Ёшларнинг Ўзбекистон Республикаси Конститутциясида белгиланган ҳуқуқ ва мажбуриятлари

chuqurlashtirish, aholining siyosiy faolligini oshirish, fuqarolarning

mamlakatimiz siyosiy va ijtimoiy hayotidagi amaliy ishtiroki haqida so‘z yuritar

28 O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining mustaqillik yillaridagi (1990-2010 yillar) asosiy

tendensiya va ko‘rsatkichlari hamda 2011-2015 yillarga mo‘ljallangan prognozlari: statistik to‘plam. –T.:

“O‘zbekiston”, 2011 yil. 101-108-betlar.

29 O‘sha asar, 134-135-betlar.

23

ekanmiz, albatta, axborot erkinligini ta'minlamasdan, ommaviy axborot

vositalarini odamlar o‘z fikr va g‘oyalarini, sodir bo‘layotgan voqealarga o‘z

munosabati va pozitsiyasini erkin ifoda etadigan minbarga aylantirmasdan

turib, bu maqsadlarga erishib bo‘lmasligini o‘zimizga yaxshi tasavvur etamiz”30,

deb ta'kidladilar. Yurtimizda avvalo ommaviy axborot vositalari rivojini ta'-

minlaydigan, demokratik talab va standartlarga to‘la mos keladigan mustahkam

qonunchilik bazasi yaratildi. Ushbu davrda ommaviy axborot vositalarini erkin va

jadal rivojlantirishga, axborot sohasining samarali faoliyat ko‘rsatishini ta'minlashga

qaratilgan 10 ga yaqin qonun hujjatlari qabul qilindi. Ko`rilgan chora tadbirlar

natijasida bugungi kunda O‘zbekistonda ommaviy axborot vositalari 1243 tani

(01.12.2011y. holatiga) tashkil etdi. Ulardan 704 tasi gazeta, 254 tasi jurnal, 17 tasi

axborotnoma-byulleten, 4 tasi axborot agentligi, 63 tasi televideniye, 36 tasi radio,

165 tadan ziyodi esa veb-saytlardir.

Mavjud bosma davriy nashrlarning 43 foizi, telekanallarning qariyb 53 foizi,

radiokanallarning 85 foizi nodavlat ommaviy axborot vositalari hisoblanadi.

Axborot va so`z erkinligining mamlakatimizda yuqori darajada ta`minlanishi

birinchidan, fuqarolarning konstitutsion shaxsiy huquqlarini kafolatlash bilan birga

o`sib kelayotgan yosh avlodning bilim olish jarayonida o`ziga kerakli axborotni

ishonchsiz va noxolis tashqi axborot manbalaridan emas, balki mamlakatda ro`yxatga

olingan va har bir berilgan axboroti uchun javob beradigan manbalardan olishiga

imkoniyat yaratadi.

2012 yil 10 dekabrda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Chet tillarni

o‘rganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi

Qarori qabul qilindi. Qarorda zamonaviy pedagogik va axborot-kommunikatsiya

texnologiyalaridan foydalangan holda o‘qitishning ilg‘or uslublarini joriy etish yo‘li

bilan, o‘sib kelayotgan yosh avlodni chet tillarga o‘qitish, shu tillarda erkin so‘zlasha

oladigan mutaxassislarni tayyorlash tizimini tubdan takomillashtirish hamda buning

negizida, ularning jahon sivilizatsiyasi yutuqlari hamda dunyo axborot resurslaridan

keng ko‘lamda foydalanishlari, xalqaro hamkorlik va muloqotni rivojlantirishlari

uchun shart-sharoit va imkoniyatlar yaratish maqsadida 2013-2014 o‘quv yilidan

boshlab, Respublikaning barcha hududida chet tillarni, asosan, ingliz tilini o‘rganish

umumta'lim maktablarining birinchi sinflaridan o‘yin tarzidagi darslar va og‘zaki

nutq darslari shaklida, ikkinchi sinfdan boshlab esa, alifbo, o‘qish va grammatikani

o‘zlashtirishdan bosqichma-bosqich boshlanishi, oliy o‘quv yurtlarida ayrim maxsus

fanlarni, xususan, texnik va xalqaro mutaxassisliklar bo‘yicha o‘qitish chet tillarda

olib borilishi, umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta'limi muassasalarining

o‘quvchilari va o‘qituvchilarini chet tillar bo‘yicha darsliklar va o‘quv-uslubiy

komplekslar bilan ta'minlash, ularni belgilangan muddatlarga rioya etilgan holda

qayta nashr etish, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Respublika

maqsadli kitob jamg‘armasining aylanma mablag‘lari hisobidan bepul amalga

1 Karimov I. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish

konsyepsiyasi: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi

ma'ruza.2010 yil 12 noyabr/ I.Karimov. –Toshkent : “O‘zbekiston”, 2010.-B-28

24

oshirilishi ko‘rsatib o‘tilgan.

Yurtimizda maktab ta'limi 7 ta tilda – o‘zbek, qoraqalpoq, rus, qozoq, qirg‘iz,

turkman va tojik tillarida olib boriladi. Bu ham fuqarolarimizning jinsi, irqi, millati,

tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e'tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat'i nazar

qonun oldida tengligiga doir konstitutsiyaviy qoidaga og‘ishmay amal qilinayotgani,

shuningdek, davlat yoshlarimizning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlangan

huquqlari va erkinliklarini qat'iy ta'minlab kelayotganining yana bir isboti, desak,

ayni haqiqatni aytgan bo‘lamiz.

O`quvchi qizlar uchun “Zulfiya” nomidagi Davlat mukofoti, oily ta`lim

muassasalari talabalari uchun O`zbekistonRespublikasi Prezidenti, Beruniy, Ibn Sino,

Navoiy, Ulug`bek, Imom al-Buxoriy nomlaridagi Davlat stipendiyalari ta`sis etildi va

shu kungacha mingdan ortiq yoshlar ushbu tanlovlarda g`olib bo`lib, ko`plab imtiyoz

va rag`batlarni qo`lga kiritdilar.

Bundan tashqari mazkur davrda voyaga yetmaganlar va yoshlar huquqlarini

himoya qilish, ularni yanada kengroq qullab-quvvatlash maqsadida yosh iste'dodlar

uchun “Nihol” mukofoti (2006), “Kelajak ovozi” respublika tanlovi (2006) ta'sis

etildi, “Voyaga yetmagan bolalarni farzandlikka va bolalarni oilaga tarbiyaga olish

(patronat) to‘g‘risida”gi Nizomga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi (2007),

“Yosh oilalarni moddiy va ma'naviy qo‘llab-quvvatlashga doir qo‘shimcha choratadbirlar

to‘g‘risida”gi Farmon (2007) imzolandi, shuningdek O‘zbekistonda bolalar

farovonligini ta'minlash bo‘yicha Harakat dasturi (2007), Bolalar musiqa va san'at

maktablarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash va ularning faoliyatini yanada

yaxshilash bo‘yicha 2009-2014 yillarga mo‘ljallangan Davlat dasturi qabul qilindi.

Yurtboshimizning “O‘zbekistonda yashayotgan barcha-barcha yoshlar –

mening bolalarim, mening farzandlarim!” degan so‘zlari maktab va ta'lim sohadasi

yurtimizda amalga oshirilayotgan ishlarda o‘z ifodasini topmoqda. Shu jihatdan,

bugungi kunda mamlakatimizda 9779 ta umumta'lim maktabi faoliyat yuritmoqda.

Maktab ta'limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturini amalga oshirish doirasida

2004-2009 yillarda respublika bo‘yicha 8500 dan ziyod maktab qurildi va kapital

ta'mirlandi. Ularning aksariyati qishloqlarda joylashgan. Ushbu maqsadlar uchun 1,4

trillion so‘m mablag` sarflandi.

Davlatimiz rahbari ta'biri bilan aytganda, “Kadrlar tayyorash dasturi deb nom

olgan Ta'lim sohasini isloh qilish dasturi mamlakatimizda yangi jamiyat qurishning

bosqichma-bosqich va tadrijiy rivojlanish prinsipiga asoslangan iqtisodiy va siyosiy

islohotlarning biz tanlagan “o‘zbek modeli” – o‘z taraqqiyot yo‘limizning ajralmas

tarkibiy qismidir”.

Dunyoda o‘xshashi kam bo‘lgan ushbu Dasturga muvofiq mamlakatimizda

“9+3” sxemasi bo‘yicha 12 yillik umumiy majburiy bepul ta'lim tizimi joriy etildi.

Dasturni hayotga tatbiq etish davomida uzluksiz xususiyat kasb etgan ta'lim

tizimining nafaqat shakli, balki mohiyati ham tubdan o‘zgartirildi.

Ushbu tizim bugun maktabgacha, 9 yillik umumiy o‘rta, 3 yillik o‘rta maxsus

va kasb-hunar, oliy, oliy o‘quv yurtidan keyingi ta'lim, kadrlar malakasini oshirish va

qayta tayyorlash, maktabdan tashqari ta'limni o‘z ichiga olgan.

Shu bilan birga, bu Dasturning uzviy, mantiqiy davomi bo‘lgan, 2004 yili

qabul qilingan Maktab ta'limini rivojlantirish davlat umummilliy dasturi amalga

25

oshirildi. Xususan, maktab binolarini tubdan yangilash va rekonstruksiya qilish,

kapital va joriy ta'mirlash, maktablarni zamonaviy o‘quv-laboratoriya anjomlari,

kompyuter texnikasi, darsliklar va o‘quv-uslubiy materiallar bilan jihozlash borasida

ulkan ishlar qilindi.

Shuningdek, ta'lim standartlari va o‘quv dasturlarini takomillashtirish,

maktablarni malakali pedagog kadrlar bilan ta'minlash, o‘qituvchilarni tayyorlash,

qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishning samarali tizimini yaratish, ular

mehnatini rag‘batlantirishni kuchaytirish, maktablarning sport bazasini

mustahkamlash va ularda sportni rivojlantirish kabi ustuvor vazifalar muvaffaqiyat

bilan bajarildi.

Istiqlol natijasi bo‘lgan mutlaqo yangi turdagi o‘quv yurtlari – 1406 ta kasbhunar

kolleji va 143 ta akademik litsey bunyod etildi. Dunyodagi hatto eng

rivojlangan davlatlarning faqat yirik shaharlaridagina tashkil qilingan bunday o‘quv

yurtlari mamlakatimizning chekka tumanlarida ham mavjud bo‘lib, ular uchun go‘zal

va zamonaviy binolar barpo etilgan.Yaratilgan imkoniyatlar natijasi o`laroq keyingi

o‘n yil mobaynida o‘quvchilarimiz mustaqil O‘zbekiston vakillari sifatida xalqaro fan

olimpiadalarida munosib ishtirok etib, 150 dan ziyod oltin, kumush va bronza

medallarni qo‘lga kiritgani, nufuzli san'at festivallari va tanlovlarida 670 dan ortiq

sovrinli o‘rinlarni egallagani, xalqaro sport musobaqalarida esa 1280 ta oltin, 1170 ta

kumush va 1590 ta bronza medal sohibi bo‘lgani misolida yaqqol ko‘rish mumkin”31.

Eng ilg‘or rusumdagi uskuna va apparaturalar bilan jihozlangan o‘quv-ishlab

chiqarish xonalari hamda laboratoriyalarga ega mazkur o‘quv yurtlarida bugun qariyb

1,7 million nafardan ortiq o‘g‘il-qiz iqtisodiyotimizning turli jabhalarida talab katta

bo‘lgan 225 kasb va 578 mutaxassislikni puxta egallamoqda.

2012 yil fevral oyida poytaxtimizda bo‘lib o‘tgan “Yuksak bilimli va intellektual

rivojlangan avlodni tarbiyalash – mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va

modernizatsiya qilishning eng muhim sharti” mavzusidagi xalqaro konferensiyada

Prezidentimiz anjuman qatnashchilari e'tiborini quyidagi muhim faktga qaratdi. Ya'ni,

o‘tgan davr mobaynida kasb-hunar kollejlari va akademik litseylarni 2 million 300

mingdan ziyod o‘g‘il-qizlar bitirib chiqqan. 2012 yilda yana 500 mingdan ortiq

yoshlarimiz o‘rta toifadagi mutaxassis diplomiga ega bo‘ldi.

Hozirgi paytda nafaqat iqtisodiyotni modernizatsiya va diversifikatsiya

qilishning, ayni vaqtda mamlakatimiz kadrlar tarkibini sifat jihatidan yangilashning

qudratli omili bo‘lgan bu yoshlarni to‘liq va ular xohlagan sohalar bo‘yicha ishga

joylashtirish yuzasidan izchil chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.

Jahonda har sakkiz nafar o‘smirdan bittasi ishsiz bo‘lgan (YUNESKO

ma'lumoti) hozirgi sharoitda 2012 yilning o‘tgan to‘qqiz oyida mamlakatimizda 773

mingta yangi ish o‘rinlari tashkil etilgani va ularning katta qismi aynan yoshlarimiz

uchun yaratilgani O‘zbekistonda bu borada salmoqli va g‘oyat ahamiyatli natijalar

qo‘lga kiritilayotganidan dalolat beradi.

Mamlakatimiz oliy ta'lim tizimida tub o‘zgarishlar amalga oshirildi, jumladan

31 Karimov I.A. Bizning yo‘limiz – demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va modernizatsiya jarayonlarini izchil

davom ettirish yo‘lidir. T. 20. – T.: «O‘zbekiston”, 2012. – 20-21-betlar.

26

zamonaviy xalqaro standartlarga javob beradigan ikki bosqichli – bakalavriat va

magistratura tizimi joriy etildi. O‘zbekistonda 59 ta oliy ta'lim muassasasi mavjud

bo‘lib, ularda 230 mingdan ziyod talaba ta'lim olmoqda.

Har bir viloyatda hududiy rivojlanish vazifalarini hal etish uchun mutaxassislar

tayyorlanayotgan universitet va qator ixtisoslashtirilgan institutlar, shuningdek,

poytaxtimizdagi oliy o‘quv yurtlarining 11 ta hududiy filiali tashkil etilgan.Bundan

tashqari, Vestminster universiteti, Singapur menejmentni rivojlantirish instituti, Turin

politexnika universiteti,Plexanov nomidagi Rossiya neft va gaz

universiteti,Lomonosov nomidagi Moskva davlat universiteti, Rossiya iqtisodiyot

universiteti kabi yuksak xalqaro obro‘-e'tiborga ega bo‘lgan etakchi xorijiy oliy o‘quv

yurtlarining filiallari ham samarali faoliyat ko‘rsatmoqda.

Binobarin, konstitutsiyaning har bir moddasi yoshlarga tegishli, biroq shartli

ravishda masalaning tub mohiyatini oydinlashtirish maqsadida faqat mazmunan

emas, balki shaklan yoshlarning huquq va manfaatlarini ifodalaydigan normalar

Konstitutsiyamizda bir qanchadir. Asosiy qonunimizning 45-moddasida “voyaga

yetmaganlar, mehnatga layoqatsizlar va yolg‘iz keksalarning huquqlari davlat

himoyasidadir32 deyilgan. Mazkur konstitutsiyaviy moddaning mohiyati ham

davlatning o‘z yoshlari haqida hamisha qayg‘urishini anglatadi.

Voyaga yetmaganlar – bu O‘zbekiston Respublikasi hududida yashovchi o‘n

sakkiz yoshga to‘lmagan jismoniy shaxslar bo‘lib, ular yoshiga ko‘ra, muomalaga

layoqatsiz yoki qisman layoqatli bo‘lishi ham mumkin.

Voyaga etmaganlar huquqlarini ta'minlash maqsadida davlat hokimiyati

organlari tizimida maxsus tuzilmalar tashkil etilgan.

Mahalliy xalq deputatlari Kengashlari tarkibida “Yoshlar siyosati va sog‘lom

avlodni tarbiyalash masalalari bo‘yicha doimiy komissiya”lari tashkil etilgan. Ular

faoliyat yo‘nalishlari sifatida yoshlar siyosati va sog‘lom avlodni tarbiyalash

sohasidagi dasturlarni dastlabki tarzda ko‘rib chiqadi va ishlab chiqishda qatnashadi;

yoshlarni ijtimoiy muhofaza qilish, ularni ishga joylashtirish, yosh oilalarni uyjoy

bilan ta'minlash bo‘yicha muammolarni tahlil qiladi va bu boradagi choratadbirlarni

amalga oshirishga ko‘maklashadi;

yoshlarni estetik tarbiyalashdagi rolini oshirish bo‘yicha takliflar kiritadi;

yoshlar bilan ishlashning shakl va usullarini takomillashtirish bilan bog‘liq

masalalarni xalq deputatlari Kengashi tomonidan tayyorlashda va ko‘rib chiqishda

takliflar kiritadi;

bola huquqlarini himoya qilish, voyaga etmaganlar ustidan vasiylik va

homiylik, yoshlarni kasbga yo‘naltirish bo‘yicha ishlarni nazorat qiladi.

O‘zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasining 2008 yil 26 maydagi

110-son qarori bilan tasdiqlangan “Vasiylik va homiylik organiga ota-onasining

qarovisiz qolgan bolalar to‘g‘risida”gi ma'lumotlarni taqdim etish tartibi haqidagi

nizom, O‘zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasining 2011 yil 14

oktyabrdagi 280-sonli “Bolalarni tarbiyalashni takomillashtirishga, sog‘lom va

barkamol avlodni shakllantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi

32 O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: Adolat, 2012. – 18-bet.

27

qarori, O‘zbekiston Respublikasining “Voyaga yetmaganlar o‘rtasida nazoratsizlik va

huquqbuzarliklarning profilaktikasi to‘g‘risida”gi Qonuni 2010 yil 29 sentyabrda

qabul qilindi.

Qonunga binoan voyaga etmaganlar o‘rtasida nazoratsizlik va

huquqbuzarliklarning profilaktikasiga doir faoliyatning asosiy vazifalari

quyidagilardan iborat:

- voyaga yetmaganlar nazoratsizligi, qarovsizligi, ular tomonidan

huquqbuzarliklar yoki boshqa g‘ayriijtimoiy xatti-harakatlar sodir etilishining oldini

olish, ularga imkon beradigan sabablar va shart-sharoitlarni aniqlash hamda bartaraf

etish;

- voyaga yetmaganlarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari himoya

qilinishini ta'minlash;

- voyaga yetmaganlarda qonunga itoatkorlik xulq-atvorini shakllantirish;

- ijtimoiy jihatdan xavfli ahvolda bo‘lgan voyaga yetmaganlar va oilalarni

ijtimoiy-pedagogik reabilitatsiya qilish;

- voyaga yetmaganlarni huquqbuzarliklar yoki boshqa g‘ayriijtimoiy xattiharakatlarni

sodir qilishga jalb etish hollarini aniqlash va ularga barham berish.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 26 noyabrdagi

qarori bilan “Ichki ishlar organlarining voyaga yetmaganlarga ijtimoiy-huquqiy

yordam ko‘rsatish markazlari to‘g‘risida”gi nizomi qabul qilindi.

Konstitutsiyamizning 64-moddasiga binoan, ota-onalar o‘z farzandlarini voyaga

etgunariga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar. Davlat va jamiyat etim

bolalarni va ota-onalarining vasiyligidan mahrum bo‘lgan bolalarni boqish,

tarbiyalash va o‘qitishni ta'minlaydi, bolalarga bag‘ishlangan xayriya faoliyatlarni

rag‘batlantiradi.

Ota-onalarning o‘z farzandlarini voyaga etgunlariga qadar moddiy ta'minlash

va tarbiyalash majburiyati bu - ularning bolalar va jamiyat oldidagi majburiyatlaridir.

Voyaga etish yoshi mamlakatimizda 18 yosh qilib belgilangan. O‘zbekiston

Respublikasining Fuqarolik kodeksiga ko‘ra, voyaga yetish yoshi – bu shaxsning

muomala layoqati bilan bog‘liq bo‘lib, u fuqaroning o‘z harakatlari bilan fuqarolik

huquqlariga ega bo‘lish va ularni amalga oshirish, o‘zi uchun fuqarolik burchlarini

vujudga keltirish va ularni bajarish layoqati, ya'ni muomala layoqati fuqaro voyaga

yetgach, ya'ni 18 yoshga to‘lgach to‘la hajmda vujudga keladi33.

Ota-onalar o‘zlarining voyaga yetmagan farzandlariga nisbatan teng huquq va

majburyatlarga egadirlar.

Ota-ona voyaga yetmagan bolalariga, shuningdek voyaga yetgan bo‘lsa-da,

mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj bolalariga ta'minot berishga majburdirlar.

“Boqish” deyilganda, asosan yeb-ichish tushuniladi. “Moddiy ta'minot” esa o‘z

ichiga yeb-ichishdan tashqari bo‘ladigan xarajatlar: kiyim-kechak, yashash uchun uyjoy,

iqtisodiy ma'nodagi keng tushunchalarni qamrab oladi. Amaldagi qonunlar

bolalar bilan bo‘lgan huquqiy munosabatlarda ota yoki onaning ustunlik huquqini

belgilamaydi.

33 O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi.-T.:-Adolat.-Rasmiy nashr.-2011

28

Ota-onalar o‘z farzandlarini umuminsoniy qadriyatlar va an'analar asosida

tarbiyalashlari lozim.

O‘zbeklarda bolalar ota-onalarining ko‘z o‘ngida hamma vaqt tarbiyaga muhtoj

bo‘lib ko‘rinadilar. Shuning uchun ular bolalari to‘la muomala layoqatiga

yetganlaridan so‘ng ham ma'naviy tarbiyani davom ettiraveradilar.

Ma'lumki, ota va onalarning o‘z bolalariga nisbatan teng huquqli bo‘lishlari

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 46-moddasida nazarda tutilgan xotinqizlar

va erkaklarning teng huquqliligiga asoslanadi. Ko‘rinib turibdiki, bola haqida

g‘amxo‘rlik qilish, unga ta'lim-tarbiya berish ota-ona uchun faqat ahloqiy qoida

bo‘lib qolmay, balki konstitutsiyaviy huquq va burch hamdir.

Bizning jamiyatda yetim-yesirlarni boshpana, oziq-ovqat, ust-bosh bilan

ta'minlash, ularning tarbiyasini yo‘lga qo‘yish alohida ahamiyatga egadir. Bu ishlarni

davlat o‘z zimmasiga oladi. Mamlakatimiz Prezidenti tomonidan ishlab chiqilgan va

butun jahonda taraqqiyotning “o‘zbek modeli” deb nomlangan besh tamoyilning biri

ham aynan – “kuchli ijtimoiy siyosat yuritish”dir. Shuning uchun ham yurtimizda bu

sohada qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 18 maydagi “Yosh oilalarni

moddiy va ma'naviy qo‘llab-quvvatlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar

to‘g‘risida”gi Farmoni qabul qilindi. Unga ko‘ra, tijorat banklari, “Kamolot” yoshlar

ijtimoiy harakati, Savdo-sanota palatasi, O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot

vazirligi va Moliya vazirligining tijorat banklari tomonidan imtiyozli shartlar asosida

yosh oilalarga ipoteka, iste'mol kreditlari va mikro kreditlar shaklida quyidagi

maqsadlar uchun 2007 yilda 50,0 milliard so‘m ajratish to‘g‘risidagi taklif

ma'qullandi:

- kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni tashkil qilish;

- uy-joy qurish, ta'mirlash va sotib olish (ijaraga olish);

- uy-xo‘jaligini yo‘lga qo‘yish;

- mebel va boshqa uzoq muddat foydalaniladigan hayotiy zarur tovarlar sotib

olish.

Farmon har biri 30 yoshdan oshmagan, birinchi marta rasmiy nikohdan

o‘tayotgan yoshlarga taaluqlidir. Bu holat yurtimizda yosh oilalar davlat va jamiyat

e'tiborida ekanligini bildiradi.

Ota-onasiz qolgan bolalarning ijtimoiy himoyasi masalasiga davlat va

jamiyatning e'tibori yanada kuchaytirilgan. Respublikamizda 93 ta “Mehribonlik” va

maxsus maktab-internat uylari ishlab turibdi.

Ayrim obektiv sabablarga ko‘ra bolaning o‘z ota-onasidan tarbiya olish

imkoniyati bo‘lmasa, u holda unga oilaviy tarbiya bolani biron-bir oilaga tarbiyaga

(patronat) berish, farzandlikka olish, vasiylik va homiylik belgilash yo‘llari bilan

berilishi mumkin. Ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalarni joylashtirishning

ushbu shakllari o‘z mazmun-mohiyati hamda tarbiya berish shakli bo‘yicha tubdan

farq qiladi.

Oila huquqida bolalarni oilaga tarbiyaga olish (patronat) deb yuritilib, u

O‘zbekiston Respublikasining Oila kodeksi hamda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasining 1999 yil 12-apreldagi 171-sonli qaror bilan tasdiqlangan “Voyaga

yetmagan bolalarni farzandlikka va tarbiyaga olish (patronat) to‘g‘risida”gi Nizom

29

bilan belgilanadi. Ushbu nizomga ko‘ra, ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan

voyaga yetmagan bolalar, tarbiya va davolash muassasalarida, shuningdek aholini

ijtimoiy himoyalash muassasalaridagi bolalar oilaga tarbiyaga beriladi.

Bolalarni oilaga tarbiyaga olish ixtiyoriy bo‘lib, u vasiylik va homiylik

organlari bilan bolani olish istagini bildirgan shaxslar o‘rtasida tuziladigan maxsus

shartnoma asosida amalga oshiriladi. Oila kodeksining 195-moddasiga ko‘ra, ushbu

shartnomada bolalarni ta'minlash, tarbiyalash va ularga ta'lim berish, tarbiyaga olgan

tutingan ota-onaning huquq va majburiyatlari, vasiylik va homiylik organlarining

bolalarni tarbiyaga olgan oilaga nisbatan majburiyatlari, shartnomani bekor qilish

asoslari va oqibatlari ko‘rsatilishi kerak.

Kelishuv tuzilishidan oldin bolani tarbiyaga olayotgan shaxsning turmush

shart-sharoitlari va oila a'zolarining sog‘lig‘i tekshiriladi.

Bolalarni oilaga tarbiyaga berishda vasiylik va homiylik organlari ularga bir

yo‘la kiyim-bosh va poyabzal beradi, bolani oilaga tarbiyaga olgan shaxsga esa,

oilaga tarbiyaga olingan bolaning ta'minoti uchun qonun hujjatlarida belgilangan

miqdorda har oyda nafaqa to‘lab turadi.

Oilaga bolani tarbiyaga olish shartnoma asosida amalga oshiriladi. Shartnoma

esa vasiylik va homiylik organlari hamda bolani oilaga olmoqchi bo‘lgan tutingan

ota-onalar (er-xotinlar, alohida fuqarolar bo‘lishi mumkin) bilan tuziladi.

Oilaga bolalarni tarbiyaga olish uchun shartnomada ko‘rsatilgan voyaga

yetmagan bolalar bo‘lishi lozim. Vasiy (homiy)lar tutingan ota-onalardan farq qilib,

vasiylik va homiylik organlari bilan shartnoma munosabatlarida bo‘ladilar.

Bolalarni oilaga tarbiyaga olayotgan tutingan ota-onalar albatta voyaga yetgan

va muomalaga layoqatli bo‘lishlari shart. Oilaga bola olayotgan ota-onalarga otaonalik

huquqi nikohda bo‘lgan hamda yolg`iz fuqarolarga beriladi. Shartnoma tuzish

vaqtida tutingan ota-onalarning ma'naviy-ahloqiy qiyofalari, moddiy-maishiy

sharoitlari, yoshi va boshqa sharoitlari hisobga olinadi. Yoshidan qat'iy nazar, bolalar

shartnoma tuzish vaqtida ishtirok etmaydilar. Tutingan oilalarga ota-onalik

homiyligidan mahrum etilgan bolalar qabul qilinadi.

Farzandlikka olish instituti ham bolani o‘z oilasidan tashqari tarbiyalashning

mustaqil shaklidir. Darhaqiqat, bugungi kishilik jamiyatiga hamjihatlik, jipslik,

oqillik, insof va adolat xosdir. Ushbu ma'naviy-axloqiy negizlar bilan inson boshqa

mavjudotlardan keskin farq qiladi. Shuningdek, unda aql-idrok, tafakkur bor. Shu

ma'noda olganda, farzandlikka olish haqida so‘z ketganda, albatta, davlat va jamiyat

erishgan yutuqlar va milliy manfaatlar, xususan, oila va bolalar manfaatlaridan kelib

chiqish lozim.

Ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan va etim bolalar, ayni vaqtda faqat

voyaga yetmagan bolalarnigina ularning manfaatlarini ko‘zlab farzandlikka olinadi.

Farzandlikka olish bolani farzandlikka olishni istagan shaxslarning arizasiga binoan

hamda vasiylik va homiylik organi (xalq ta'limi, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy ta'minot

bo‘limlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari – vasiylik va homiylik

organlaridir) tavsiyasiga ko‘ra tuman (shahar) hokimi qarori bilan rasmiylashtiriladi.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 12-apreldagi 171-sonli

qarori bilan tasdiqlangan “Fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish Qoidalari”da

belgilanishicha, Fuqarolik holati hujjatlarini yozish (FHDYo) organi qabul qilingan

30

hujjatlar asosida tug‘ilganlik haqidagi dalolatnoma yozuviga tegishli o‘zgartishlarni

kiritadi va tug‘ilganlik haqida yangi guvohnoma beradi. Farzandlikka oluvchilar

bolaning tug‘ilishi qayd etilgan daftarga uning ota-onasi deb yozilishi kerak.

Bolaning manfaatlaridan kelib chiqib, zarur hollarda bolaning familiyasi, ismi,

otasining ismigina emas, balki tug‘ilgan sanasi ham bir yildan ortiq bo‘lmagan farq

bilan o‘zgartirilishi mumkin. Agar bola o‘n yoshdan oshmagan bo‘lsa, tug‘ilgan joyi

ham O‘zbekiston Respublikasi doirasida o‘zgartirilishi mumkin.

Voyaga yetgan erkak yoki ayol fuqarolar farzandlikka oluvchilar bo‘lishi

mumkin. Quyidagi shaxslar farzandlikka oluvchilar bo‘lmaydilar: ota-onalik

huquqidan mahrum qilingan yoki ota-onalik huquqi cheklanganlar; qonunda

belgilangan tartibda muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklanganlar;

asab kasalliklari yoki narkologiya muassasalarida ro‘yxatda turuvchilar; farzandlikka

olganligi bekor qilingan sobiq farzandlikka oluvchilar; qasddan sodir qilingan

jinoyatlari uchun ilgari hukm qilinganlar.

Qonun o‘gay ota va o‘gay ona tomonidan farzandlikka olish hollaridan tashqari

holatlarda farzandlikka oluvchi va farzandlikka olinuvchilar yoshidagi farq o‘n besh

yoshdan kam bo‘lmasligini shart qilib qo‘yadi.

Farzandlikka olingan bolalar barcha shaxsiy va mulkiy huquqlarda farzandlikka

oluvchining o‘z bolalariga tenglashtiriladi. Ayni vaqtda farzandlikka olinganlar va

ularning ota-onasi (shuningdek, qarindoshlari) bir-birlariga nisbatan shaxsiy va

mulkiy huquqlarni yo‘qotadilar hamda o‘zaro majburiyatlardan ozod bo‘ladilar.

Vasiylik va homiylik ham fuqarolarga ularni ta'minlash, tarbiyalash, ta'lim

berish maqsadida, shuningdek ularning shaxsiy va mulkiy huquqlari va manfaatlarini

himoya qilish uchun belgilanadi.

31