|
ь (351-394) podsholigining Ilk Lyan yeri hukmdori Fu Szyanь biografiyasida yozilishicha, uni huzuriga 379 yili Davan va Kanguydan elchilar keladilar . Ana shu yirik davlat birlashmalari o'rnida ko'plab mayda yer egaliklari (mulklar) paydo bo'ladi (aniqrog'i «davlatcha»lar — B.M.). Ta'kid joizki, xududiy jihatdan vodiyga yaqin bo'lgan Sharqiy Turkistonda (Shinjon) ham mayda va mustaqil davlatchalar tizimi bo'lgan . O'rganilayotgan davrda O'rta Osiyoda yer egaliklari («davlatchalar») soni 15 ta edi, keyinroq ular ko'paygan . Bu mulklar asosan mayda vohalarda tarkib topgan shaharchalar asosida paydo bo'lib, ularga atrofdagi yerlar ham qarar edi. Ana shunday yer egaligida o'zini mahalliy ishlab chiqarish (iqtisodiy) markazi vujudga keldi va oxir-oqibatda u shahar tusiga kirib boradi Ana shu yer egaliklari (mulklar yoki voha davlatlari)da asosan shahar va qishloq aholisi yashagan. Ular so'nggi antik va ilk o'rta asrlarda ijtimoiy o'zgarishlarga uchragan hamda jamiyatning ijtimoiy tarkibiga ta'sirini o'tkazgan. Jumladan, VVIII — asrlardagi arxeologik yodgorliklarni ro'yxatiga asosan tuzilgan xaritaga ko'ra, ilk o'rta asrlarda shaharlar soni antik davrga nisbatan mayda shaharlar hisobiga ortadi. Bu davrda qishloqlar (42,60%) va qasrlar, qal'a-qo'rg'onlar soni (12,59%) ham ortadi. Ya'ni, antik davrga nisbatan ilk o'rta asrlarda erkin dehqon xo'jaliklarining badavlat tabaqasi – dehqonzodalar mulki asosida qad ko'targan qasrlari tevaragida tarkib topgan shaharlar soni ko'payadi. Bundan kelib chiqadiki, qishloq jamoalari ichida mulkiy tabaqalanish jadal kechgan, mayda mulk egalari kashovarzlarning bir qismi mulksiz kadivarlarga, ular hisobiga boyib borayotgan kechagi kashovarzlarning boshqa bir qismi esa badavlat dehqonzodalarga, ya'ni mulkdor feodallarga aylanib borgan . Mulkiy tabaqalanish va tengsizlik hosilasi sifatida jamiyatda ijtimoiy qarama-qarshi guruhlari paydo bo'ladi. Jamiyatda qulchilik bo'lgani haqida yozma ma'lumotlar bor. Bu xaqda VIII asr boshlaridagi shartnomada (Samarqand shartnomasi ham deyiladi) qayd etilishicha, Choch va eloq arablarga 200 ming draxm (dirxam) miqdorida moddiy boylik va qullar yetkazib berishi ko'zda tutilgan B.Abdulgaziyevaning Choch va eloq vodiysining bir qismi – Qoradaryo yuqori va quyi oqimlari yodgorliklari asosida bildirgan fikri: ya'ni antik davrda qishloqlar sonini ortishi va shaharlar kamligi; ilk o'rta asrlarda qal'a-qo'rg'onlar hamda shaharlar sonini ortishi xususiyati [16] bizning materiallarimizda o'z tasdig'ini topmadi. To'g'ri, yuqorida keltirib o'tganimizdek, antik davr uchun shaharlar 16 ta edi [17] ilk o'rta asrlarda ular 22 taga yetdi. Ulardan faqat ikkitasi ilk o'rta asrlarda paydo bo'ladi. Aynan antik davr oxirlarida vodiydagi Uchqo'rg'on I (maydoni 12 gektar), Qaynovot (15 ga), Qoradaryo (10 ga), Jilandi (7 ga), Shimoliy Qurshob (5 ga), Yangibozor (10 ga), Mozortepa (12 ga), Kalamishtepa (12 ga), Oqtepa (12 ga) kabi shaharlar tanazzulga yuz tutadilar va ilk o'rta asrlarda yirik shaharlar kamayadi. Biroq, qishloqlar ulushi antik davrdagidan kam emas edi (42,60%) va ayrim qishloqlar ba'zi tovarlarni ishlab chiqarish bo'yicha ixtisoslashadilar. Xullas, ilk o'rta asrlarda Choch va eloq vodiysida har bir irrigatsiya rayoni va vohasida qishloq hokimliklari hamda ayrim yirik shaharlar asosida esa shahar-davlatlar tashkil topadi. Ularni boshqarishda maliklik bo'lgan. Buni V-VI asrlarga taalluqli, deb topilgan tanga va undagi yozuvni «maligi Choch va eloq Chesh (Chish)», deb o'qilishidir.Siyosiy jihatdan V-VI asrlar Choch va eloq tarixida notinch davr edi. Yozma manbalardagi mashhur Davan davlati tarix sahnasidan ketadi. Xususan, xitoycha Beyshi nomli manbani 97-bob birinchi qismida, 436 yilda bo'lib o'tgan voqea-hodisalarni bayoni berilganda, Davan davlati tilga olinmagan. Bundan bir oz so'ng — 510 yili O'rta Osiyoda (ehtimol Choch va eloq da ham) eftalitlar davlati paydo bo'ladi. Balki eftalitlarni O'rta Osiyo hududlariga bostirib kirishi yuqorida tilga olingan yirik davlatlar yemirilishini tezlashtirgan bo'lishi mumkin. Bu vaqtdagi notinchlik to'g'risida o'sha Xitoy manbalari xabar beradilar. «Yuan
Do'stlaringiz bilan baham: |
