|
2. Choch va eloq ilk va antik asrlarda chorvachilik
Bu xo'jalik turi bilan ko'chmanchilar shug'ullanib, ular tog' va adirlardagi yaylovlarda xo'jalik yuritishgan; chorvalarga yaylov qidirib bir joydan ikkinchi yerga ko'chib yurishgan, arxeologik topilmalarga ko'ra mayda va yirik shoxli (qo'y, mol, echki) va transport hayvonlari (ot, eshak, tuya) boqishgan. Bundan tashqari ular hayotida ovchilik va harbiy jangovarlik faoliyati katta rolь o'ynagan. Bu guruh uchun etnografiyadagi vertikal , ya'ni pastdan yuqoriga, yuqoridan pastga ko'chib yurish (balki, tog'lar (yuqori) — cho'llar, vohalar (quyi) xos bo'lgan. Geografik sharoitlardan kelib chiqib, ular hayotidagi ko'chib yurish ko'lami (amplituda kochevaniya) Qozog'iston va Sibirь ko'chmanchilariga nisbatan kamroq kuzatiladi. Ularning bir qismi qishki manzillarida qolib, yaylov chorvachiligi va parranda yetishtirish bilan ham shug'ullanganlar. Chorvadorlar tog'oldi, adir va qo'riq yerlarda tirikchilik qilib, lalmi ekinlar bug'doy, arpa, tariq kabilarni qo'shimcha ravishda yetishtirganlar. Ba'zi holatlarda ayrim sug'orish mumkin bo'lgan joylarda bu guruh mayda yoki lalmi dehqonchilik bilan shug'ullanganlar. Ushbu guruhda o'troqlashish jarayoni juda oson kechib, ular tez orada o'troq dehqonchilik bilan shug'ullanib ketganlar.
Har uchala guruhga xizmat qilgan jamiyatdagi yana bir qatlam savdogarlar roli ham sezilarli bo'lgan. Qit'alararo savdo yo'li – Ipak yo'li rivojlangan va uning yangi tarmoqlari ochilib, faoliyat ko'rsatgan. Yozma ma'lumotlarga ko'ra, VII-VIII asrlarda Choch va eloq va Choch hukmdorlari Xitoy imperatoriga yuqori sifatli shisha, mashhur qirmizi rang otlar yetkazib berganlar.
Yuqorida keltirilgan bunday murakkab xo'jalik yuritish jarayoni har ikki Choch va eloq va Choch o'lkalari uchun xarakterli edi. Chunki ularning ko'p ukladli xo'jaligi bir- birlariga juda o'xshab ketgan. Ulardagi jamiyatning ijtimoiy tarkibi erkin jamoa ishlab chiqarishga asoslangan dehqon va chorvador xo'jaliklari, hunarmandlar, savdogarlardan iborat edi. Dehqonchilik madaniyati ta'sirida ko'plab chorvadorlar asta-sekin o'troqlasha borganlar. Shuning uchun bo'lsa kerak, ayrim chorvadorlar qishlaydigan xududlarda ularning turarjoy qoldiqlari ham topilgan . Bu jarayon V-VIII va eloq chorvadorlari hayotida yaxshi kuzatiladi. Jumladan, ziroatchilar va chorvador-ko'chmanchi aholi moddiy madaniyatida ko'p o'xshashliklar qayd etiladi. Bunday o'ziga xos xo'jalik yuritish aloqalari shimol, shimoli-g'arbda Fovasoy va Sumsarsoy havzalaridagi mozorlar — qurum va mug'xonalar [6], janubi-g'arb va janubda — Borkorboz, Xonqiz II, Qayrag'och, Qora Mo'ynoq, Vorux, Chorku I, II, Isfara, Qalantarxona (yorma va lahad go'rlar), sharqda bo'lsa Keden, Qorajar, Qorako'lja kabi arxeologik yodgorliklari materiallari tarkibida kuzatiladi . Bu Choch va eloq cha xo'jalik yuritish usuli vodiy aholisi o'rtasida mavjud bo'lgan xo'jalik tafovutlarini sekin-asta yo'qolib borishiga, ilk o'rta asrlar nihoyasiga kelib, bir butun sug'orma dehqonchilik va shahar hunarmandchiligiga asoslangan hukmron xo'jalikka aylanishiga olib keldi. Xo'jalikning iqtisodiy asosini erkin jamoa ishlab chiqarishi tashkil etgan. Dehqonchilik erkin dehqon jamoalari – kashovarzlar, dehqonzodalar va kadivarlar mehnati asosiga o'tadi. Endilikda dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilikda asosiy mahsulotlarni aynan erkin jamoachilar ishlab chiqarganlar hamda ular jamiyatning o'zagini tashkil etgan [8]. Aytilganlarga qo'shimcha etish kerakki, keltirib o'tilgan mozor-qo'rg'onlar guruhi chorvadorlar qoldirgan yodgorliklar deb hisoblanadi. Bulardan kelib chiqib va etnografik ma'lumotlarni hisobga olib, dehqonlar va ko'chmanchi-chorvadorlar yagona boshqaruv va ma'muriy tizimga ega bo'lgan, degan fikrni ilgari surish mumkin.
3.V-VI asrlardagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar. Ma'lumki, V asr boshlarida O'rta Osiyoning siyosiy xaritasidagi yirik davlatlar tanazzulga yuz tutib yemiriladilar. Manbalardagi 435 yildan keyingi ma'lumotlarda Kushon imperiyasi, Kanguy, Davan kabi konfederativ davlatlar nomi uchramaydi, ular tarix sahnidan ketadilar. Bungacha Davan va Kanguy atamalari yozma manbalarda oxirgi marta uchraydi. Jumladan, Xitoyning Ilk Sin
Do'stlaringiz bilan baham: |
