Этнос ва шахс

Этник маданиятни шакллантирувчи омиллар. Этник маданият этнос ҳаёт тарзининг деярли барча соҳаларида: тилида, бола тарбиясида, кийим-кечакларда, уй-жойлар қурилишида, иш фаолиятида, уй хўжалигида ва албатта фольклорларда намоён бўлади. Этник маданиятни шаклланишига табиий шароит, тил, диний эътиқод ва этноснинг руҳий-маънавий бойлиги ҳам таъсир қилади. Қолаверса, этник маданиятнинг муҳим элементи халқнинг номи-этноними ҳисобланади.
Географик омил: Географик омил этноснинг пайдо бўлиши ва унинг мавжудлигини таъминловчи зарурий омиллардан бири ҳисобланади. Табиий шароитлар таъсири билан боғлиқ кўринишларни этник маданиятнинг турли кўринишларида, оддий меҳнат қуролларидан тортиб токи этнонимгача топиш мумкин. Жумладан, табиий иқлим шароити билан боғлиқ тарзда кийим-кечаклар тикиб кийилади, уй-жойлар қурилади, қишлоқ хўжалик экинлари ҳам об-ҳаво билан боғлиқ тарзда экилади ва ҳатто транспорт воситалари ҳам кўпинча табиий иқлим билан боғлиқ тарзда яратилади.
Географик муҳит (тупроқ, рельеф, ўсимлик дунёси, табиати, иссиқлик ва шу кабилар)га хос хусусиятлар этнос маъ­на­вий маданиятини шаклланишига, унинг руҳиятига ҳам маълум маънода таъ­сир қилади. Бу эса шубҳасиз халқларга хос миллий хусу­си­ят­лар­да, урф-одат­ларда, расм-русумларда намоён бўлади. Масалан, тропик мин­тақаларда яшов­чи халқлар деҳқончилик анъаналарида уч­ров­чи кўп­лаб мавсумий ўзига хосликлар шимолий халқлар турмуш тарзида умуман учра­мас­лиги мумкин. Ё­ки Ўзбекистоннинг серсув мин­та­қа­ла­ри­да­ги деҳ­қон­чи­лик анъаналари лал­ми ерлардаги деҳқончилик юритиш мада­ниятидан маъ­­лум маънода фарқланади. Мисол тариқасида айтсак, Фар­ғона водийси деҳқончилиги Хоразм воҳаси деҳқончилигидан кескин фарқланади.
Географик муҳит этник номларда ҳам акс этади. Айнан этник худуд ландшафти одамлар тафаккурида она замин туйғусини пайдо қилади. Ландшафтнинг айрим кўринишлари ёки ташқи кўриниш тарзида (японларда сакура, голландларда лола, ўзбекларда пахта, русларда оқ қайин) ёки жой номлари тарзида (японларда Фудзияна тоғи, индусларда Ганга дарёси, ўзбекларда Амударё ва Сирдарё) этник мансублик белгисига айланади. Баъзида ҳатто этнонимларнинг ўзи ҳам географик муҳит билан боғланган бўлади. Жумладан, денгиз бўйида яшовчи чукчалар ўзларини «денгиз одамлари» деб аташади.