Ҳәзирги дәўирде мәмлекетлик бюджет орынланыўын шөлкемлестириўдиң ўазыйпалары ҳәм баслы бағдарлары

Көрсеткиш
	2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013
Санаат тараўы	12.1	12.7	9.0	8.3	6.3	7.7	8,1
Аўыл хожалығы өнимлерин жетистириў	6.1	4.5	5.7	6.8	6.6	7.0	6,7
Усақлап сатыў саўда айланбасы	21.0	7.2	16.6	14.7	16.4	13.9	114,1
Пуллы хызмет көрсетиў	20.6	21.3	12.9	13.4	16.1	14.2	109,8

2013 жыл бойынша Қарақалпақстан Республикасы жергиликли бюджетиниң дәрамат бөлеги 485014,8 млн сумды, қәрежет бөлеги 939840,2 млн сумды қураған. Бюджет дефицити келип шыққан ҳалда жоқары бюджетлерден төменги бюджетлерге трансфертлер бериледи.

Қарақалпақстан Республикасында бюджет системасы буўынлары раўажланыўын тәрийплеўде мәмлекет бюджети дәраматлары ҳәм қәрежетлери динамикасының анализи үлкен әҳмийетке ийе. Соны итибарға алған ҳалда 2011-2013 жылларда дәслеп Қарақалпақстан Республикасы бюджет дәраматлары динамикасын (3-таблица), соң мәмлекет бюджети қәрежетлери динамикасын (4-таблица) көрип шығамыз.


3-таблица
Қарақалпақстан Республикасы бюджетиниң дәраматлары динамикасы (субвенциядан тысқары)³

Көрсеткишлер	2011 ж.		2012 ж.		2013 ж.
	Млн. сум	салмағы %	Млн. сумм	салмағы %	Млн. сумм	Салмағы %
Дәраматлар, жами:	255298,8	100	329762 ,4	100	428114,7	100
Салықлы дәраматлар ҳәм жыйымлар, соның ишинде:	241303,7	94,5	304775,2	92,4	398590,6	93
Туўры салықлар	99802,2	39,1	130698,4	39,6	195066	45,5
Қыя салықлар	92841,1	36,3	113111,6	34,3	125485,5	29,3
Ресурс төлемлери ҳәм мал-мүлк салығы	48660,4	19,1	60964,9	18,5	78039	18,2
Абаданластырыў ҳәм социаллық инфраструктураны раўажландырыў салығы	3254,6	1,3	3916,4	1,2	4279,2	0,9
Басқа салық ҳәм жыйымлар	13955,1	5,5	24987,2	7,6	29524,1	7

Анализ мағлыўматларына қарағанда Қарақалпақстан Республикасы бюджетиниң салықлы дәраматларының жәми дәраматлардағы салмағы 2013 жылы өткен жылға салыстырғанда 0,6 пайызға көбейген, яғный, 93 пайызды қураған. 2011 жылы бул көрсеткиш 94,5 пайыз болған болса, 2012 жылда 92,4 пайызға түскен.

Республика бюджетиниң салықлы дәраматлары ишинде туўры салықлардан дәраматлар өсиў тенденциясына ийе. Мәселен бул көрсеткиш 2011 жылы 39,1 пайызды қураған болса, 2012 жылға келип 39,6 пайызға жеткен. Ал өткен жылы бул көрсеткиш 45,5 пайызға шекем көтерилген. Керисинше, қыя салықлар бойынша дәраматлар жәми салықлы дәраматлардың ишинде кемейиў тенденциясына ийе. 2011 жылы – 36,3%, 2012 жылы – 34,3%, 2013 жылы – 29,3% ды қураған.
Қарақалпақстан Республикасы жергиликли бюджетиниң дәраматлары динамикасының 2011-2013-жыллардағы анализинен сол нәрсе мәлим болды, салықлар ҳәм жыйымлар Қарақалпақстан Республикасы бюджет қәрежетлериниң 45-50 пайызын ғана қаплайды.
4-таблица
Қарақалпақстан Республикасы бюджети қәрежетлериниң 2013 жылда орынланыўы

2013 жыл жәми қәрежетлери (млн сум)	Қәрежетлердиң дәраматлар менен қапланыўы
	Жергиликли салықлар	Республика салықлары	Дотация ҳәм субвенция
939 840,2 100 %	72367,6 7,7 %	397552,4 42,3	454825,4 48 %

Ҳәзирги күнде Қарақалпақстан Республикасы бюджетинде салықлы дәраматлар ҳәм жыйымлардың үлесин күшейтиў ең актуал мәслелерден бири. 4-таблица мағлыўматларына қарап, Қарақалпақстан Республикасы бюджети қәрежетлериниң дәраматлар менен қапланыў дәрежесин анализлейтуғын болсақ, салықлы дәраматлар ҳәм жыйымлар дәраматлардың жәми 2011 жылдағы үлеси 56,7 пайыздан 2013 жылға келип 50 пайызға шекем пәсейген. Керисинше, Қарақалпақстан Республикасының бюджетиниң Өзбекстан Республикасы Мәмлекет бюджетинен өткерилетуғын дотация ҳәм субвенциялардың муғдары бир қанша өскен. Бул көрсеткиш дәрежеси 2013 жылда 454825,4 млн сумды қураған болып, 48 пайызға шекем асқан (4-таблица). Экономиканы еркинлестириў ҳәмде жергиликли өзин-өзи басқарыў органлары искерлиги жетилистирилип атырған бир ўақытта, жергиликли бюджетлердиң дотация қаржылары есабынан қәлиплестирилиўи мақсетке муўапық емес.

Мағлыўматлардан көринип турғанындай, Қарақалпақстан Республикасы бюджетиниң тийкарғы дереги дотация ҳәм субвенция (48%), оннан соң республика салықлары (42,3%), ең соңында (тек ғана 7,7%) жергиликли өз салықлары. Демек өз салықлары жүдә кем.
5-таблица
Қарақалпақстан Республикасы бюджетине жоқары бюджеттен өткерилген субвенцияның жумсалыўы (2013 жыл)

	Мың сумм	пайыз
Субвенция-жәми соның ишинде: халық билимлендириў мекемелериниң ис ҳақы ҳәм бирден-бир социаллық төлемлери - балалы ҳәм кем тәмийинленген шаңарақларға напақалар	454 825 432 374 324 515 80 500 917	100 82 18

Демек, Қарақалпақстан Республикасы бюджетиниң қәрежетлериниң тийкарғы бөлеги жоқары бюджеттен ажыратылған субвенция есабынан қапланбақта. Буның тийкарғы себеби, Қарақалпақстан Республикасы бюджети қәрежетлеринде ең үлкен салмақты социал-мәдений иләжлар қәрежетлер ийелейди ҳәм ол жылдан-жылға өсип бармақта. Бул өсиў тийкарынан ағартыўшылық қарежетлериниң көбейтирилиўи менен жүз берген. Яғный, Өзбекстан Республикасы Министрлер Кабинети тәрепинен «Билимилендириў ҳаққында»ғы нызам ҳәм «Кадрлар таярлаў Миллий Дәстүри» енгизилгенлиги себепли бул қәрежет салыстырмалы муғдар бойынша 0,9 пайызға шекем көбейген. Сол себепли бул тараўлардың көпшилик бөлеги жоқары бюджетен субвенция есабынан қапланған.
2013 жылғы Қарақалпақстан Республикасы бюджетине өткерилген жәми субвенцияның 82 пайызы (374 324 515 мың сум) халық билимлендириў мекемелериниң ис ҳақы ҳәм бирден-бир социаллық төлемлерине жумсалған. Ал қалған 18 пайызы (80 500 917 мың сум) балалы ҳәм кем тәмийинленген шаңарақларға напақалар төлеў ушын жумсалған (5-таблица).
Қарақалпақстан Республикасы аймақларында түсетуғын салықлардан ажыратпалардың нормалары 2012-2013 жылларда ҳәмме салық түрлери бойынша 100 пайыз қылып белгиленген. Тек Нөкис, Тахиаташ қалалары ҳәм Қоңырат районына ҚҚС, кәрханалар пайдасынан салық ҳәм физикалық шахслардың дәрамат салығынан ажыратпалар кейинги жылларда 100 пайыздан кем. Себеби олар донор аймақлар болып табылады.
Жоқарыдағы анализлер және бир мәрте Қарақалпақстан Республикасы районларының жергиликли бюджетлери өз салықлары (мүлк салығы, жер салығы, мәжбүрий жыйымлар) базаларын кеңетириў, жаңа салық төлемлерин излеўлери лазымлығын көрсетеди.
Қарақалпақстан Республикасы бюджети қәрежетлеринде ең үлкен салмақты социал-мәдений иләжлар қәрежетлер ийелейди ҳәм ол жылдан-жылға өсип бармақта. Булл өсиў тийкарынан ағартыўшылық қарежетлериниң көбейтирилиўи менен жүз берген. Яғный, Өзбекстан Республикасы Кабинети тәрепинен «Билимилендириў ҳаққында»ғы нызам ҳәм «Кадрлар таярлаў Миллий Дәстүри» енгизилгенлиги себепли булл қәрежет салыстырмалы муғдар бойынша 0,9 пайызға шекем көбейген.