasida
olib borishlari lozim. Agar, xo‘jalik yurituvchi subyekt o‘z faoliyatini
amalga oshirishda qonunlarga nomuvofiq harakat qilsa, buning
uchun tegishli tartibda javobgarlik belgilanadi.  Qonunda yuridik
javobgarlikning xo‘jalik subyektlari (tadbirkorlar) uchun quyidagi
turlari belgilangan:
jinoiy javobgarlik;
ma’muriy javobgarlik;
moddiy javobgarlik.
Bunday javobgarliklar tegishlicha noqonuniy harakatlar va
harakatsizliklar uchun qo‘llaniladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar (tadbirkorlar)ga soxta tadbirkorlik
uchun, bankrotlikni yashirganlik uchun, monopoliyaga qarshi
qonun hujjatlarini buzganlik uchun, soliq va boshqa to‘lovlarni
to‘lashdan bo‘yin tovlaganlik uchun, sifatsiz mahsulot ishlab
chiqarganlik, uni realizatsiya qilganlik uchun, davlat manfaatlariga
zid keluvchi bitimlar tuzganlik uchun javobgarlik belgilanadi.
O‘zbekiston Respublikasi JKning 179-moddasiga ko‘ra, «Soxta
tadbirkorlik» deb, ustavda ko‘rsatilgan faoliyatni amalga oshirish
maqsadini ko‘zlamasdan ssudalar, kreditlar olish, foyda(daro-
madni) soliqlardan ozod qilish (soliqlarni kamaytirish)  yoki
boshqacha mulkiy manfaat ko‘rish maqsadida korxonalar va boshqa
tadbirkorlik tashkilotlarini tuzishga aytiladi.
Har bir tuzilgan korxona yoki boshqa tadbirkorlik faoliyati
bilan shug‘ullanuvchi subyekt faqat o‘z ustavida ko‘rsatilgan faoliyat

—244—
bilan shug‘ullanishi lozim. Agar, korxona boshqa maqsadlarni
ko‘zlab o‘z ustavida ko‘rsatilgan faoliyatni amalga oshirmasa, uning
faoliyati soxta tadbirkorlik deyiladi hamda bunday harakat jinoyat
deb topiladi. Bunday jinoyat sodir etgan shaxs O‘zbekiston
Respublikasi JKning 179-moddasida belgilanganidek, eng kam oylik
ish haqining 5 baravar miqdorida jarima yoki 5 yilgacha muayyan
huquqdan mahrum qilish, yoki 3 yilgacha axloq tuzatish ishlari,
yoxud 3 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish jazosi bilan jazolanadi.
Bankrotlikni yashirganlik jinoyati xo‘jalik yurituvchi subyekt-
ning haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan ma’lumot yoki hujjatlarni taqdim
etish, buxgalteriya hisobotlarini buzib ko‘rsatish yo‘li bilan iqtisodiy
nochorligini yashirib, o‘z manfaati yo‘lida ko‘p miqdorda zarar
yetkazishida namoyon bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi JKning
181-moddasida xo‘jalik yurituvchi subyektning haqiqatga to‘g‘ri
kelmaydigan ma’lumot va hujjatlarni taqdim etish, buxgalteriya
hisobotlarini buzib ko‘rsatish yo‘li bilan iqtisodiy jihatdan o‘zining
to‘lovga qodirligini yo‘qotganligi yoki iqtisodiy nochorligini
boshqacha tarzda qasddan yashirish kreditorlariga ko‘p miqdorda
zarar yetishiga sabab bo‘lsa, eng kam oylik ish haqining 50 bara-
varidan 100 baravarigacha jarima yoki 5 yilgacha muayyan huquqdan
mahrum qilish, yoxud 3 yilgacha axloq tuzatish ishlari, yoxud
mol-mulk musodara qilinib, 5 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish
bilan jazolanishi belgilangan.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning monopoliyaga qarshi qonun
hujjatlarini buzganligi uchun O‘zbekiston Respublikasi JKning
183-moddasi bo‘yicha jinoiy javobgarlik belgilangan.
Iqtisodiyotni rivojlantirish erkin raqobatni taqozo etadi. Agar,
tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi subyekt erkin raqobatga
to‘sqinlik qilsa yoki boshqacha g‘ayriqonuniy harakatlar bilan
bozorni monopoliyaga aylantirib olsa, buning uchun «Òovar
bozorida monopolistik faoliyatni cheklash to‘g‘risida»gi Qonunga
muvofiq javobgar bo‘ladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar (tadbirkorlar) o‘z faoliyatini
amalga oshirayotganda o‘zgalar bilan raqobatlashib, ko‘proq foyda
olishga intiladilar. Lekin raqobatda g‘ayriqonuniy ravishda ustun
mavqega ega bo‘lmaslik lozim. «Monopolistik faoliyatni cheklash
to‘g‘risida»gi Qonunning 6-moddasida belgilanganidek, xo‘jalik

—245—
yurituvchi boshqa subyektning mol-mulki va tadbirkorlik nufuziga
ziyon yetkazishi mumkin bo‘lgan, noaniq yoki buzib ko‘rsatilgan
ma’lumotlar tarqatish, tovar belgisidan, tovarning firma nomidan
yoki markasidan o‘zboshimchalik bilan foydalanish, shuningdek,
xo‘jalik yurituvchi boshqa subyekt tovarining shaklini, idishini,
tashqi bezagini aynan ko‘chirib olishga, ilmiy-texnikaviy, ishlab
chiqarish, iqtisodiy, savdo va boshqa sohaga oid maxfiy axborotni
egasining roziligisiz olish, undan foydalanish va uni oshkor qilish,
tovarlarining xususiyati, ularni tayyorlash usuli va o‘rni, iste’mol
hissalari va sifati xususida iste’molchilarni chalg‘itish, xo‘jalik
yurituvchi boshqa subyektlarning bozorga kirishini cheklovchi xatti-
harakatdan iborat.
Soliq to‘lashdan bo‘yin tovlaganlik uchun javobgarlik
Òadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi har qanday xo‘jalik
yurituvchi subyekt O‘zbekiston Resublikasi qonunlari bilan belgilab
qo‘yilgan soliqlarni to‘lashi lozim.
Qonunda belgilangan tartibda ro‘yxatdan o‘tib, faoliyat ko‘r-
satayotgan tadbirkor soliq majburiyatlarini buzganlik uchun
javobgar bo‘ladi.
Soliq va boshqa to‘lovlarni to‘lashdan bo‘yin tovlaganlik uchun
moliyaviy jazo, ma’muriy jazolardan tashqari jinoiy jazo ham
belgilangan.
Davlat manfaatlariga zid
bitimlar tuzganlik uchun
Soliq va boshqa
to‘lovlarni to‘lashdan
bo‘yin tovlaganlik uchun
Sifatsiz mahsulot ishlab
chiqarganlik va uni
sotganlik uchun
Xo‘jalik faoliyati sohasidagi
huquqbuzarliklar uchun
javobgarlik
Bankrotlikni
yashirganlik uchun
Soxta tadbirkorlik
uchun
†
†
†
†
†

—246—
O‘zbekiston Respublikasi JKning 184-moddasida belgilan-
ganidek, «Foyda(daromad) yoki soliq to‘lanadigan boshqa obyekt-
larni qasddan yashirishni, kamaytirib ko‘rsatishni, shuningdek,
davlat tomonidan belgilangan soliqlarni, yig‘imlarni, boj yoki
boshqa to‘lovlarni to‘lashdan qasddan bo‘yin tovlashni ancha
miqdorda sodir etish shunday qilmish uchun ma’muriy jazo
qo‘llanilgandan keyin ro‘y bergan bo‘lsa, eng kam oylik ish
haqining bir yuz ellik baravarigacha miqdorda jarima yoki 2 yilgacha
axloq tuzatish ishlari, yoxud 6 oygacha qamoq bilan jazolanadi».
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997-yil
23-oktabrdagi «Òadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy
shaxslardan soliqlar va yig‘imlarni undirishni tartibga solish
to‘g‘risida»gi qarorida soliq va to‘lov intizomini mustahkamlash,
tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslarni
hisobga olish va ularni soliqqa tortish tizimini tartibga solish, soliq
to‘lashdan bosh tortishning oldini olish hisobiga soliqlar bilan
to‘la qamrab olish va ularning tushishini ko‘paytirish choralari
belgilangan.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning iste’molchilarga, jumladan,
odamlarning sog‘lig‘iga zarar yetkazadigan mahsulot yetkazib
berganligi uchun qonunda javobgarlik belgilangan. Òadbirkorlar
tomonidan tayyorlanadigan tovarlar iste’molchilarga yetkazib
berilishidan oldin uning sifati davlatning tegishli idoralari tomo-
nidan tasdiqlangan standartlarga mosligi tekshirilishi lozim.
O‘zbekiston Respublikasining 1996-yil 26-aprelda qabul qilin-
gan «Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida»gi
Qonuniga muvofiq, sifatsiz mahsulot ishlab chiqarish yoki sotish
tufayli iste’molchilarga yetkazilgan mulkiy, ma’naviy zararlar
uchun javobgarliklar belgilangan.
Sifatsiz mahsulot deb, davlat standarti talablariga, me’yoriy
normalarga javob bermaydigan mahsulotlar tushuniladi. Òovar (ish,
xizmat)ning tuzilishiga, ishlab chiqarilishiga, tarkibiga bog‘liq
bo‘lgan nuqsonlari, shuningdek, iste’molchining hayoti, sog‘lig‘iga
yoki mol-mulkiga yetkazilgan zarar sotuvchi (ishlab chiqaruvchi,
ijrochi) tomonidan qoplanishi lozim.
Òadbirkorlar tayyorlagan yoki yetkazib bergan mahsulotlardagi
nuqsonlar oqibatida odamlarning hayoti, sog‘lig‘i yoki mulkiga

—247—
yetkazilgan zarar uchun javobgarlik O‘zbekiston Respublikasi
Fuqarolik kodeksi, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida
ham belgilangan.
O‘zbekiston Respublikasi JKning 186-moddasiga muvofiq,
iste’molchilarning hayotiga, salomatligiga yetkazilgan zarar sifatsiz
mahsulot chiqarish yoki sotish oqibatida kelib chiqsa, javobgarlik
belgilangan. Unga ko‘ra, tovar bozoriga sifatsiz mahsulot chiqarish
yoki uni sotish iste’molchi sog‘lig‘iga o‘rtacha yoki og‘ir shikast
yetkazilishiga sabab bo‘lsa, eng kam oylik ish haqining yuz bara-
varidan ikki yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki 3 yilgacha axloq
tuzatish ishlari bilan jazolanadi. Sifatsiz mahsulot chiqarganlik yoki
sotish iste’molchining o‘limiga sabab bo‘lsa, mol-mulk musodara
qilinib, 5 yildan 12 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish jazosi
qo‘llaniladi.
O‘zbekiston Respublikasining 1998-yil 29-avgustda qabul
qilingan «Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-
huquqiy bazasi to‘g‘risida»gi Qonunida xo‘jalik shartnomalarini
bajarmaganlik uchun yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun
taraflarning mulkiy javobgarligi belgilangan. Ushbu qonunda
shartnomani bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik holati
quyidagicha belgilangan:
tovarlarni yetkazib berish muddatlarini kechiktirib yubor-
ganlik, to‘liq yetkazib bermaganlik, ishlarni bajarmaganlik yoki
xizmat ko‘rsatmaganlik uchun javobgarlik;
sifati, assortimenti va navi lozim darajada bo‘lmagan tovarlar-
ni(ishlarni, xizmatlarni) yetkazib berganlik uchun javobgarlik;
but bo‘lmagan tovarlarni yetkazib berganlik uchun javobgarlik;
tovarlarni marka belgisiz, shuningdek, tovarni idishsiz yoki
o‘ralmagan holda yetkazib berganlik uchun javobgarlik;
akkreditivdan foydalanmaganlik uchun javobgarlik;
to‘lov, transport hujjatlarini yuborishni kechiktirganlik uchun
javobgarlik;
tovarlarni tanlab olmaslik yoki uni rad etganlik uchun javob-
garlik;
tovarlar (ishlar, xizmatlar) haqini to‘lamaganlik yoki o‘z vaq-
tida to‘lamaganlik uchun javobgarlik;
mablag‘larni akseptsiz hisobdan chiqarganlik uchun javob-
garlik.

—248—
Òaraflardan biri shartnoma majburiyatlarini bajarmagan yoki
lozim darajada bajarmaganligi javobgarlikka tortishga asos bo‘ladi
hamda taraf boshqa tarafga yetkazilgan zararni to‘laydi. Òaraflardan
biri shartnoma majburiyatini bajarmaganda yoki lozim darajada
bajarmaganda unga nisbatan neustoyka qo‘llaniladi. Neustoyka jarima
yoki penya shaklida bo‘ladi.
Nazorat savollari
1. Xo‘jalik huquqiy munosabatlarda javobgarlik haqida tushuncha
båring.
2. Xo‘jalik subyåktlari javobgarligining asoslari nima?
3. Xo‘jalik subyåktlari uchun qanday turdagi javobgarliklar qo‘l-
laniladi?
?

—249—
XVII bob. 
XO‘JALIK NIZOLARINI HAL QILISH
Xo‘jalik nizolari tushunchasi va uning kelib chiqish asoslari.
Xo‘jalik nizolarini hal qiluvchi organlar. Da’vo talabnomalari
tushunchasi. Xo‘jalik nizolarini sudgacha hal qilish tartibi. Xo‘jalik
nizolarini sud tartibida hal qilish. Xo‘jalik sudi hujjatlarining  ijrosi.
Ijro varaqalari.
Xo‘jalik nizolari tushunchasi va uning kelib
chiqish asoslari
Xo‘jalik nizolari deganda, har qanday yuridik shaxs yoki yakka
tartibdagi tadbirkor maqomini qonunda belgilangan tarzda olgan
fuqarolar — xo‘jalik yurituvchi subyektlarning huquqlari yoki
qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarining buzilishi natijasida
ular o‘rtasida yuzaga keladigan kelishmovchiliklar tushuniladi.
Bu nizolar iqtisodiyot sohasidagi yuridik shaxslar, yuridik shaxs
tuzmagan holda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan va yakka
tartibdagi tadbirkor maqomini qonunda belgilangan tarzda olgan
fuqarolar o‘rtasidagi fuqaroviy, ma’muriy va boshqa huquqiy
munosabatlardan kelib chiqadi.
Xo‘jalik nizolarini quyidagi turlarga bo‘lish mumkin:
tuzilishi qonunda nazarda tutilgan shartnoma yuzasidan kelib
chiqqan kelishmovchiliklar yoki shartnoma yuzasidan kelib chiqqan
bo‘lib, hal etish uchun xo‘jalik sudiga topshirish  haqida taraflar
o‘zaro kelishgan ixtiloflar;
shartnoma shartlarini o‘zgartirish yoki shartnomani bekor
qilish  haqidagi nizolar;
mulk huquqini tan olish to‘g‘risidagi nizolar;
majburiyatlar bajarilmaganligi yoki tegishli darajada bajaril-
maganligi to‘g‘risidagi nizolar;
mulkdor yoki mulkning boshqa qonuniy egasi tomonidan mol-
mulkni boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olish
to‘g‘risidagi nizolar;
mulkdorning yoki mol-mulkning boshqa qonuniy egasining
huquqlari egalik qilishdan mahrum etish bilan bog‘liq bo‘lmagan
holda buzilganligi  to‘g‘risidagi nizolar;

—250—
yetkazilgan zararni qoplash to‘g‘risidagi nizolar. Bu turdagi
nizolar davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish or-
ganlari yoki ushbu organlar mansabdor shaxslarining g‘ayriqo-
nuniy harakatlari (harakatsizligi), shu jumladan, davlat organi
yoki fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tomonidan
qonun hujjatlariga muvofiq bo‘lmagan hujjat chiqarilishi natijasida
yetkazilgan zarar bilan bog‘liq bo‘lishi ham mumkin;
sha’n, qadr-qimmat va ishchanlik obro‘sini himoya qilish
to‘g‘risidagi nizolar;
davlat organlari va fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organ-
larining qonun  hujjatlariga  muvofiq  bo‘lmagan, tashkilotlar va
fuqarolarning huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfa-
atlarini buzadigan hujjatlarini (butunlay yoki qisman) haqiqiy
emas deb topish to‘g‘risidagi nizolar;
undirish so‘zsiz (akseptsiz) tartibda amalga oshiriladigan ijro
hujjatini yoki boshqa hujjatni ijro etilishi mumkin emas deb topish
to‘g‘risidagi nizolar;
davlat ro‘yxatiga olishni rad etganlik yoki belgilangan muddatda
davlat ro‘yxatiga olishdan bosh tortganlik ustidan berilgan shiko-
yatlar bilan  bog‘liq nizolar;
agar qonunda so‘zsiz (akseptsiz) tartibda jarima undirilishi
nazarda tutilmagan bo‘lsa, tekshiruv vazifalarini amalga oshiruvchi
davlat organlari tomonidan tashkilotlar va fuqarolardan jarimalar
undirish  to‘g‘risidagi nizolar;
tekshiruv vazifalarini amalga oshiruvchi organlar tomonidan
qonun hujjatlarining talablarini buzgan  holda so‘zsiz (akseptsiz)
tartibda hisobdan chiqarilgan pul mablag‘larini budjetdan qaytarish
to‘g‘risidagi nizolardir.
Xo‘jalik nizolarini hal qiluvchi organlar.
Xo‘jalik nizolarini umumiy yurisdiksiya sudlarida ko‘rish tartibi
O‘zbekiston Respublikasi Xo‘jalik protsessual kodeksining
23-moddasida xo‘jalik sudlariga taalluqli ishlar ro‘yxati berilgan
bo‘lib, bunga binoan iqtisodiyot sohasida vujudga keladigan
nizolar, shuningdek, bankrotlik ishlari xo‘jalik sudlari tomonidan
ko‘rib chiqiladi. Gap shundaki, bunday nizolarda qatnashuvchi
taraflar bo‘lib yuridik shaxslar, yuridik shaxs tuzmagan holda
tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan va yakka tartibdagi
tadbirkor maqomini qonunda belgilangan tarzda olgan fuqarolar
ishtirok etishlari mumkin.

—251—
Xo‘jalik sudi o‘ziga taalluqli ishlarni, agar O‘zbekiston Res-
publikasining xalqaro shartnomasida boshqacha tartib nazarda
tutilgan bo‘lmasa, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan
O‘zbekiston Respublikasi tashkilotlari va fuqarolari, shuning-
dek, chet el tashkilotlari, chet el investitsiyalari ishtirokidagi tash-
kilotlar, xalqaro tashkilotlar, chet el fuqarolari, fuqaroligi bo‘lma-
gan shaxslar ishtirokida ko‘radi.
O‘zaro bog‘liq bo‘lib, ba’zilari xo‘jalik sudiga, boshqalari esa
umumiy sudlarga taalluqli bo‘lgan bir necha talab birlashtirilgan
taqdirda, hamma talablar umumiy yurisdiksiya sudida ko‘rilishi
kerak.
Shunday ekan, xo‘jalik nizolari yuqoridagi holda xo‘jalik sudlari,
arbitraj yoki hakamlik sudlari tomonidan emas, balki umumiy
yurisdiksiya sudlari tomonidan ham ko‘rib chiqilishi mumkinligini
nazarda tutmoq lozim.
O‘zbekiston Respublikasining «Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida»gi
1998-yil 30-aprelda qabul qilingan Qonunining 1-moddasiga
binoan, dehqon xo‘jaligi oilaviy mayda tovar xo‘jaligi bo‘lib, oila
a’zolarining shaxsiy mehnati asosida, meros qilib qoldiriladigan
umrbod egalik qilish uchun oila boshlig‘iga beriladigan tomorqa
yer uchastkasida  qishloq xo‘jaligi mahsuloti yetishtiradi va
realizatsiya qiladi. Dehqon xo‘jaliklaridagi faoliyat tadbirkorlik
faoliyati jumlasiga kiradi hamda dehqon xo‘jaligi a’zolarining istagiga
ko‘ra yuridik shaxs tashkil etmasdan amalga oshirilishi mumkin.
Yuridik shaxs tashkil etmasdan faoliyat yuritadigan dehqon
xo‘jaligi belgilangan tartibda davlat ro‘yxatiga olingan paytdan
e’tiboran tashkil etilgan hisoblanadi. Gap shundaki, yuridik shaxs
tashkil etmasdan faoliyat yuritadigan dehqon xo‘jaliklari
ishtirokidagi xo‘jalik nizolari xo‘jalik sudlari tomonidan ko‘rib
chiqilib hal etilmasdan, balki umumiy yurisdiksiya sudlari
tomonidan ko‘rib chiqib, hal etiladi, chunki  XPKning 23-moddasi
xo‘jalik sudlarida nizolar nizolashayotgan subyektlar tarkibiga qarab
taalluqli bo‘lishligini belgilab qo‘ygan.
Binobarin, ushbu modda mazmuniga binoan, yuridik shaxs
tuzmagan holda  tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan va yakka
tartibdagi  tadbirkorlik maqomini qonunda belgilangan tarzda olgan
fuqarolar iqtisodiyot sohasida vujudga keladigan xo‘jalik nizolarini
xo‘jalik sudlarida ko‘rishda taraf bo‘lishlari mumkin, ammo yuridik
shaxs tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati yuritadigan dehqon
xo‘jaligi xo‘jalik nizolarini xo‘jalik sudlarida ko‘rishda taraf bo‘la

—252—
olmaydilar. Shuning uchun ular ishtirokidagi xo‘jalik nizolari
umumiy yurisdiksiya sudlarida ko‘rib chiqiladi. Bundan kelib
chiqadiki, yuridik shaxs tashkil etmasdan  shartnoma asosida
tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiradigan oddiy shirkat ishtirokidagi
xo‘jalik nizolari ham  umumiy yurisdiksiya sudlariga taalluqli bo‘lib
hisoblanadi.
Nazarimizda, nizolar unda ishtirok etadigan  subyektlar tar-
kibiga qarab emas, balki nizo predmetiga qarab u yoki bu sudga
taalluqli bo‘lishi lozim. Masalaga bunday yondashish birinchidan,
sudyalar ixtisoslashuvini takomillashtirsa, ikkinchidan, xo‘jalik
yurituvchi subyektlar sarsongarchiligining oldini oladi, uchin-
chidan, iqtisodiyot sohasini tartibga solishga qaratilgan qonun
hujjatlarini unifikatsiyalash ishini tezlashtiradi, to‘rtinchidan,
iqtisodiyot sohasida yuz beradigan qonun buzilishlarga qarshi ku-
rash chora-tadbirlarini ishlab chiqish mexanizmini yengillash-
tiradi va hokazo.
Xo‘jalik nizolarini ma’muriy tartibda hal etish
Ma’lumki, korxona o‘zining ichki tuzilmalari, ya’ni sex, ishlab
chiqarish, xo‘jalik, uchastka, brigada va boshqa xo‘jalik bo‘lin-
malaridan iborat bo‘lishi mumkin. Albatta, bunday tuzilmalar
o‘zaro yoki tuzilma asosiy korxona bilan xo‘jalik munosabatlariga
kirishadi. Bu kabi xo‘jalik munosabatlaridan kelib chiqadigan
nizolar korxona ma’muriyati tomonidan hal etilishi mumkin.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining «Mahalliy davlat
hokimiyati to‘g‘risida»gi Qonunining
1
 25-moddasiga binoan hokim
quyi turuvchi hokimlarning qarorlarini, basharti, ular O‘zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasiga, qonunlariga va O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining boshqa hujjatlariga, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti, Vazirlar Mahkamasi qabul qilgan hujjat-
larga, shuningdek, yuqori turuvchi xalq deputatlari Kengashi va
hokimning qarorlariga zid bo‘lsa, bekor qiladi. Bu yerda ham,
biz, ma’muriy tartibda ayrim nizolar aynan ana shunday ma’muriy
yo‘l bilan bartaraf etilishi mumkinligiga guvoh bo‘lamiz.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning huquqlari yoki qonuniy
manfaatlariga daxl qiladigan bo‘lsa, hokim quyi turuvchi hokimning
1 
Mazkur Qonun O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan
02.09.1993-yilda qabul qilingan bo‘lib, unga 30.08.1997 va 25.12.1998-yillarda
qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritilgan.

—253—
qarorlarini bekor qilishi mumkinligi to‘g‘risidagi qoidani ham
mazkur moddada  mustahkamlash lozim bo‘ladi.
Amaliyotga nazar solsak, o‘z huquq va qonuniy manfaatiga
daxl etilgan xo‘jalik yurituvchi subyekt hokim qarorini haqiqiy
emas, deb topishni so‘rab da’vo taqdim etgan hollarda,  da’vo
ariza ish yuritishga qabul qilinib, ko‘rish uchun tayinlangan vaqtga
qadar hokim o‘z qarorini bekor qiladi va natijada  nizo bartaraf
etilgan hisoblanib, ish yuritish tugatiladi.
Xo‘jalik nizolarini hakamlik  sudlari orqali hal etish
Fuqarolik kodeksining 10-moddasida  fuqarolik huquqlarini
himoya qiluvchi organlar sifatida hakamlik sudlari ham ko‘rsatilgan
bo‘lib, bu xo‘jalik yurituvchi subyektlarning huquqlari va qonuniy
manfaatlarini qo‘riqlashning turli-tuman shakllari ichida muhim
o‘rin tutadi. Hakamlik sudlari orqali xo‘jalik nizolarini hal  etish
fuqarolik huquqlarini qo‘riqlashning nodavlat mexanizmi bo‘lib,
bu tarzda nizolarni hal etishning qator afzalliklari mavjud. Bu
afzalliklar, avvalo, shunda namoyon bo‘ladiki, birinchidan, nizo
tez ko‘rilsa, ikkinchidan, kam xarajatli bo‘ladi, ya’ni davlat boji
yoki boshqa sud xarajatlari davlat tomonidan o‘rnatilgan tartibda
va miqdorda to‘lanishi talab etilmaydi, uchinchidan, nizo ma’lum
ixtisosga va malakaga  ega bo‘lgan shaxslar tomonidan ko‘rib
chiqiladi, to‘rtinchidan, nizo o‘tkaziladigan  joy va vaqt taraflar
bilan kelishib belgilanadi, beshinchidan, har bir tarafning o‘zi
nizoni hal etish uchun hakam tanlaydi va hokazo. Bu kabi  afzalliklar
tadbirkorlik munosabatlaridan kelib chiqadigan nizolarning
hakamlar sudi tomonidan hal etilishiga keng imkoniyatlar yaratadi.
Hakamlar sudi ikki turda,  bir martalik, ya’ni aniq bir ishni
ko‘rish uchun  hamda doimiy faoliyat ko‘rsatish uchun tashkil
etilishi mumkin.
Fuqarolik kodeksining 10-moddasida hakamlar sudi orqali
fuqarolik huquqlarini himoya qilish imkoniyati nazarda tutilgan
bo‘lsa, O‘zbekiston Xo‘jalik protsessual kodeksining
1 
 25-moddasida
fuqarolik huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan yoki kelib