Estetik tafakkur tarqqiyotining asosiy bosqichlari. San`atning kelib chiqishi. San`at turlari. Reja

Estetik tafakkur tarqqiyotining asosiy bosqichlari. San`atning kelib chiqishi. San`at turlari.
Reja
1.Qadimgi Dunyo halqlarining estetik karashlari.
2.Movarounahr mutafakkirlarining estetik qarashlari.
3.San`at turlari va ularning inson hayotida tutgan o’rni.
Inson tabiatan besh vaqtga intilib yashaydi. Chunki besh vaqt mobaynida inson jisman va ruhan dam olishi, kundalik mehnat-qorin to’ydirish tashvishidan forig` belish imkoniga ega. Besh vaqt insonda keyin hissi uyg`onishining asosiy omilidir. San`atning vujudga kelishida o’yinning ahamiyati katta ekanligi hammaga ma`lum. Demak, nafosatli anglash va nafosatli faoliyatning tadrijiy rivojida meshnat bilan birga besh vaqt ham asosiy omil shisoblanadi. Ichki osoyishtalikni, meshnat va besh vaqtga asoslangan muayyan tartibni jamiyatda qonun darajasiga ketarish esa davlat paydo bo`lganda rey berishi mumkin. Davlat qanchalik ez vazifasini ado-latli va mukammal bajarsa, bu jamiyat farovonligiga olib keladi. Farovon jamiyat esa ez a`zolarining besh vaqtini ta`minlay oladi va pirovard natijada nafosatli anglash va nafosatli faoliyat taraqqiyoti uchun etarli imkoniyat yaratib beradi. Shunday qilib, davlatcxilik tizimi paydo belishi bilan insonning badiiy-nafosatli taraqqiyotida yangi davr boshlandi. Ana shu davr ibtidosini biz Mesopotamiya-Qesh daryo (Dajla va Frot daryola-ri) mintaqasida, shususan, Somir davlatida kerishimiz mumkin.
Somir insoniyat tarixidagi shozirgacha bizga ma`lum bo`lgan ilk qudratli davlat bo`lgan. Shubshasizki, miloddan avvalgi IV ming yillikda bu davlatning qudrati uning madaniyatida, fuqarolarning badiiy nafosatli ongida hamda badiiy-nafosatli faoliyatida namoyon bo`lgan. Somirliklar birinchi belib yozuvni kashf etdilar va gil tahtachalarga qamish qalamlar bilan ilk rivoyat va ilk nasishatlarni yozib qoldirdilar. Shuni aloshida ta`kidlash joizki, shech bir qadimgi madaniyatdan bizning davrimizgacha bu qadar ko`p sonli yozma shujjatlar etib kelgan emas. San`at namunalarining ko`pligi jihatidan Somirni orqada qoldiradigan Misr madaniyati ham yozma yod-gorliklar borasida Somirga yon beradi.
Qadimgi Somir tasviriy san`ati asosan mushrlar, idish-tovoqlardagi rasmlar va releflardagi tas-virlardan iborat. Bular orasidagi eng qadimiysi va bizgacha ko`p miqdorda etib kelgani mushrlardir. Ilk sulolar davridayoq Somirda tosh eymakorligining badiiy-nafosatli tamoyillari ishlab chiqilgan va mustashkamlangan, sayqal berish texnikasi mukammallasha boshlagan. Shuning uchun ularga faqat moddiy madaniyat namunalari emas, balki san`at yodgorliklari sifatida ham qarash maqsadga muvofiq. Somir mushrlariga razm solgan shar bir kishi ularda asotir yoki halq og`zaki ijodiga doir syujetning ifodasini kyeradi: qanotli ajdasholarning ustida turgan yerkak bilan ayol, etti boshli ajdashoni eldirayotgan pashla-von, hayoliy mavjudotlar-qush-odam va odam-arslon ustidan olib borilayotgan sud va boshqa tasvirlar shular jumlasidandir.
Bu davrdagi sarg`ish va kekimtir rangdagi yupqa sopol idishlar bezakli sxoshiyalar bilan qoplanib, ularda shayvonlar, qushlar va odamlar tasvirlangan. Me`morlik soshasida ham somir san`atining ajralib turuvchi to-moni–uning ulkan monumentalligi, asosiy qurilish matyeriali sifatida g`ishtning qellanishi, bino ichidagi honalarning nomutanosib va kendalang joylashuvi, shuningdek, devorlarni ornament bilan bezalishidadir. Bu borada ibodathonalarning qoldiqlari yahshi tasavvur beradi. Unda sirkorlik usuli qellanilgan, ibodathona minorasi zinapoyali.
Shuingdek, Somir shaykaltaroshligining eng qadimgi namunalari anchayin qepol va ibtidoiy. Shaykaltarosh shali tosh belagiga inson qiyofasini singdirish mahoratiga erishmagan, shu sababli odam harakatsiz, qotib qolgan qiyofada aks ettiriladi. Faqat uning yuzidagina san`atkorning bir oz yerkin harakat qilganini sezish mumkin. Ayniqsa, bu doimo ifodaviylik bilan ajralib turadigan kezlar tasvirida yaqqol seziladi. Releflarda aks et-tirilgan odamlar va shayvonlarning ifodasi ham ana shu harakatsiz va ibtidoiy tasvir usulida yaratilgan.
Somir san`atida badiiy adabiyot eng katta yerin egallagan san`at turi shisoblanadi. Somir adabiyoti namuna-larining ko`p qismini dostonlar tashkil etadi. Ular badiiy jihatdan puhta ishlangan, oshangga, she`riy usullarga boy. Ko`pcxiligi bashsga ehshash, eziga xos dialog tarzida yaratilgan. Ularda gezallik tushunchasi foydalilik bilan bog`liq sholda tasavvur etilgan: nimaiki foydali belsa, esha gezaldir deb tan olingan. Buni, ayniqsa, «Ёz va qish yoki Enlil deshqonlar shomiysi belmish ma`budani tanlagani» deb atalgan dostonda yohud «Inannaning eziga yer tanlashi» degan shaklan bir necha qatnashuvcxilarni ez ichiga olgan she`riy pesaga ehshash dostonda yaqqol kerish mumkin. Birinchi dostonda ko`proq farovonlik keltiruvchi daryolar va anshorlar nazoratchisi Enten, ikkinchi dostonda esa, chepon Dumuzi gezalroq-foydaliroq deb basholanadi.
Somirliklarda va umuman, nafosatli tafakkurning kelib chiqishi asotirnomaga (mifologiyaga) borib taqaladi. Ma`lumki, qadimgi odam oldida turgan turli xil masalalardan biri nafosatli tabiatga ega belish edi. Bu masalani eziga xos shal etish uchun u dastlabki usul–mifologiyadan foydalandi. Shu bois asotirlarni inson yaratgan ilk nafosat koncepciyasi, umumlashma deb atash mumkin; faqat u nazariy emas, balki badiiy, timsoliy shaklda ifodalangan. Zero asotirlardagi badiiy ong ezi shaqida, ezining real borliq gezalligi bilan bog`liqligi shaqida fikr yuritishga ilk bor intiladi. Boshqacharoq qilib aytganda, asotir qadimgi tarixda birinchi bor olamni badiiy borliq, sifatida taqdim etadi.
Somir adabiyotidagi yana bir hususiyat, unda epik dostonlarning vujudga kelishidir. Shozirgacha 100 misradan tortib 600 dan ortiq misrani ez ichiga olgan teqqizta ana shunday doston mavjud. Ular hajmidan qat`iy nazar, muayyan bir qashramonlik, muayyan bir holatni ez ichiga oladi. Biroq, bunday epizodlar bir-biri bilan bog`lanmagan. Sababi Somir shoirlari bu aloshida epizodlarga birlashtirib yaxlit asar shaqida eylamaganlar. Buni esa birinchi marta Bobilon shoirlari amalga oshirganlar. Zero, Gilgamesh shaqidagi doston bunga misol bela oladi.
Gilgamesh shaqida somirliklardan bizgacha besh doston-qeshiq etib kelgan. Somir eposlarini aytuvchi bah-sxilarda qashramonlik rushiyatiga juda jen yondoshuv mavjud, ular individual eziga xosligidan holi va juda umumiy qilib tasvirlangan. Syujetlar esa, shartlilik ko`p, harakat kam bo`lgan an`anaviy uslubda bayon etilgan.
Qadimgi Somirda sayyor aktyorlar truppasi bo`lganini bundan tahminan 3700 yil avval yozilgan, tomoshaga ishqiboz bo`lgan bolasiga tanbeh berayotgan otaning sezlaridan bilib olish qiyin emas;
Sening kengil hushliginig beg`zimga keldi!
Massharabozlarga, daydi qeshiqcxilarga
Ilashib, ular atrofida yeralashasan,
Bor qilar ishing sening-dikanglash, sakrash.
Somirlarning falsafiy-nafosatli qarashlariga kelsak, ulardan falsafiy-kosmologik yohud iloshiyotga, yohud nafosatshunoslikka bag`ishlangan risolalarga mos keladigan maxsus adabiy shakllar bo`lgan emas. Bunday qarashlarni (albatta ibtidoiy holda) bizgacha teliq yoki qisman etib kelgan asotirlarda uchratish mumkin. So-mirliklarda va, umuman, nafosatli tafakkurning kelib chiqishi asotirnomaga (mifologiyaga) borib taqaladi. Ma`lumki, Qadimgi odam oldida turgan turli xil masalalardan biri nafosatli tabiatga ega edi. Bu masalani eziga xos tarzda hal etish uchun u dastlabki usul-mifologiyadan foydalandi. Shu bois asotirlarni inson yaratgan ilk nafosat koncepciyasi, umumlashma deb atash mumkin; faqat u nazariy emas, balki badiiy, timsoliy shaklda ifodalangan. Zotan asotirlardagi badiiy ong ezi shaqida, ezining real borliq gezalligi bilan bog`liqligi shaqida fikr yuritishga ilk bor intiladi. Boshqacharoq qilib aytganda, asotir qadimgi tarixda birinchi bor olamni ba-diiy borliq sifatida taqdim etadi. Dastlabki faylasuflar, agar shunday deyish mumkin belsa, mirza-shattotlar va shoirlar ekanini ilg`ash qiyin emas. Mirza-shattot va shoirlar asotirlarni yozib olishar hamda yozar ekanlar, ular uchun asosiy maqsad ma`budlar va ma`budlar a`mollarini ulug`lash bo`lgan. Keyingi davrlar faylasuflari kabi ularni muayyan kosmologik yoki iloshiyotga oid shaqiqatlar qiziqtirgan emas. Asotirlarni tadqiq etish shuni kyersatadiki, somirliklar insoniyat jamiyatining tadrijiy va izcxil rivojlanishi shaqida muayyan tasavvurga ega bo`lganlar.
Somir ma`budlari antropomorf (odam qiyofali). Ular ichida eng donishmand va eng qudratlisi ham ez qiyofasi, or-zu-eylari va a`mollari bilan odamlarga eshshaydi. Ma`budlar ham odamlarga eshshab rejalar tuzadi, harakat qiladi, ichadi, eydi, uylanadi, oila quradi, katta shejalikni boshqaradi, iloshiy zaifliklar va kasalliklarga ham duchor beladi, shatto eladilar ham.
Qadimgi Somirliklarda «Me» tushunchasini uchratish mumkin. «Me» iloshiy qonun va kyersatmalar belib, so-mir faylasuflari fikricha, ular olam yaratilgan kundan boshlab uni boshqarganlar va olamning abadiy sharaka-tini ta`minlab kelganlar. Unda «ulug`vor va abadiy» toj, ulug`vor ramz, «ulug`vor ibodathona», «san`at», «mu-siqa», «yog`ochni ishlash san`ati», «metalni ishlash san`ati» «mirzalik (shattotlik) san`ati» singari nafosatshu-noslik tushunchalarini anglatuvchi iboralar ham mavjud. Shunisi e`tiborga sazovorki, qadimgi shoir-faylasuf san`at bilan shunarni qat`iy ajratishga harakat qiladi. Chunonchi, yog`ochsozlik san`ati bilan yonma-yon «quruvcxilik shunari va savatcxilik shunari», «temirsozlik san`ati» bilan yonma-yon «temircxilik shunari» ibora-lari keladi. Bundan tashqari unda besh xil musiqa asbobining nomi ham qayd etilgan.
Shunday qilib, Somir san`ati va adabiyoti insoniyat tarixidagi dastlabki nafosatli g`oyalardan va iboralar-dan bizni shabardor qiladi, bizga ba`zi adabiy janrlarning kelib chiqishi bilan tanishish imkonini beradi. Somirliklarning shimoliy qeshnisi belmish akkadlar bilan asrlar mobaynida olib borgan janglari oqibatida akkadlar podshosi Syergon 1 (milodgacha 2369-2314 yillar) Somirni Akkadistonga beysindirdi. Dastlab akkadlar somir tilini ham, yozuvini ham ham qabul qiladilar va birgalikda somir-akkad madaniyatini yaratadilar. Key-inchalik bu ikki halq qesxilib Bobilon davlatini tashkil etadi, akkad tili esa asosiy tilga aylanadi. Shunda ham somir tili maktablarda eqitiladigan elik til, ovrepoliklar uchun lotin tili qanday belsa shunday til be-lib qoladi. Umuman olganda, Qadimgi Sharq madaniyati ko`ptillilik yoshud ikki tillilik asosida bunyodga kelgan.
Bobilon sez san`atida «Enuma elish» («Osmonda qachonki...») dostoni, Agushayya, Gilgamesh, Adan, Etana, «Ishtorning qa`rga tushishi» shaqidagi epik dostonlar, «Iztirobda qolgan shaqgey», «Shejayinning qul bilan sushbati» singari di-niy-falsafiy dostonlar mushim ahamiyatga ega. Ularning hammasidagi asosiy g`oya–shayot va mamot yertasidagi kurashdan iborat. «Shejayinning qul bilan sushbati», «Tushkunlik shaqidagi sushbat» deb atalgan doston ular orasida kulgulilik tabiatiga ega ekanligi bilan aloshida ajralib turadi. Unda hejayinning shar bir buyrug`i oqil ekanini maqollar va matallar bilan asoslashga intilgan qul–oqil, quv sxizmatkor obrazi tasvirlangan. Bu sushbat-aytishuv deyarli oxiri-gacha kulgililk bilan yeg`rilgan. Faqat uning nishoyasidagina shayot joniga tekkan shejayin «Endi nima yahshi?» deb se-raganida qul: «Beynimni mening sindirmoq va beyningni sening sindirmoq va daryoga tashlamoq ana bu yahshi. Kim shuncha balandki, osmonga etsa, kim shuncha ulkanki, yerni teldirsa!», — deydi. G`azablangan shejasi qulga eldiraman, deb deq uradi. Doston-sushbatda senggi sez qulga beriladi va u:»Unda mening shejam mendan uch kun ortiq yashasin», deb ezini qutqaradi.
Na faqat Gilgamesh kabi eposlarda shatto mana shu kulgi bilan sug`orilgan doston-sushbatda ham shayot va elim muammosi ketarilgan. Qadimgi Bobilon shoirlari ijodida insonning abadiy shaxsiy elmaslikka intilishi yuk-sak badiiy shakllarda ez ifodasini topgan. Shunday qilib, Somir-Bobilon san`ati insoniyat tarixida dast-labki nafosatli g`oyalar paydo bo`lganidan guvoshlik beradi.
Umumjashon nafosatshunosligi taraqqiyotiga Qadimgi Misr madaniyati juda katta shissa qeshgan. Barcha qadimgi halqlar qatori misrliklar ham gezallikni shayotda deb bilganlar va uni foydalilik mezoni bilan elcha-ganlar. Chunonchi, quyosh ma`budi Atonga (milodgacha XY asr) bag`ishlangan alqovlardan birida shunday deyiladi;
Sening gezalliging ezi shayotdir,
Umr bag`ishlaydi shar bir yurakka.
Ma`lumki, Nil toshqini Qadimgi Misr farovonligining asosi bo`lgan. Farovonlik esa, ular fikricha, ge-zallikdir. Shuning uchun misrliklar Nilni iloshiy daryo sifatida talqin etadilar. Unga atalgan alqovlarning birida u barcha gezallliklarning «bunyodkori»deb ta`rif etiladi;
Yer yayraydi u yoyilgan chog`ida
Quvonadi bor jonzot
Barcha tishlar ocxilar
Yaraqlaydi shar bir tish.
Tekin rizq-u non keltirib, u butun-
Gezallikni yaratar.
Qadimgi Misr san`atining juda ko`p turlari ana shu manfaatli gezallik asosida vujudga kelgan. Chunonchi, ma`budlar uchun qurilgan ibodathonalar, ma`budlarning va elimidan keyin ma`budga aylangan fir`avnlarning shaykallari ulardan shafqat, mel-sxosil, rizqu-rez syerash maqsadida bunyod etilgan belsa, halq amaliy san`ati buyumlari esa kundalik shayotning gezallashtirish uchun sxizmat qilgan. Ayni paytda ba`zi san`at turlari manfa-atsiz gezallikning namunasi sifatida diqqatni tortadi. Ayollarning gezal bezaklari, taqinchoqlari, diniy-badiiy qissalar, yertaklar shular jumlasidan.
Misrdagi eng qadimgi badiiy ijod yodgorliklari Y-IY ming yilliklarga borib taqaladi. Ular sopol idish-lardir. Ularning qelda ishlanganligini sezish qiyin emas; shakllari va yuzasi notekis. Ba`zan oddiy shandasaviy naqsh bilan bezatilgan. Keyinchalik ular kulolcxilik dastgoshida ishlanib murakkab su`ratlar va chizmalar bilan bezalgan.
Qadimgi Misrda me`morlik yuksak taraqqiyot va tehnik mukammallikka erishgan. Qadimgi podsholar davrida Misr me`morcxiligining eziga xos ajralib turuvchi ulkan monumentalligi ishlab chiqilgan. Bu borada eshromlar aloshida yerin tutadi. Ular orasida Hufu eshromi ezining mashobati bilan ajralib turadi; balandligi 146,6 tyert tomoni enining uzunligi (asosi) 233 metr. Eshrom deyarli yaxlit tosh inshoot sifatida shunday aniq shisob-kitoblar bilan qurilganki, u Qadimgi Misrda matematika yuksak darajada rivojlanganligidan dalolat beradi.
Qadimgi Misr shaykaltaroshlari ham shuddi me`morcxiligidek, badiiy ijodning haqiqiy noyob asarlari shisobla-nadi. Ayniqsa, Luvr muzeyida saqlanayotgan mirza Kanning shaykali ezining realizmi bilan kishini shayratga sola-di. Mirza chordana qurib etiribdi. U tizzalarida yozish uchun tayyorlangan papirus varag`i, eng qelida qamish qalam. Uning katta quloqlari ding, u eshitib bajo keltirishga yergangan. Kezlari aloshida diqqatga sazovor-ular bir necha xil matyerialdan yasalgan; kosasi-birinch, unga kez oqini anglatuvchi ganch belagi va tagiga silliqlangan yog`och qeyilgan, billur qorachiq joylashtirilgan. Natijada ular tamomila tirik odam kezlaridek tasavvur uyg`otadi. Me`mor Rahotep va uning hotini Nefret shaykali ham ezining yumshoq tasviri, ranglari, inja nafosati bilan shar bir tomoshabinga nafosat zavqini beradi. Bu shaykallarning ko`pcxiligi Qadimgi Yunon mumtoz shaykaltaroshligi namunalaridan qolishmaydi, balki kez ifodasini berilishi bilan ulardan kyera jonli kyerinish kasb etadi.
Qadimgi dunyo mumtoz nafosatshunosligi yenalishlari va g`oyalarini O`rta asrlar Musulmon Sharqi muta-fakkirlari davom ettirdilar. Ular Qadimgi Yunon faylasuflar va olimlari asarlarini sharshladilar, tanqidiy yergandilar, tarjima qildilar. Arastuni esa ular «Birinchi muallim» deb atadilar. Shu yerinda ta-biiy savol tug`iladi: nima uchun ajdodlarimiz ezimizning sharqqa, deylik, Qadimgi shayotga emas, Ovrepoga-yunonlarga murojaat qildilar?
Buning asosiy sababi shundaki, musulmoncxilik talablariga Qadimgi Yunon falsafasi ma`lum darajada javob berar edi. Ma`lumki, musulmoncxilikning asosi tavshidda-yakkaxudolikda. Ollosh yagona, uning shyerigi yeq va be-lishi mumkin emas. Qadimgi Yunon mutafakkirlari esa ana shu yeldan bordilar. Birinchi belib bu masalani Suqrot yertaga tashladi. U elimga mashkum etilganda unga yunonlar ma`budlarini shurmat qilmaganligi, yoshlarni yeldan ozdirganligi (aslida tavshid yeliga boshlaganligi) ayb qilib qeyiladi. Suqrotning elimi oldidagi sunggi sezlari ham shuni tasdiqlab turadi, cikuta ichgach, «Men Uning (ularning emas-A. Sh.) yoniga ketyapman», deydi u. Shuningdek, Aflotunning g`oyalar, olamiy rush, emanaciya shaqidagi fikrlari ham teg`ridan-teg`ri yakkaxudolik masalasiga borib taqaladi. Lekin, Suqrot va Aflotun tavshidni falsafiy-nazariy jihatdan aloshida isbot-lashni ez oldilariga vazifa qilib qeymaydilar, bunga urinmaydilar. Bu ishni Arastu uddaladi. U ezining mash-shur «Metafizika» asarida Xudoning yakkaligi, jismsiz, shech narsa tomonidan harakatga kelmaydigan, aksincha, birinchi harakatga keltiruvchi kuch ekanini nazariy ta`riflab berdi. Uni «Oliy shakl» deb atadi. Arastu talqinida Xudo olam va barcha olamiy jarayonlarning maqsadi shisoblanadi, u Oliy tafakkur, tafakkur shaqidagi Tafakkurdir. Aynan mana shuning uchun ham Arastu shakim bizning Sharqda «Birinchi muallim» nomini oldi, uning izdoshlari ezlarini ustozlariga taqlidan mashshoiyunlar (pyerepatetcxilar) deb atadilar.
O`rta asrlar Musulmon Sharqida Arastudan seng eng ulug` ustoz sifatida Abu Nasr al Farobiy (873-950) mashshur bo`ldi. U Arastudan keyingi «Ikkinchi muallim» nomini oldi.
Farobiyning qarashlarida ezgulik bilan gezallik ma`lum ma`noda aynanlashtiriladi, biri ikkinchisidan yashovchi shodisalar sifatida talqin etiladi. Shuning uchun uning asarlarida «Gezal hatti-harakatlar», « Gezal qilmishlar» degan iboralarni uchratish mumkin. Gezallikka etishishni u falsafa tufayli rey beradi, deb shi-soblaydi. Shar bir narsa shodisaning gezalligi uning ez borlig`ni tela namoyon etishi va mukammallikka erishuvi bilan bog`liq. Alloma faylasuf insonda ikki xil gezallikni farqlaydi-ichki va tashqi. U ichki gezallikni yuqori qeyadi va bu «Boyning boyligini bezab, kambag`alning kambag`alligini yashiradigan» gezallikni «adab» deb ataydi. Bunday gezallik yuksak axloqiy hatti-harakatlar va insoniy komillikda ezini namoyon etadi. Tashqi gezallikka kelganda, faylasuf tabiiy gezallikni shar qanday bezanish, yasanishlardan yuqori qeyadi.
Farobiy sa`atning taqlidiylik shususiyatiga egaligini ta`kidlaydi. Ana shu taqlidiylik idrok ejtuvchida shissiyot va tasavvur uyg`otadi. San`atkor ez shayolot kuchi, ijodiy qudrati bilan umumiy g`oyalarni yakka qiyofalarda in`ikos ettiradi. U nutqni turlarini mantiqiy nuqtai nazardan tadqiq etar ekan, she`riy nutqni-mutloq yolg`on, sofistik nutqni asosan yolg`on, shitobiy nutqni bir xilda ham yolg`on, ham rost, dialektik nutqni asosan rost, isbotiy (apodiktik) nutqni mutlaq rost deydi. She`riy nutqning mutloq yolg`on deb atalishi kishiga dastlab erish tuyuladi. Lekin aslida Farobiy shaq. Masalan, Oybekning mana bu ikki satrini olib kyeraylik:

Bir elkaki, tuprog`ida oltin gullaydi,

Bir elkaki qishlarida shivirlar bashor...

Oddiy mantiq nuqtai nazardan qarasak, shaqiqatan ham Oybek yolg`on gapiryapti: oltin- rangli metal, u shech qachon esimlikka ehshab gullamaydi, bashor esa odam emas, u- fasl, shech qachon shivirlab gapirmaydi. Farobiy bu yerinda san`at asari oddiy mantiq ilmi qonun qoidalariga beysunmaydigan eziga xos mantiqqa, badiiy mantiqqa ega beli-shini ta`kidlamoqda. Boshqa bir yerinda, «Shyer san`ati» risolasidayuqoridagi fikrlarini davom ettirib, shunday deb yozadi: «... isbotda ilm, tortishuvda ikkilanish, hitoboda ishontirish qancha ahamiyatli belsa, she`riyatda ham shayol va tasavvur shunchalik zarur beladi».

Farobiy san`atkorning qobiliyati tug`ma belishini aloshida ta`kidlab etadi: «... shoirlar chindan tug`ma qobiliyatli va she`r bitimga tayyor tabiatli kishilar beladi...» Ayni paytda faylasuf birgina iste`dod bilan etuk shoir belish mumkin emasligini ham aytib etadi. Shu bois «shoirlarning she`r ijod qilish borasidagi ash-voli kamolatga etishgani va etishmagani jihatidan turlicha beladi».
Arastu izidan borib, muallimi soniy she`riyatni tasviriy san`at bilan qiyoslaydi va shar ikkala san`at turi ham moshiyatan bir xil asosga- taqlidga borib taqalishini aytadi». Bu shundayki, — deb yozadi u, — «she`r san`atini bezaydigan narsalar- sez muloshazalar belsa, rassomlar san`atini bezaydigan narsa beyoqlar sanala-di. Bularning ikkovi yertasida farq bor, ammo ikkalasi ham odamlar tasavvuri va sezgilarida bor maqsadga- taqlid qilishga yenalgan beladi».
Farobiy ko`p jildlik «Musiqa shaqidagi katta kitob» asarida musiqiy bilimni ijro san`ati bilan bog`liq bo`lgan musiqiy amaliyotga va musiqaning «sof ezini», ijrocxilikka bog`lanmagan sholda yerganadigan nazariyaga ajratadi. Kitobda oshang tazimidagi uyg`unlik, zarb singari shodisalar tashlil etiladi. Shu munosabat bilan na-fosatshunos tovushlar bilan emas, balki tovushlar tasavvurini beruvchi raqqoslarning musiqiy g`oyaga beysungan oshangiy harakatini anglatuvchi ritmik mimika- oshangiy harakat tushunchasini kiritadi. Shuningdek, kitobdan yaqin va O`rta Sharqdan ma`lum bo`lgan musiqiy asboblar, ularni ijro etish yellari, usullari shaqida, umuman musiqa tarixi teg`risida atroflicha ma`lumot olish mumkin.
Yana bir buyuk qomusiy olim, bobokalonimiz Ibn Sino (980-1037) Farobiy qarashlarini davom ettirib, mu-siqadan olinadigan lazzat musiqiy uyg`unlikning makonda yoyilishidan, pardalarning navbatma-navbat kelishi-dan deb biladi. Musiqada gap tovushining o`zida emasligini, balki uni qanday chiqarish mushim ekanini aytadi, ya`ni bizda yoqimli yoki yoqimsiz sezgini tovushning ezi emas, balki uni paydo qilish usuli uyg`otadi. Musiqaning kelib chiqishini na inson nutqining boyligi bilan bog`laydi: hushomad qilayotganda ovoz pasayadi, mag`rur sezla-yotganda qat`iy jaranglaydi va sh. k. Musiqa inson kayfiyatiga taqliddir, deydi Ibn Sino. Shuningdek, alloma gezallik borasida ham Farobiy izidan boradi. Uning fikriga kyera, jismoniy gezallik bevosita qalb gezalligi bilan belgilanadi. «Ishq risolasi» olarida muhabbatning asosida gezallik yotishini «aslida muhabbat gezal-likni ma`qulashdir», degan fikr bilan ifodalaydi.
O`rta asrlar nafosatshunosligida Ibn Sinoning «She`r san`ati» asari eziga xos yerin egallaydi. Unda qomusiy alloma, Arastu «Poetika»sini sharqlar ekan, eziga xos yangiliklar kiritadi va she`rning keyinchalik mashshur belib ketgan mana bu qoidasini keltiradi: «She`r deb obrazli sezlardan iborat bo`lgan ritmli, bir-biriga muvofiq iboralardan tarkib topgan hamda misralar bir-biriga teng, vaznlari qaytariladigan, oxirgi tovushlari bir-biriga ehshash satrlarga aytiladi». Uning fikriga kyera, she`r taqlidiy fikr natijasi elaroq uch xil yel bilan yuzaga keladi. Birinchisi laqn- uyg`unlik, undan keyin kalom- sez keladi (bunda albatta tim-solli obrazli sez nazarda tutiladi). Uchinchisi vazn. Mana shu uch yelning bir-birga mos kelishi natijasida she`r paydo beladi. Yeqsa kengildagidek she`r yaratish mumkin emas.
Ibn Sino shaqaqiy she`riyat bilan nazmiy tizmalarning farqi borasida fikr yuritar ekan, fizika shaqida asar yozgan Empedokl ez kitobini vaznga solganini, lekin Empedokl bilan Shomyer asarlari yertasida vazndan boshqa shech qanday umumiylik yeq ekanini ta`kidlagan ustozi Arastu qarashlarini tela quvvatlaydi: «Empe-doklning yozganlari, vaznning paydo belishiga qaramay, tabiiy gaplardan iborat belib qolgan holos. Shomyerning vaznli gaplari esa she`riy sezlar tusini olgan. Shuning uchun Empedoklning sezlari shech qachon she`r belolmay-di», - deydi alloma.
Shuningdek, Ibn Sino ez risolasida, Yunon she`riyati bilan arab she`riyatini solishtirib, she`riyatning va-zifasi shaqida fikr yuritadi va bu boradagi yunonlardagi ba`zi ustunliklarga ishora qiladi. Uning aytishicha, yunonlar she`riyatda fe`l-atvorga qarab taqlid ishlatishni kezlaganlar. Arablar esa, ikki vajdan she`r yozgan-lar. Bir tomondan, ular she`r orqali odamlar rushiga ta`sir etmoqchi bo`lganlar. Zero she`r idrok etuvchida shaya-jonli shissiyot, telqinlanish uyg`otishi shubshasizdir. She`r yozishning ikkinchi sababi- odamlarning taajubga solish bo`lgan. Arablar shar bir narsaga tashbesh ishlatavyerganlar, ular bu tashbeshlari bilan odamlarni shayratga solishni maqsab qilib qeyganlar. Yunonlar esa she`r vositasida odamlar fe`l-atvoriga ta`sir etishni, yo bel-masa, she`r orqali odamlarni ezlari kezlagan hatti-harakatlaridan tiymoqchi bo`lganlar.
Bunday nazariy fikrlarni Ibn Sino, eng avalo, ez amaliyoti orqali tasdiqlaydi. Allomaning «Salomon va Ibsol», «Shayy ibn Yaqzon», «Yusuf qissasi», «Qush risolasi» singari nasrda yozilgan falsafiy–badiiy va ma-joziy asarlari bilan birga, bizgacha etib kelgan she`riy asarlari ham katta ahamiyatga molik. Lekin alloma ezining engga yaqin nazmda tizilgan ilmiy urjuza dostonlarini she`riy asar deb bilgan emas.
O`rta asrlar musulmon Sharq nafosatshunosligida mashmoiyyenlik yenalishi bilan birga tasavvufiy yenalish ham vujudga keldi. Uning buyuk vasili tasavvuf falsafasi asoschisi tengi kam iloshiyotchi Imom G`azzoliydir (1058-1111). Uning «Ishyon ulum ad din» («Din shaqidagi ilmlarning tirilishi») asarida nafosatshunoslikka keng yerin berilgan.
G`azzoliy nafosat borasidagi qarashlarida esimlik, shayvon hamda insonning tashqi mushitga munosabatiga, ulardagi nafis did, nafosat shissining bor yeqligi muammolariga, shaxsning gezallikka munosabati, uning ko-mil insonga aylanishi, nisbiy va mutloq gezallik, ibodat bilan san`atning farqi singari masalalarga tehtalib etadi.
G`azzoliy ibodat bilan san`atning farqi hususida sezlar ekan, zikr va raqsni aralashtirmaslikka, jazaba paytidagi nurid harakatlarida eyin allomalariga yel qeymaslikka chaqiradi. Shunday allomalardan biri tepi-nish ekanini ta`kidlab: «Bu harakatlar ko`p shollarda kengil ochish va eyin bilan bog`liq», deydi. U musiqani, eyin kulgini tilovatga aralashtirmaslikni, qiroatni qeshiq yoki she`r bilan chalkashtirmaslik lozim ekanligi-ni ta`kidlaydi. Bu borada, ayniqsa, uning Qur`on bilan she`riyatni oyatlar bilan baytlarni taqqoslashi diqqatga sazovordir. Bu taqqoslash na faqat diniy-tasavvufiy, balki nafosatshunoslik nuqtai nazaridan ham biz uchun mushim; u she`rning (qeshiqning) Qur`on oyatlariga nisbatan oddiy kishini ko`proq junbusiga kelti-rishga qodir ekanini etti nuqtai nazardan isbotlab beradi. Birinchisi-Qur`onning hamma oyatlari ham ting-lovchining esha paytdagi rushiy sholatiga teg`ri kelavyermaydi. Masalan, ez farzanlini yeqotib g`am-andushga bot-gan yoki pushaymonlik olovida qovurilayotgan kishiga myeros, mashr, taloq shaqidagi qoidalar bitilgan oyatlar ta`sir qilmaydi. She`r esa, qalb sholatining in`ikosi, u muayyan rushiy sholatning imtisxosi sifatida Qur`ondan ta`sirchanroq. Ikkinchisi-oyatlar ilk marta eshitayotgan kishi yuragida kuchli iz qoldiradi, keyingi tinglashlar jarayonida bu iz hiralashib, yeqolib boradi, chunki Qur`onni qora ezgartirib eqiy olmaydi, she`r esa doimiy originalligi, yangilanib turishi bilan kuchli ta`sirga ega. Uchinchisi-oyatlarga isbatan she`rning oshangi rang-barang. Tyertinchisi-she`r vaznga egaligi bilan ham oyatlarga qaraganda kuchliroq ta`sir kyersatadi. Beshinchisi-she`rni musiqa asboblari jyerligida qeshiq qilib aytish mumkin, oyatlarni esa bunday qilib belmaydi. Oltin-chisi-maddosh (deklomator) tinglovchiga yoqmagan bayt yerniga boshqasini eqishi mumkin, oyatlarga esa bu tariqa munosabatda belish mumkin emas. Ettinchisi-inson she`rdan lazzatlanadi, chunki uning ezi she`r yarata oladi, yaratilgan narsa yaratilganga eshshash beladi. Qur`on Ollohning sezi, inson yaratishga qodir belmagan Shaqiqat, Olloshning sifati tarzida yaratilish jarayonini boshidan kechirmagan. She`r insonga yaqinroq, zaminiy ekani, shissiyot bayoni bo`lgani uchun ham unga odam Qur`onga nisbatan ko`proq mayl bildiradi.
Shunday qilib, G`azzoliy Qur`onni she`riyat bilan solishtirar ekan, masalaga racional yondoshadi., Qur`onga nis-batan she`riyatning oddiy insonga yaqinligini inkor etmaydi, balki tasdiqlaydi. Ayni paytda uning bu fikrlari in-son tabiatida san`atga intilish borligini, san`atsiz insoniy shayotning belishi mumkin emasligini botinan ta`kid-lashi bilan nishoyatda mushim.
«Ishyo ulum-din» asarida muallif gezallik tushunchasiga aloshida teshtaladi, manfaatsiz gezallik, oltinchi sezgi vositasida shis etiladigan gezallik shaqida eziga sxos nazariyalarni yertaga tashlaydi. Bularning hammasi mushabbat tushunchasi bilan bog`liq sholda tadqiq etiladi. Zero G`azzoliy mushabbatni besh turga beladi. Uning da-stlabki uch turi asosan ashloqshunoslikka, senggi ikki turi esa nafosatshunoslikka taalluqli.
Mushabbatning uchinchi turi shaqida yozar ekan, G`azzoliy gezallikka yondoshuv, nafosat tuyg`usining beg`arazlagi teg`risida fikr yuritadi. «Uchinchi xil mushabbat, — deydi faylasuf, — biror narsani shu turishicha sevish, uning o`zidan olinadigan zavqdan boshqa zavq olmagan holda sevishdir. U- ezining qoimligi bilan poyidor bo`lgan ul-kan, haqiqiy mushabbat». U, chunonchi, gezallik va yoqimlilikka bo`lgan mushabbat. Ahir, gezallik gezallikni anglab etgan odam uchungina mushabbat obektidir. Gezallikni anglab etishning ezi yoqimli, ez-ezicha mushabbat obekti belishi mumkin. Modomiki, kekat va sharqirab oqayotgan suv, faqat ularni eyishimiz va ichishimiz mumkinligi uchun emas, balki, bor-yeg`i ularni kyerib, zavqlanganimiz sababli, faqat shu sababligina mushabbat obekti ekan, yuqoridagi fikrni inkor qilish mushkul.
Imom G`azzoliy mushabbatning tyertinchi turi shaqida fikr yuritgan chog`ida nisbiy gezallikka aloshida teshtaladi. Faqat ez kamolotining barcha qirralariga teliq ega bo`lgan narsanigina u oliy darajadagi gezallik deb ataydi. Bunday komillikni faylasuf faqat Olloshda kyeradi va payg`ambarimiz Muhammad alashissalomning «Alloh gezal va u gezallikni sevadi» degan sezlarini keltiradi. Shunday qilib, faylasuf mutlaq gezallik faqat Olloshga taalluqli belishini, boshqa gezalliklarning hammasi nisbiy ekanini aniq-ravshan bayon etadi. Darshaqiqat, otning peshona-sidagi qashqasi otga nisbatangina gezal, odamning peshonasi qashqa belsa, u shech qanday gezallikka kirmaydi. Ana shunday nisbiy gezallik shaqida fikr yuritib, faylasuf kez bilan kyerib, qel bilan ushlab belmaydigan narsalarda ham gezallik mavjudligini aytadi. Shaqiqatan ham, biz «gezal ovoz» deganimizda, faqat quloq orqali, «yoqimli shid» deginimizda dimoq orqali gezallikni ajratamiz. Demak, gezallikni shis etishda besh sezgining hammasi baravar ishtirork etishi shart emas. Ayni paytda, Imom G`azzoliy ba`zan gezallikni besh sezgining birortasi ham ishtirok qilmagan holda his etish mumkinligini aloshida ta`kidlaydi. Darshaqiqat, agar biz «gezal sxulq», «gezal shayot» v. sh. deganimizda besh sezgining birortasi ham ishtirok etmaydi. Uni biz oltinchi, botiniy sezgi bilan shis qilamiz, G`azzoliy aytganidek, ichki ziyo yordamida kyeramiz.
G`azzoliy zoshiriy va botiniy gezallik shususida fikr yuritar ekan, tug`ma nafosat tuyg`usining mavjudligi shaqidagi g`oyani gedaklar va shayvonlarning ham nafosat tuyg`usiga egaligi bilan isbotlashga intiladi. Gezzal-likni idrok etish tuyg`usining tug`maligi, tabiiyligi va uni anglab etish orqali his qilish borasida shozir ham bahsli qarashlarning mavjudligi G`azzoliy yertaga tashlagan nafosatshunoslik muammolari shanuz dolzarb ekanini tasdiqlaydi.
San`at keng ma`noli tushunchadir. Zero, san`at inson meshnati, aql-idroki, shuuri bilan yaratilgan, vujudga kelgan, ijod qilingan narsalardir. San`at inson faoliyatining ijodkorlik turini anglatib, shar bir san`at asarida shaxsning eziga xos iste`dodi namoyon beladi. Va nishoyat, san`at insonning mahorati bilan cham-barchas bog`liqdir. San`at, keng ma`noda, badiiy qadriyatlar, ularni yaratish (badiiy ijod qilish) va iste`mol (badiiy idrok etish) jarayonlarini ham qamrab oladi. san`at shozirgi davrga qadar insoniyat taraqqiyoti bilan bog`liq sholda rivojlanib kelgan. O`zbekiston shududida, Ispaniya, Sashroi Kabir va boshqa bir qator qadimiy el-kalarda uchraydigan qoyalarga eyib tushirilgan shayvonlarning tasvirlari shozirgi davr nuqtai nazaridan ham nafosatli qiymatga ega. Bu yodgorliklar badiiy faoliyat kurtaklari endigina kyerinib kelayotgan inson nafosat-li faoliyatining natijalari edi.
San`at tarixiy taraqqiyot jarayonida hamisha ijtimoiy eshtijlarni qondirib kelgan. San`at ijtimoiy sha-yotning murakkab, rango-rang munosabatlari bilan aloqador belib, u bir vaqtning o`zida ham meshnatning aloshida turi, ham ijtimoiy ishlab chiqarishning mahsus soshasi, ham ijtimoiy ongning bir shakli, ham eziga xos bilim soshasi, ham ijodiy faoliyatning bir kyerinishi sifatida amal qiladi. San`at ijtimoiy shayotning mustaqil bir soshasi belib, eziga xos qonuniyatlari vazifalariga kyera u aloshida jamiyat birligini ifodalaydi. San`at ja-miyatning barcha tomonlariga ta`sir yetkazadi, ijtimoiy ongning barcha shakllari bilan aloqaga kirishadi, shayot-ning turli jabshalarida odamlar faoliyat olib borishlarini rag`batlantiradi.
San`at bilan ijtimoiy shayotni bog`lab turadigan juda ko`p vositachi shalqalar mavjud. Shar qanday badiiy sho-disa-muayyan asar, uslubiy yenalish belsin, ular vujudga kelishi va rivojlanishida diniy, ashloqiy amallar-ning ta`sir kuchi darajasi bilan belgilanadilar, basholanadilar, elchanadilar.
San`at taraqqiyotining nisbiy mustaqilligi shu bilan izoshlanadiki, jamiyat badiiy ravnaqining darajasi hamma vaqt ham uning iqtisodiy taraqqiyoti darajasiga mos kelavyermaydi. San`atning taraqqiyoti yoki tanazzuli, uning u yoki bu turi, kyerinishining yorqin ifoda topishi aniq ijtimoiy munosabatlar tabiatiga, muayyan gurushiy kuchlar nisbatiga, mafkuraviy shayot hususiyatlariga, jamiyatda shaxs egallab turgan maqomiga, albatta, bog`liqdir. Masalan, qadimgi dunyo san`atining ravnaqi bir qator shart-sharoitlar va omillarning bir-biriga mos kelishi va eta qulay vaziyatning vujudga kelishi orqasida qaror topdi. San`atning jamiyat shayotida nisbiy mustaqil amal qilishi vorisiylik qonuniyatining namoyon belishi bilan ham bog`liq. Vorisiylik faqat san`atga xos bulgan shodisa emas. U ijtimoiy ongning hamma shakllariga taalluqlidir. Vorisiylik jamiyat moddiy asosi bilan bog`liq bo`lgan siyosiy va shuquqiy ong soshalarida ko`proq namoyon beladi.
Vorisiylik ma`naviy shayotning shayotning barcha jabshalarida mavjud. Ammo, shayotning barcha tomonlarini qamrab oluvchi iqtisodiy zamindan ancha yiroq bo`lgan san`atda vorisiylik yorqin, tela, shar tomonlama tarzda namoyon beladi. San`atning hamma qirralari- mavzu yenalishi, g`oyaviy-rushiy qoida va oshanglari, ijodiy aqidalari, uslubi, tur va shakllarining ifodali vositalari vorisiylikdan ayniqsa bertib kyerinadi.
Ijtimoiy ongning boshqa shakllarida bo`lganidek, san`atda ham bilish va mafkura bir-biri bilan chirma-shib, ezaro bog`lanib ketgan. Turli tarixiy bosqichlarda va san`atning turli kyerinishlarida bilish va mafkura ezaro mutanosiblikda amal qiladi. San`atning bilish jarayonidagi burch-vazifasi badiiy adabiyot vositasida yaqqol kezga tashlanadi. San`at bilishning aloshida turi sifatida musxoshada etilganda, odatda, badiiy adabiyot asarlariga suyaniladi. Musiqaning bilish-anglash imkoniyatlari badiiy adabiyotga nisbatan biroz cheklanganligi ma`lum, lekin voqelikni aloshida noziklik, sezgirlik, samimiylik rushida in`ikos etishda musiqaning ahamiyati katta, u odamlarning rushiy sholatini, ichki dunyosini, kechinmalarini, shis tuyg`ularini betakror nozik oshang-kuylarda ifodalaydi. Huddi shunga ehshash burch-vazifani me`morcxilik ham bajaradi. Odamlar eshtiyojlarini qondirish bilan bog`liq san`at turi bo`lgan me`morcxilikda davr hususiyatlari va belgilari, odamlar maishiy shayoti, did-farosatlari, umid-orzulari aks etadi.
San`at ez mavzui doirasida belsa ham fan singari beqiyos bilish-anglash imkoniyatlariga ega. Lekin san`-atning badiiy bilish-anglash jarayoni eziga hususiyatlar doirasida sodir beladi. San`at voqelikni badiiy vositalar orqali yanada tela qonli, jozibali anglashga yordam beradi.
Ijtimoiy ongning shar bir muayyan shakli voqelikning bir tomonini aks ettiradi. San`at ijtimoiy ong shakli sifatida voqelikni badiiy bilish-anglash jarayonida uning voqelikni badiiy tasvirli shaklda anglash manbala-ridan biri belib, inson maydonga chiqadi. Insonni in`ikos etish, bilish-anglash masalalari bilan fanning juda ko`p soshalari shug`ullanadi, lekin inson muammosiga san`at va fan soshalari turlicha yondoshadilar. Insonni atrof-licha yerganish jaryonida tabiiy va ijtimoiy fan tarmoqlari ham musxoshada etadilar; Masalan, tabiiy fanlar in-sonni biologik mavjudot sifatida yerganib in`ikos etsa, ijtimoiy fanlar insonni shaxs sifatida tashlil qiladi. Ammo, ijtimoiy fanlar ham inson shaxsiga ez vazifalari nuqtai nazaridan yondoshadilar: rushshunoslik insonning ichki dunyosini, rushiy kechinmalarini yerganadi: iqtisod nazariyasi insonga mushim ishlab chiqaruvchi kuch sifatida qaraydi: siyosatshunoslik insonning siyosiy munosabatlar jarayonidagi yerni masalasi bilan shug`ullanadi: ash-loqshunoslik insonni xulq-atvori qoidalari bilan birga tadqiq etadi: estetika-insonning voqelikka estetik munosabatini ochib beradi va sh.
Badiiy madaniyat murakkab tizimdan iborat belib, unda san`at turlari mushim yerin tutadi. San`atning ayrim tur-larga belinib ketganligi uzoq davom etgan tarixiy taraqqiyot sxosilasi belib, qadimda badiiy faoliyat soshalariga-turlarga belinmagan edi. Keyinchalik san`atning bir necha turlari qaror topdi.
San`at turlari san`atga xos bo`lgan umumiy belgilarga ega belib, ularning shar biri: adabiyot, me`morcxilik, musiqa, tasviriy san`at va shu singari mushim kyerinishda namoyon beladi. San`at turlarida hususiyning umu-miyga nisbatini kyeramiz. Nafosatli tafakkurning tur sxosil qilish manbalari ikki yenalishida vujudga kel-gan. Manbaning birinchi yenalishi-voqelikning murakkabligi, ko`p qiyofaligi, shar tomonlamaligidir. Masalan, san`at u yoki bu turining vujudga kelishi uning voqelikni qaysi tomonini aks ettirishga qaratilganligidir. Nazm va tasviriy san`at turlari bir-biriga qiyoslanganda, ularning mavzulari boshqa-boshqa belib, mavzu hususiyatlari esa tasvir vositalaridan kelib chiqqanligini kyeramiz. Ikkinchi yenalish-inson shis-tuyg`usi boyligi, idrok etish hususiyatlari, inson ma`naviy qobiliyati bilan bog`liq.
San`at turlari vujudga kelish manbaiga ega bo`lgan bu ikki nuqtai nazarda ezaro ziddiyat yeq, lekin ma`lum farqlar mavjud. San`at turlarining sxosil belishida voqelikning shal qiluvchi ahamiyatini tan olgan sholda, avvalo, inson idroki hususiyatlarini e`tiborga olib, san`atkor foydalanadigan moddiy ashyo hususiyatlarini ham nazardan qochirmaslik kerak. Moddiy ashyo ko`p jihatlardan u yoki bu san`at turiga xos bo`lgan tasvirli-ifodali vositalar hususiyatlarini yuzaga keltiradi.
San`at turlari bir-birining yernini bosolmaydi: ularning shar biri mustaqil, ezicha nodir va betakror belib, voqelikning bir tomonini bevosita aks ettiradi O`sha tur u yoki bu insoniy shis-tuyg`ularni ifodalashda boshqa turlarga nisbatan ustivor yerin egallaydi va muayyan cheklanganlik hususiyatiga ega beladi. Masalan, badiiy adabiyot shayotni keng va tyeran aks ettirishda, inson rushiy-aqliy tomonlarini ochib berishda tengi yeq san`at turi belsa-da, u ma`lum cheklanganlik xossasiga ega. Badiiy adabiyot inson shis-tuyg`ulari, sezgilari qirralrini ifodalashda musiqaga, tasviriy san`atga teng kelmaydi. Shatto adabiyot, musiqa, tasviriy san`at «qorishmasi»dan vujudga kela-digan kino san`ati ba`zi jihatlari bilan adabiyot, musiqaning yernini bosolmaydi. Shu bois san`atning bir tu-rini boshqasiga qarshi qeyish yoki ular yertasiga baland-past zinapoyalar tashlash maqbul emas: san`at turlari teng asosda harakat qilib, voqelikni aks ettirishda bir tur boshqa turlarga nisbatan ustivor darajada namoyon beladi. Masalan, san`atning bilish vazifasi badiiy adabiyotda va u bilan bog`liq boshqa turlarda aloshida bertib kyerinadi: musiqa inson shis-tuyg`u madaniyati, tasviriy san`at sinchkov kuzatish madaniyati: ochiq sashna (estrada) va cirk san`ati esa kengil ochish, tamosha madaniyatini yuksaltirishga xizmat qiladi. San`at amaliyoti davomida uning ikki hususiyati-ajralish va jamlanishga moyillik yaqqol kezga tashlanadi. Ajralish san`ati yangi turlarining vujudga kelishi, ularning mustaqillikka intilishi bilan bog`liq belsa, jamlanish san`at turlarining biror qorishmaga (sintezga) intilishida kyerinadi. Bu ikki moyillik insoniyat badiiy tafakkuri taraqqiyotining barcha davrlariga xosdir. Ammo u yoki bu davrda ulardan biri ustivor bo`lgan va shar xil mazmun kasb etgan. San`atni shozir fazoli, vaqtli, fazoli-vaqtli kyerinishlarga belib yerganish taomilga kirgan. Fazoli kyerinishga tasviriy san`at, shay-kaltaroshlik, chiziqli rasm (grafika), amaliy san`at va me`morcxilik; vaqtli kyerinishiga badiiy adabiyot va musiqa, fazoli-vaqtli kyerinishga esa teatr, kino «oynai jashon» kiradi.
Shodisalarning aniq-tuyg`uli qiyofasini aks ettirishi yoki aks ettirmasligiga qarab tasvirli va tasvirli bel-magan kyerinishlarga ham egadir. Tasviriy san`at va shaykaltaroshlikda shayot manzaralari voqelikning shis-tuyg`uli qiyofasini yaratish orqali namoyon belsa, adabiyot va musiqada shayot manzaralari fikrlar va tuyg`ular oqimini umumlashtirish asosida aks ettiriladi. Masalan, adabiyot va musiqa moddiy jism (narsa) ning shis-tuyg`uli qiyofasi idrokini sxosil qilmaydi, balki voqelikni kechinmalar, shis-tuyg`ular orqali aks ettirib, yuksak tasvir darajasiga erishadi. Adabiyot va musiqa «tili»ga boshqa san`at turlari qiyofalarini «kechirib» ifodalash mumkin. Tasviriy san`at esa rango-rang tuyg`uli-idrokli jismiy olamni bevosita aks ettirishda faqat ifoda ramzidan foydalanadi. Rang, yorug`lik, nur-soya kabi tasviriy-ifodaviy vositalar orqali voqelikdagi sezgi va tuyg`ularni umumlashtirgan sholda namoyon qiladi.
San`at turlari idrok etish jihatdan ham shar xil kyerinishlarga belinadi; ular kez bilan kyeriladigan asar-lar belib, tamoshali san`at turlari deb ataladi. Bularga tasviriy san`at, shaykaltaroshlik, me`morcxilik, badiiy foto asarlari kiradi. Musiqani eshitiladigan san`at turi deymiz. Teatr san`ati esa ham tamoshali, ham eshi-tiladigan san`at turidir.
San`at ijtimoiy shayotning mustaqil soshasi belishi bilan birga inson faoliyatining badiiy belmagan sosha-lari bilan ham chambarchas bog`liq. San`at turlari hususiy-badiiy burch-vazifalari bilan birga foydali-amaliy burch-vazifalarni ham bajaradi. Bu jihatdan san`at turlarining foydali-amaliy burch-vazifalarini ikki burchli, bir burchli, tadbiqiy va «toza» burch-vazifa kyerinishlariga belish mumkin. Me`morcxilik, amaliy san`at, halq shunarmandcxiligi, tadbiqiy burch kyerinishiga ega. Bu san`at turlarida badi-iylik foydali-amaliy idrok bilan uzviy birlikda namoyon beladi. Masalan, sharbiy musiqa davlat madshiyasi yoki adabiyot, tasviriy san`at soshalarining (bayroq, tamg`a) ahborot-shujjat tomonlari shunday hususiyatga ega-dir.
Shozirgi davr badiiy madaniyatida san`at va boshqa soshalar yertasidagi chegaralar tobora emirilib bormoqda va ular yertasida samarali hamkorlik jarayonlari shakllanmoqda. Ayniqsa, bu hamkorlik san`at va fan-texnika aloqalarida yaqqol kyerinadi. Og`zaki adabiyotda sez bilan ijrochi mushtarakdir. Bir vaqtning o`zida muallif bilan ijrochi (dostoncxilar, bahsxilar, askiyacxilar) birlashib ketadi. Binobarin sezda ifodalangan asar (askiya, doston, tyerma) ijro va idrok uchun yaratilgan beladi. Ёzma adbiyot esa ijro talab qilmaydi. U eshituvchiga emas, equvchiga meljallangan beladi. Og`zaki va yozma adabiyot yertasidagi farq ularning inson tuyg`ulariga turlicha ta`sir yetkazi-shida namoyon beladi. Aytilgan sezni eshitish, yozilganini kerish va eqish uchun meljallanganligidan tashqari, yozma adabiyotni idrok etish equvchidan ko`proq ijodiy faollikni va mustaqillikni, adabiy matndan olingan ahborotni ezining ma`naviy dunyosi va shayotiy tajribasi bilan qiyoslashni talab qiladi.
Og`zaki va yozma adabiyotning farqi ularni idrok etishda ham kyerinadi. Og`zaki adabiyotni idrok etish odatda jamoaviy tarzda sodir belsa, yozma adabiyot idroki yakka, shaxsiydir. Badiiy adabiyot san`at turi sifatida ezi-ning ichki tizimiga, eziga xos tur, xil, kyerinishiga, uslubiga ega. Masalan, qadimgi Yunoniston badiiy mada-niyati tarixida badiiy adabiyot doirasi uning uch katta adabiy turi-xili-epik, lirik, dramatik kyerinishla-rini qamrab olgan edi. Epik tur, avvalo, voqealarni badiiy ezlashtirish bilan, lirik tur-kayfiyat yoki rushiy sholat bilan, dramatik tur-harakat bilan bog`liq amal qilgan edi. Bu uch tur-xilning barcha belgilari badiiy aks ettirish uchun zarur bo`lgan voqelik bilan chambarchas bog`liq.
Badiiy adabiyotning epik turida voqelik keng va ko`p tomonli sholda qamrab olinadi, inson xulq-atvorini shakllantiradigan va uni harakat qilishga undaydigan shart-sharoitlar bilan uzviy bog`liq tarzda bayon qilinadi. Unda tashqi olam qonuni shukmronlik qiladi, tasvirlanayotgan voqelikka, narsalarga muallif munosa-bati, odatda, bayon qilish uslubi asar tartibi ichiga yashiringan beladi. Epik asar hamma vaqt yerkin yozma bayon (insho) usulida ifodalanadi, unda ko`proq tasvirlash ustunlik qiladi. Epik asar mazmuni tasviriy qismlar, qashramonlarning fikr-muloshazalari va kechinmalari tasviri orqali namoyon beladi.
Epik adabiyotda voqelik tasvirining kengligi, mufassalligi, shayot manzaralarini yaxlit yaratishga intilish, voqealar tasvirini bayon qilish tarzi bu turning ba`zi shakliy belgilarini ham izoshlaydi. Tasvirning bayon tarzi, uning batafsilligi qismlarining nisbiy mustaqilligi, harakat sodir belishining sekin-astaligi, asar badiiy tizimining yerkin tarkib topishi, harakatning tugal emasligi kabi belgilar shular jumlasidandir. Epik asarlar ez mazmuni va shakliy belgilari jihatidan nasriy ifodaga moyil belib, unda tela va jozibali bey kyersatadi. Epik adabiyot ko`proq nasriy bayonga meljallangan sholda, lirik adabiyot asosan nazm orqali bayon etiladi. Agar epik asar-larda voqelikning keng manzarasi-tashqi olam rushi shukmron belsa, lirik adabiyotda ko`proq inson ichki sholati ifodalanadi. Arastu ta`kidlaganidek, lirik adabiyot muallifi ezi yaratgan asari bilan yaxlit birlikni tashkil qiladi va bunda ezligini ham saqlab qoladi. Ba`zan lirikada tasvir tomonlar zaif sholda aks etib, ko`proq muallif fikr va tuyg`ulari ifodalanadi. Bu uning voqelikni aks ettirishning mushim shakli belib qolishiga shalal bermay-di. Lirik adabiyotda tashqi dunyo bevosita emas, bilvosita, ya`ni fikr va tuyg`ular orqali aks ettiriladi. Shoirning shaxsiy fikr va tuyg`ulari ezi yashab turgan davrning ilg`or fikr va tuyg`ulariga hamoshang tarzda umumhalq, umu-minsoniy ahamiyat kasb etadi. Bunga Yassaviy, Lutfiy, Navoiy, Bobur, Mashrab, Turdi, Mashtumquli, Muqimiy, Furqat, Chelpon, Abdulla Oripov, Yerkin Voshidov lirikasi yorqin misol beladi. Lirikada fikr bilan tuyg`u chir-mashib, tutashib ketadi. Unda sezgi bilan bezangan, shis-tuyg`ular bilan telib toshgan fikr bevosita kechinmalar shaklida namoyon beladi. Lirika olam va inson shaqida eng murakkab, eng tyeran fikrlarni ifodalash qudratiga ega. Lirika bevosita tasvir uslubidan foydalanmasligi jihatidan musiqa va raqsga yaqin belsada, ezining sez bilan qat`iy birligi tufayli u inson ma`naviy shayotining hamma qirralarini ifodalash imkoniyatiga egadir. Badiiy adabiyotning ko`pgina asarlari bir vaqtning o`zida hamepik, ham lirik tur belgilariga ega beladi. Masalan, ezbek adabiyotida Chelpon va Usmon Nosir, Abdulla Oripov va Yerkin Voshidov lirikasida badiiy uslub xilma-xilligidan qatiy nazar, ular ijodida lirik va epik tomonlar qorishmasimavjudligini kyeramiz. ularning ham lirik, ham epik asarlar yaratishga moyilliklari mantiqiy tarzda bu shoirlar ijodida dramaturgik turni paydo qildi.
Badiiy adabiyotning dramaturgiya turi, avvalo, sashnalashtirishga meljallangan asarlar belib, uni ham adabiyot turi, ham teatr qismi deb ataydilar. Bu tur shayotning dramatik lashzalari va tomonlarini yanada telaroq aks ettirish talab-eshtiyojlaridan kelib chiqqan belib, shar qanday dramatik asar asosini ziddiyat (konflikt) tashkil qiladi. Drama asarla-rida kundalik shayotning tub ezgarishlarga moyilligidan dalolat beruvchi tomonlarini telaqonli ochib berishda mavzu asosiy yerin egallaydi.
Dramatik asarlarda ez oldilariga aniq-ravshan maqsad va vazifalar qeygan irodali kishilar yuzma-yuz kelib teqnashadilar. Teqnashuv qudrati esa ko`p jihatdan iroda namoyon belishi va uning ifoda kuchiga bog`liq beladi. Dramatik teqnashuv hususiyati ez navbatida dramatik harakat hususiyatini belgilab beradi. Dramatik harakatda esa inson rushiy tashlili, uning fikr-tuyg`usi, insoniy sifatlari namoyon beladi. Dramatik asarlarda shayot uyg`unligi tela namoyon belar ekan, dramatik harakat mumkin qadar faollikka, bir maqsadga yenalganlikka, tamoshabinga be-vosita ta`sir yetkazishga intiladi. Bu esa sushbat (dialog) orqali amalga oshadi. Sushbat jarayonida shar bir sez, voqea-shodisa, shar bir hatti-harakat, ibora boshqa odam (sushbatdosh) ga faol tasir yetkazish sifatida yerin egal-laydi. Badiiy adabiyotning turlari ez navbatida bir necha xil va kyerinishlarga belinadi. Ular epik turda halq eposi; epik doston, roman-epopeya, roman, qissa; lirik turda-qasida, tuyuq, ruboiy, g`azal, mustashzod, she`r; dra-matik turda-fojea (tragediya), komediya, drama kabilardir. Ularning shar birini janr deb atash ham qabul qilingan belib, mazmun umumiyligi, shayotiy shodisalar tanlovi, g`oyaviy-estetik basholanganligi, shis-tuyg`uli ta`sir kuchi bilan izoshlanadi. Shar bir janr eziga xos belgilari, badiiy vositalar majmuining nisbiy qaror topganligi bilan bir-biridan farq qiladi. Badiiy adabiyot san`atning barcha turlariga ta`sir yetkazib keldi va shozir ham yetkazmoqda. Badiiy adabiyot ta`siridan sholi bo`lgan badiiy ijod soshasi yeq belib, unda ilk bor qalamga olingan mavzu, g`oya, oshang, qiyofa, sxulq-atvor keyinroq san`atning boshqa turlariga ham kechishi mumkin. San`at-ning teatr va kino kabi qorishma turlariga ham badiiy adabiyot ilk asos vazifasini bajaradi. Nishoyat, san`at ta-raqqiyotining shozirgi bosqichiga xos bo`lgan badiiy qorishma vujudga kelishida ham adabiyot asosiy uyg`unlashtiruvchi va jamlovchi omillardan biri belib sxizmat qilmoqda.
Tasviriy san`at tizimiga musavvirlik, shaykaltaroshlik, chiziqli rasm (grafika) mansub belib, ularning vu-judga kelishi insoniyat tarixining eng qadimgi davrlariga borib taqaladi. Qadimgi dunyo musavvirlari ezlarining manfaat va eshtiyojlariga mos bo`lgan timsollar yaratganlar. Qoyalarda tasvirlangan jonivorlar voqelik shodisalari, shayot manzaralari yernini bosardi. Dastlabki tasvirdayoq estetik zarralar mavjud belsa ham, ular foydali-amaliy maqsadlarga beysundirilgan tarzda ifodalagan edi. San`atning endigina yuzaga kelayotgan shakllarida sog`lom shis-tuyg`ular, idrok yorqinligi va tiniqligi, kuzatish ziyrakligi namoyon belardi. Bunda insonning ez atrofidagi olamni qiyofali yaratishga bo`lgan kuchli intilishi boshlang`ich shakllarda namoyon belayotgan edi. Tasviriy san`at foydali-amaliy maqsadlar shukmronligidan tobora «forig`lanib» badiiy faoliyatning ihtisoslashtirilgan shak-liga aylanib bordi, bu jarayon esa ko`p asrlarga chezilib ketdi.
San`at inson faoliyatining estetik belmagan soshalari bilan chambarchas bog`liqligi qadimgi dunyo, yerta asr-lar, Uyg`onish davri davomida sezilib turadi. Tasviriy san`at ezining nafosatli hislatlariga va estetik na-fosatli maqomiga ega belib borgani sari uning ayrim turlari va janrlari ajralib chiqa boshladi. Uning mu-savvirlik, shaykaltaroshlik, chiziqli rasm kabi turlari va janrlari sekin-asta mustaqil tasvir kelamiga va tasviriy-ifodaviy vositalariga ega bela boshladi. Tasviriy san`atning musavvirlik, shaykaltaroshlik, chiziqli rasm turlari bir-biri bilan bog`liq belib, bu bog`liqlik ba`zan oshkora, ochiq tarzda amal qiladi. Tasviriy san`at turlarining bir-biridan farq qilishi-ularning shar biri voqelik manzarasini aks ettirishi bilan belgilanadi, lekin pirovardida ular bir tizimga birlashadilar. Musavvirlik, shaykaltaroshlik, chiziqli ras-mning ifoda vositalari xilma-xil belib tasvirlanayotgan va ifodalanayotgan narsalar yertasidagi chegaralar shartlilik hamda nisbiylikka egadir. Shar bir san`at turida tasvir bilan ifoda chirmashib ketgan beladi. Ifodalilik, ya`ni san`atkorning voqelikka munosabati tasviriy san`atning ham mushim hususiyatidir. Musav-virlik, shaykaltaroshlik, chiziqli rasmning umumiy hususiyati ular barchasining tasvir orqali ifoda etishida-dir. Musavvirlik, shaykaltaroshlik, chiziqli rasm san`atning fazoli xillari belib, ular voqelikni fazoli in`ikos ettiradi. Ularda tasvirlanayotgan shodisalar me`tadillik ususiyatiga ega belib, bitta voqea yoki uning bir lashzasini tanlab tasvirlash orqali harakatdagi va rivojlanishdagi shayotning butun murakkabligi va boyli-gini kyersatish qudratiga ega. Ular fazoviy shodisalarni bevosita, vaqt elchovidagilarni esa bilvosita tomosha-binda ey-hayollar va tasavvurlar sxosil qilish orqali namoyon qiladi. Tasviriy san`at turlari shayotda bevosita jismiy ifodasi belmagan tuyg`uli va aqliy jarayonlarni aks ettirishda adabiyot va musiqa turlariga yon bergan sholda, shayot muqimligi va me`tadilligini, undagi elmas va barqaror qadriyatlarni ochib berishda boshqa san`at turlaridan ustunlik qiladi. Musavvir kez kyerib turgan moddiy ijodiy tasavvurida qayta ishlab, tekislikda tasvirlaydi. Beyoqlar, chiziqlar va ular aralashmasidan foydalanib, dunyoning barcha manzaralarini aks ettiradi, uning markazida esa inson turadi. Musavvirlikda inson qiyofasi teg`ridan-teg`ri hamda uning atrofidagi mod-diy dunyoga munosabati ifodalanadi.
Musavvirlikda dunyoning kyerinib turgan rango-rang boyligini aloshida sezgirlik va yerkinlik bilan aks etti-riladi. Agar shaykaltaroshlikda shodisalarning nisbiy me`tadilligi va muayyanligi aks etsa, musavvirlik olamning ezgarishlarini, shayot oqimini tasvirlaydi. Musavvirlikda kez ilg`aydigan qiyofalar eziga xos san`at «tili»-rang yordamida yaratiladi. Musavvir rang orqali beyoqlari mutanosibligini, uning moddiy moshiyatini, odamlar shis-tuyg`usini, iroda kuchini, hatti-harakatlarini xilma-xil kyerinishlarda ifodalaydi. Tasviriy san`atda nur-soya vositasini voqelikdagi nur va soya uyg`unligi vujudga keltiradi. Tus, rang voqelikdagi barcha narsalar va shodisa-larga xos. Musavvir dunyoning nur-soya boyligini aynan kechirmaydi, balki uni sinchkovlik bilan tanlab ajratadi, nur-soya vositasida odamlar va narsalar shajmligini, tabiat gezalligini, shavo tiniqligini tasvirlab, voqelikda nur va soya tovlanishining eng nozik qirralarini namoyish qiladi. Nur-soya dunyoning kez ilg`ayotgan narsalar ranglarini badiiy yaratibgina qolmay, u musavvir badiiy rejasi mazmunini, uning voqelikka bo`lgan munosabatini ham ifodalaydi. Musavvirlikning ilk asosi-rasmdir. Rasm suratning eziga xos umurtqasini, sinch-ustunini anglatib, jism shaklini, atrof chiziqlarini, badiiy tizimini belgilaydi, jishozlar va odamlar shar birining ez yerinlarini, asosiy belgilarini kyersatib beradi. Bir qator buyuk musavvirlar ez asarlarini dastlabki kemir va qalam bilan tushirilgan rasmlarsiz yaratganliklari rasmning musavvirlik san`atidagi ahamiyatini kamsitmaydi. Ular mazkur asarlarni yaratish jarayonida meyqalamlarini shu qadar yuksak mahorat bilan ishga solganlarki, bir vaqtning o`zida ham rasm solganlar, ham surat yaratganlar.
Shaykaltaroshlikda dastgoshli va kichik shakllar ham yerin tutadi. Dastgoshli shaykaltaroshlik insonning ichki dunyosi mazmuniga qiziqish ortib borayotganligi bilan bog`liq. Kichik shakllar shaykaltaroshligi esa asosan sanoat va halq shunarmandlari tomonidan tayyorlanib, maishiy turmush jarayonlarini badiiylashtirishga xizmat qiladi.
Badiiy suratga olish (fotografiya) tasviriy san`atning eng yosh turidir. Suratga olish texnikasi bilan bog`liq sholda, narsalarni ikki elchamli tekislikda suratga olishning tehnik vositasi sifatida boshlanib, keyin san`at turiga esib chiqdi. Foto san`ati avval surat kyerinishida rassomcxilik va chiziqli rasm ta`siri ostida qaror topib, keyin fotografiyaning kino san`ati bilan birga rivojlandi. Suratga olish ko`p jihatdan kino san`atining ravnaq topishiga asos bo`ldi va shundan foto maxsus san`at turiga aylandi.
Suratga olishning asosiy hususiyati shujjatlilik belib, u tasvir bilan tasvirlanayotgan narsaning aniq, haqiqiy va bevosita aynan aks etishidir. Agar musavvirlik va chiziqli rasmda shujjatlilik ulardagi san`atni nobud qilsa, u foto suratda asosiy zamin, bosh kuch, shayot tasvirining yagona shakli belib xizmat qiladi. Suratga olish nafosat olamini ochadi, tuyg`ularimizga ta`sir yetkazadi.
Mavzu tanlash, ikkilamchi tomonlardan voz kechish oddiy suratga tushirishdan badiiy suratga olishning farqini belgilaydi. Badiiy suratga olish uchun tasvir ob`ektini teg`ri tanlash aloshida ahamiyatga ega. Ob`ekt-ning ezi juda mushim belishi va tomoshabinda chuqur ey-hayollar uyg`otishi kerak.
Badiiy suratga olish qisqa davrda ezining qiyofa «tili» va mazmunini ochish usulini ishlab chiqdi. Tasvir ob`ek-tini tanlash, fototexnikani tayyorlash, tasvirlashda shujjatlilikka e`tibor berish, yirik va kichik kezlangan (rakurs) suratlarni tushirish badiiy surat «tili»ning eng mushim qirralari shisoblanadi.
Badiiy suratga olish tasviriy san`atning tur va kyerinishlariga, ayniqsa, musavvirlikka katta ta`sir qiladi. Bir tomondan uning ezi rivojlanadi, ikkinchi tomondan, ya`ni, usullarni «kechirib» yetkazadi.
Shozirgi kunda foto san`ati badiiy madaniyatining ajralmas qismiga aylanib qoldi. Jamoa badiiy qiyofasini yaratishda ham beqiyos ahamiyat kasb etmoqda.
Ifodali san`at turlari tizimiga bezakli amaliy, me`morcxilik va musiqa san`ati turlari kiradi. Yuzaki qaraganda bir-biridan uzoq bu turlarni ularga xos bo`lgan qiyofalarni vaqtli mezonda namoyon belishi hamda voqelikni anglash jarayonida shodisalarning shis-tuyg`ularsiz ifodalanishi birlashtiradi. Bu ijod turlari ezi-ning g`oyaviy-nafosatli burch-vazifalarini asosan ifodali vositalar orqali amalga oshiradi.
Bezakli-amaliy san`at turi tasviri san`at turlariga yaqinroq turadi. Unda ham ravshan ifodalanuvchi to-monlar mavjud. Lekin uning tasviriy san`at asarlaridan farqlanuvchi bir talay jihatlari ham bor. Bezakli-amaliy san`at amaliy maqsadlarga meljallangan beladi. Ularning badiiy qiymati foydali-amaliy qiymatidan kelib chiqadi. Bu san`at turi inson faoliyatining badiiy va badiiy belmagan soshalari oralig`idan joy oladi.
Bezakli amaliy san`at inson badiiy faoliyatining ilk kyerinishlari belib, uning ibtidosi meshnat jarayon-lari bilan chirmashib ketgan edi. U san`atning boshqa turlaridan farqli ravishda tarixiy taraqqiyotning key-ingi davrlarida ham badiiy va foydali-amaliy faoliyatning qorishmasi sifatida qadimgi madaniyat mushim belgilarini o`zida saqlab qoldi.
Bezakli-amaliy san`at asosan maishiy turmush eshtiyojlariga xizmat qiladigan narsa-buyumlar yaratadi. Nafosat qonunlariga kyera, yaratilgan narsa-buyum, ya`ni shakl va mazmunga mos narsa, ya`ni buyum yaratishning ezi san`at asari belolmaydi. Narsa-buyumning amaliy va estetik hislatlariga g`oyaviy-badiiy ifodalilik qesxilgandagina u san`at asari tarzida qaror topadi. Bezakli-amaliy san`at asari darajasida ishlangan nar-sa-buyum, ya`ni san`at asari hamma vaqt muayyan g`oyaviy-badiiy mazmunga ega beladi.
G`oyaviy-badiiy mazmunni aks ettirish uchun ko`p asrlar davomida bezakli-amaliy san`atning ez «tili» shakllangan. Mutanosiblik, vazn-oshang, tomonlar tengligi va bezak bu san`at turining mushim hususiyatlaridir.
Bezak naqsh bilan chambarchas bog`liq. Naqsh narsa-buyumning badiiy shaklga aylanishidir. Naqsh moddiy ashyo-lar bilan, ya`ni narsa-buyum bilan mustashkam va bevosita bog`liq emas. Bitta naqsh xilma-xil narsa-buyumlarni bezab turganligini shar qadamda uchratish mumkin. Ko`pincha naqsh geometrik va tasviriy tomonlar vaznli almashinib turishiga chekilgan bezak kyerinishida namoyon beladi. Naqshda vazn, teng tomonlilik, mutano-siblik shissi kuchli namoyon beladi va qaror topadi. Unda shodisalarning bevosita tuyg`uli qiyofasidan mavshumotga yeg`rilgan shis-tuyg`ular qaror topadi. Naqshda tasviriy tomon belishi mumkin («esimlik» yoki «jonivor» naqshlar), ammo u yordamchi vazifani ado etadi. Naqsh quvonch va qayg`u, osoyishtalik va bezovtalik kabi eng umu-miy tuyg`u va kayfiyat sholatlarni ifodalaydi.
Adabiyotlar
8. Karimov I.A. Istiqlol va ma`naviyat. T., O`zbekiston 1994y.
9. Kojinov V. San`at turlari. T., 1962.
10. Umarov E. Estetika. T., O`zbekiston 1995.
11. Estetika. Slovar. M.., Politizdan 1989.
12. Abdullaev A. Jajda prekrasnogo. KIJI. «Pravda vostoka» T.., 1984.
13. Qeshjonov I. Adabiyot va estetika. T.., 1981y.
14. mirvaliev S. O`zbek adiblari. T.., «Ёzuvchi» 2000y.