Erkin X u d o y b e r d iy e V adabiyotshunoslikka

Taroziy,  Navoiy 
va 
Bobur 
kabi  ulkan  nazariyotchilar yetishdi.
Ularning nazariy asarlari butun  m usulm on  Sharqidagina em as, balki jahon 
adabiyoti  nazariyasi rivojida h am   m unosib o ‘rin oldi.
Abu Abdulloh Xorazmiy ta’siri ostida 
Taroziy 
(XV asr)  “ F u n u n  ul-balog‘a” 
(“C hiroyli  so‘zlash san’atlari” )  asarini yozdi  (1436-1437).  F ilologiya faniari 
doktori  E .U m arov Am erikadan bu  asarning fotonusxasini  olib  keldi.
X II  asrda 
Rashididdin  Vatvot 
“ S eh r bog'lari  sh e ’r  nozikliklari  h a q id a ” , 
Shamsiddin  Muhammad  Qays  Roziy 
X III  asrda  “Ajam sh e'riy ati o'lchovlari 
lug‘ati’\   xuddi shu  davrda 
Nasriddin Tusly 
“She’rlar oMchovi”  asarini yozgan 
edi.  A m m o  bu  tad qiqo tlarfo rs-to jik  tilida  yozilgan. 
“ Funun  ul-balog‘a ” 
esa 
turkiy tilda  (o ‘zbek tilida)  yozilishi bilan  ham  m uhim dir.
R isolada  sh e’r  navlari,  qofiya,  s o ‘z  san ’atlari,  a ru z ,  m u a m m o   tadqiq 
etilgan.
Taroziy m o'g'uilarzulm i b arh am to p ib , turkiy m adaniyat,  o ‘zbek adabiyoti 
gullay boshlagan  davrda  yashaydi.  S h e'riyatning  yangi  parv ozi,  yangi-yangi 
iste’dodlam ing paydo boMishi o ‘zbek tilida shunday risola  yaratilishini taqozo 
qildi.  Ish o ‘zbekcha,  arabcha, forsiy va ozarbayjoncha  m isollar tahlili  orqali 
shakllanadi,  nodir bir saviya  tu g ‘iladi.

---

T aro ziy  q asid a,  g 'azal,  q i f a ,  ru b o iy ,  ta iji',  m usam m an,  m utatavil,  fard, 
m ustazod,  m asnaviy  kabi o ‘nta s h e 'r naviga ta ’rif bergan.
R am ali  m usam m an i  m ah zu f v az n id a  ruboiv  keltirgan,  vaholanki,  hazaj 
vaznida  yozilm asa ruboiy b o lo lm a y d i (u to ‘rtlikjanriga mansubdir).
T aro ziy   aytish icha,  qofiyasi  y o 'q ,  am m o   takror so ‘zi  yo  s o ‘zlari  (radifi) 
bor  sh e’rlar  h a m   b o ‘ladi.  U ni  h a ro ra   deydilar. Taroziy  97  ta  s h e ’r sa n ’atini 
tahlil qilgan,  h a r b irs o ‘z san’atining ko ‘rinishlarini kcltifgan. Adabiyotshunos 
8 ta asl  ru k n ,  35 ta zihof,  336 ta  vazn va 40 ta bahrni izohlaydi.  Lekin bahrlar 
arab lard a  16 ta ,  forslarda  84 ta d ir d eyiladi. Taroziy adabiyot  nazariyasining 
yirik tu rk iy  nam oyandasi sifatida  m aydonga chiqdi.  0 ‘zbek adabiyoti ilmida 
risolachilikni boshlab berdi va yirik nazariy asarlar yozishga yo‘l ochdi.  Taro- 
ziyning  bu  ilm iy  a n ’anasini  Navoiy  (1441-1501)  davom   ettirdi.
X IX  
asrda  “poeziya” atam asi  “adabiyot” atamasi o ‘m ida ishlatilib kelingan. 
“ Fuetiko” atam asi Ibn Sino asarlarida ham  uchraydi va u XX asrgacha “adabiyot 
nazariyasi” atam asi o ‘rnida q o ‘llan ilg an.  Qadimgi yu no n lar tarixiy asarlam i 
“s o ‘z ”  ( “ lo g o s” ),  deb  atag an lar,  ad a b iy   asarni  " n a sr”  yo  “ n a z m ”  deyish 
bilan birga  “ s o ‘z ” deb atash o ‘zbek shoirlari asarlarida,  N avoiy  ijodida ham  
uchraydi.
N avoiy tim sol (obraz), so‘z, tilning ahamiyatini to ‘g‘ri tushungan (“ Farhod 
tim so li” ju m la sin i  q o ila g a n ).  U n in g c h a ,  g‘azalning  m atla’  yo  m aq ta’si,  yo 
b iro n   bay tin i  olib tahlil qilish  m u m k in ,  asar butun  holda  ham   tadqiq etiladi. 
Asaiga baho beiganda, uning muallifi to ‘g ‘risida ham to‘xta!inadi.  Navoiy “ Hayrat 
u I-abror” ning X V bobini asar m a’nosiga bagishlaydi,  deydiki,  m a’no asaming 
jo n i,  shakl  e sa   tu rlich a  b o ‘lishi  m u m k in ;  she’r  m isralari  ravon  yo  noravon 
b o ‘lad i,  s o ‘z lari  g o h o   o ‘z a ro   b o g llanm agan  b o ‘lishi  kuzatiladi.  Navoiy 
t a ’kidlaydiki,  aru z  nasrda  ham   ish latiladi,  “vazni  m u s ta filu n   m u sta filu n  
m u s ta f ilu n d u r va rajazi  m usaddasi  m uzal voqe’  boMubdur.  Va  Kalom ullohda 
k o ‘p y erd a bu  n av’  voqe’d u r” . Q u r’o n i  Karimdagi arabcha  m atnda  aruzning 
hazaj b a h rig a   m os keluvchi  o ‘rin la r h a m  bor,  am m o  ular sh e ’riy  m isralarga 
b o ‘linm aganligi uchun she’r qatoriga o ‘tmaydi.  Navoiy “ M ezon  ul-avzon”da 
19 b ah r, 45 z ih o f va  120 vazn  keltirgan.  Aruzga  uchta doira  kiritgan.  Shoir shu 
asarida:  “ T o p su n   nazm ning bila ja h o n   ahli nizom ” ,  -  deydi va she’riyatning 
ijtim oiy ah a m iy a tin i  k o‘rsatadi.  N av o iy   “ M uhokam at  ul-lu g‘a ta y n ” asarida 
tu rk iy   q o fiy a  nazariyasi  va  tarixiga  d o ir  m uhim   m ulo h azalam i  bildirgan. 
U n in g c h a ,  k u tilm agan  qofiya-yaxshi,  siyqasi  yom ondir.  U  lirika  va  eposni 
yaxshi farqlagan.  “X am sa”  yozishni  m uhim  deb bilgan.  M usulm on  Sharqiga 
“ P oetik a” ning arabcha tarjimasi va unga  Forobiy ham  Ibn Sino sharhlari biian 
“d ra m a ”  atam asi  ham  kirib kelgan  edi.  Navoiy  bundan ham  b o x a b a rb o ‘lgan 
deyish  m u m k in .

---

Navoiy progressiv va an  anaviy ro m an ti/in d a  ijod qilgan.  Am m o asarlarida 
realizm va  realistik yo‘nnlish  ham  b o ig n n ,  biroq bunday asarlarda  ham  badiiy 
aslaha  romantik edi.  Romantizm  hayotni qanday bo'lsa, shunday tasvirlamaydi, 
balki orzu-istak asosida qayta yaratadi. Navoiy Iskandar obra/ini qayta yaratgan 
edi.  Uningcha. afsona ma/.munga libosdir,  “yolg‘o n ”, yuz bermagan  voqealarni 
anglatadi.
Navoiy  “uslub” atam asini  ishlatgan.  U ningcha,  she’r san'atlarini q o 'lla s h  
ham ,  nasr  ham ,  nazm   ham  alohida  uslubga  m olik.  A m m o  bu  a ta m a   XX 
asrning  30-yillarigacha  “ijodiy m etod” tushunchasini  qam rab olgan,  sh u n d a n  
so‘ng  uslub  sifatida  ilmiy  m uom alaga  kiritilgan.  Navoiy  “hazil”  va  “ h a jv ” 
atam alarini  ham   izohlagan.  U  “ M ahbub  u l-q u lu b ”  asarining  XVI  faslida 
aytishicha,  sh oirlar  ishq  m a’nisi jih atid a n   u ch  guruhga  bo ‘linadi:
1.  “Asrori  ilohiy”  yoki  ilohiy  ishq.  B uning  vakili  buyuk  shoir Ja lo lid d in  
Rumiydir.  Bu  ishq  uning “ Masnaviyi  m a'n av iy ”  asarida  ifodalangan.
2.  “ Haqiqat  asroriga  majoz tariqin  m ahsul  qilibdur", ya’ni bunda  ilohiy va 
dunyoviy  ishq  birikkan.  N am oyandalari  S a ’diy,  Hofiz,  Dehlaviy,  A nvariy, 
Sanoiydir.
3.  Bunda ilohiy ishqni  kuylash bilan  birga  m ajoziy (dunyoviy)  ishq jo n liro q  
ko‘rsatiladi.  Bu yo‘natishdagishoirlarsirasiga  Hoqoniy,  Kirmoniy,  Xoja  K aniol, 
Salm on  Savojiy,  Abdurahm on Jom iy,  N o sir  Buxoriy,  Kotibiy,  S abzavoriylar 
kiradi.  A bdurahm on  Jom iyning  ham fikri  A lisher  Navoiy ham   shu  sa n o q q a  
m ansubdir.  A lisher N avoiy “ Majolis  u n -n a fo is ”  bilan  turkiy tazk irach ilik n i 
boshlab berdi.  N avoiy — jahon adabiyoti  nazariyasi asoschilaridan  biri.
Bobur (1483-1530)  “ Aruz risolasi”  asarini yozdi.  Poeziyaning yangi  rivoji 
Boburning  bu  asarni  yozishini  taqozo  e td i,  u  T aroziy  va  N avoiyning  a ru z  
sohasidagi ilmiy a n ’anasini vazn v ad o ira  sohasida rivojlantirdi;  10 as)  ru k n ,  21 
bahr,  537  vazn,  44  zih o f va  9  doira  to ‘g ‘risida  izoh  berdi.  B obur  h az a jn in g  
axram   va  axrab tarm oqlarining vaznlari  birikuvi  asosida  ham   ruboiy yo zish 
m um kinligini  aytgan.  U  S a’diyning bitta  b ay td a  2 xil vaznni  ishlatganligini 
qayd qilgan,  haqiqatan, arablarbilta sh e’rda b ir necha vaznni  ishlataveradilar. 
Bu  hoi  bizda  ruboiy sohasida uchraydi,  ruboiyda  2 la  vazn  misra  osha  kelishi 
m um kin,  hatto  ruboiyning  h ar  bir  m israsi  alo h id a  vaznda  yozilishi  h a m  
m um kin,  bu  hoi,  ayniqsa,  Ogahiy  ruboiylarida  kuzatiladi.
Bobur tajnis va  luyuqqa  alohida  to ‘xtalg an .  U ning  fikricha,  to ‘rt!ik n in g
1,2,4-misralari,  yoki  2,4-misralari tajnisli b o ‘la oladi.  Yo to ‘rtlik 2 qofiyali  va  2 
tajnisli b o la d i yo to ‘rtlik 3 qofiyali tajnis bilan yoziladi va  radif b o la d i. T o ‘rtala 
misra ham   tajnisli  yo  qofiyali va  tajnisli  yoki  4  m israli  tuyuq  (hojib)  k eladi. 
Shoir deydiki,  o ‘zbek shoirlari qofiya  haqidagi  (arab-fors)  nazariyasiga  rioya

---

turki laízida mahal iqtizosi bila to  va dol yana g‘ayn va q o f va kaf bir-biríari bilan 
m u b ad d al  b o iu r la r  e m ish ” .
Q ofiyada  “t ”  bilan  “ d ”  ning,  “q ” ,  “g “ ‘  bilan  “k ”  ning  alm ashib  kelishi 
o d a t  b o 'lg an .  Buni  biz  B o b u rn in g   “Yod  etm as  em ish ”  ruboiysi  qofiyasida 
k o ‘ram iz  (a lb a tta -g 'u rb a tta ).  B o b u r ta ’kidicha,  N avoiy  “ M ezon  u l-av zo n ” 
asarida “yigirma to 'rt  ruboiy vaznida to 'rt  vaznda g ‘alat qilibtur”.  She’rshunos- 
lik d a  aniqlanishicha,  ruboiy  vaznlaridagi  bu  to 'r t  g ‘alat  (xato)  Navoiyniki 
em as,  balki asarni ko‘ch irg a n   k otib tom onidan  yo‘l  q o ‘yilgan.
F azliy Q o 'q o n  xoni  U m a rx o n   topshirig‘iga  b ino an  “ M ajm uayi  shoiron ” 
(1 8 2 1 ) tazkirasini  yozdi.  K eltirilgan  she’rla r o ‘zbek va  tojik tillarida.  Buxoro 
am iriga josuslik qilish bilan shug'ullangan shayxulislom  Sultonxonto‘ra Ahroriy 
(A do)  o 'zini  Navoiydan  h am  u stu n  qo ‘yadi.  U Amiriy (U m arxon)  ni  Boyqaro 
b ila n   tenglashtirgani  u c h u n   o ‘n  m ing tilla  m ukofot oladi.  A m m o to ‘g‘riso‘z 
G u lx a n iy ,  M axm ur,  M a’d a n ,  H oziq  kabi  sh oirlar  kam sitilgan.  M axm ur 
F aziiyni xonning x u sh o m ad g o ‘yi,  “ zaharli ilo n ”  deb ataydi.
N odira  (1792-1842)  o ‘z  lirik  devoni  dcbochasida  va  “ Ey  kusho,  shisha 
a r o ” g'azalida odam larni  raso,  noraso va  riyokorga ajratadi.  Bu  hol Q u r’oni 
K arim da insonlami iymonli,  iymonsiz va munollq singad xillaiga bolinganligiga 
yaqindir.  Bejiz emaski,  biz adabiyot qahramonlarini ijobiy, salbiy va murakkabga 
ajratib kelganmiz.
X orazm   xoni  shoir  F e ru z   shoirlarga  yuzta  g ‘azalini  berib,  ularga  nazira 
bog'lashni topshirgan.
M a’lumki, taijim a adabiyoti  milliy adabiyotning bir qismidir. Ogahiy (1809- 
1874)  Kaykovusning  “ Q o b u sn o m a” asarini  o ‘zb ek tilig a tarjim a  qildi.  U nda 
sh o irlar haqida sh unday deyilgan:
1)  “T ushunilm aydigan va  n o an iq  so‘zni aytm agil” .
2)  “ Bir xil  vazn  va  b ir xil  qofiyaga  qanoat  qilm agil” .
3)  “ S a n ’atsiz va tartib siz s h e ’r a y tm a g il” .
4) “Shoirlaming rasmi odatiga ko‘ra ulaming san’atlaridan g'ofil bo ‘lmag‘iP\
5)  “ M adhda  istiorat  ish latg 'il” .
6)  “A g a rg 'a z a l yozm oq b o ‘lsang oson,  ravon va  latif so‘zlar bila yozg'il” .
7)  “Toki  agar  sh o irla m in g   orasida  m unozara  boMsa,  yo  sening  bila  bir 
kishi fikrini ochiqdan-ochiq so‘zlasa yoki seni sinab ko‘rsa, ojiz bo‘lmag‘aysan” .
8) “Aruzning doiralarini va ulam ing nomlarini, doiralarda paydo bo‘ladig‘on 
b ah rlarn in g  otlarini bilg‘il” .
9)  “ N asrda aytilg'on  so ‘zni  nazm da aytmag‘il” .
10)  “ H ar  odam ga  loyiq  so ‘zni  va  h a rk ish in in g   qadriga  muvofiq sh e’m i 
bilib yozg‘il” .
11)  “ G ‘azal  va  m arsiy an i  b ir  tariqda,  hajv  va  m ad h n i  b ir  uslubda 
y o z m a g 'ir .

---

12)  “ H ar na  yozm oq bo'lsang,  o ‘z t a ’bing  bila yozg‘il”.
13)  “ 0 ‘zgalarning  so‘zini  tak ro r  q ilm a g 'il” .
14)  “ Balandparvoz gapni  iste'm o l  e tm a g ‘il” .
15) “ Ham isha toza  ro'y va  xandon b o ‘lg‘i r .
16)  “ N o d ir hikoyatlarniva kulgini  esda saqlag‘il” .
A dabiyot  nazariyasi sharh,  risola,  tarixiy asar, tazkira,  sh e ’riy asar,  nasr. 
debocha va taijimadagina enias, balki bayozlarorqali ham rivojlandi.  Bayozchilik
XIX asrda  keng ravnaq topdi.
M uqim iy,  F urqatlar realistik  ijod qildi,  realistik estetikani  y aratd i.  bu esa
XX  asr  boshidagi jadidlarning  m illiy  istiqlol  g‘oyasiga asoslangan,  tan q id iy  
realizmdagi she’riyatiga zamin bo‘ldi.
0 ‘zbekistonda adabiy-nazariy qarashlam ing bunday takomili va taraqqiyoti
XX asrda adabiyot  nazariyasining mustaqil  fan sifatida shakllanishiga olib keldi. 
B unda  F itr a t,  C ho'lpon,  Abdulla  Q o d iriy ,  O tajon  H oshim ,  A bdurahm on 
S a ’diy,  Oybeklarning xizmati katta. Adabiyot  nazariyasi  ravnaqiga  H.Yoqubov, 
L .Q ay u m o v ,  R .M uqum ov,  N .S h u k u r o v ,  R .O rz ib e k o v ,  U .N o rm a to v , 
O .S h a r a f i d d i n o v ,   M .Q o ‘s h jo n o v ,  S .M I r v a l i y e v ,  U . T o ‘y c h i y e v ,
H .A bdusam atov, A.H ayitm etov,  S .S o d iq   kabi  filolog  olim lar salm oq li  hissa 
q o ‘shdilar.  Ayniqsa,  bu  sohada  Izzat  S u lto n  jonkuyarlik  qildi,  bu  fan ga  oid 
darslik yaratdi.  U  respublikada adabiyot  nazariyasining asoschisidir.
Adabiyot  nazariyasi O ‘zbekistonda Yevropa,  musulmon Sharqi xalqlarining 
adabiy-nazariy qarashlaridan oziqlanib o ‘sdi.
Uyg‘o nish  davri  dahosi  L eo n ard o   d a  Vinchi  yozuvchilarni  m uallim iar, 
hayolni  m uallim iar  muallimi  d eb  a ta d i.  voqelikni  esa  sa n ’atn in g   m an bay i 
deb bildi,  nusxa ko‘chirishni qoraladi.  Ilgari  hayot  haqiqatini asarda badiiy aks 
ettirish  ilgari  surilardi.  Uyg‘o n ish   d avri  esa  bunga  c h u q u r  g u m a n iz m  
(insonparvarlik)  va  xalqchillikni  q o ‘shdi.  Buni  ispan  d ram atu rg i  L o pe  de 
Vega,  italyan  yozuvchisi  B okkachcho,  fransuz  rom annavisi  R abie,  buyuk 
Servantes va  Shekspirlarning asarlarida  uchratish  mumkin.
S h ek sp irn in g   “ G a m le t”ida  a y tilish ic h a ,  s a n ’at  asari  yozish  ta b ia tn in g  
ro ‘parasiga  o y n a tu tish ,  sharofatning  h am ,  qabohatning  ham   ch in   b orlig in i 
k o ‘rsa tish ,  ta rix d a g i  h a r  b ir  z a m o n n in g   y u zin i  b o ‘y o q siz  n a m o y o n  
etishdir.
XVII  asrning  ikkinchi  yarm ida  B ualo  “ P oetik  sa n ’a t”  asarida  fran su z 
klassitsizm ini  nazariy  dalilladi.  U  rim   shoiri  G oratsiyning  “ P oeziy a  ilm i” 
asiiriga suyandi.
X V III  asrda  m a ’rifatchi  D idro  va  Lessing  yangi estetikaga  asos so ld ilar. 
Didroning “Salonlar” ,  “ Dramatik poeziya haqida”,  “Aktor haqida p arad o k s” , 
Lessingning  “ Laokoon” ,  “Gam burg dram aturgiyasi” singari asarlari  m ash h u r 
b o ‘ldi.  U lar  asarlardan  haqqoniy tasvirni  talab qildilar.

---

G egel  G .V .  (1770-1831)  o 'z in in g   “ Estetika”  b o 'y ich a leksivalarida jah on  
adabiyoli  nam u n alari  asosida  ep o s,  lirika va dram aturgiyaga  baho beradi.  U 
u ch   xil  shak!  b o ‘lganiigi  h a q id a   so 'z la b ,  deydiki,  sim volik  shakl  S harqqa 
m a n su b ,  m u m to z  shakl  esa  a n tik   qadim gi  adabiyo tg a,  b irin ch i  navbatda 
G retsiyaga taalluqli;  rom antik  shakl an tik adabiyotdan so ‘ng  paydo b o ‘lgan. 
G e g el  p oeziyani  “ Eng  boy,  en g   cheklanm agan  sa n ’a t ”  deydi;  “Tilning o ‘zi 
s h e ’riyat,  n u tq   s a n ’a ti”  tufayli  b ad iiy   fanga  aylandi.  P oeziya  oliy va  ichki 
h a y o tn in g   h a r q an d ay  sohasiga  kirib  b o ra  oladi.  U  qalb  h arak atlari,  kuchli 
h is-tu y g ‘u la r  va  m a ’lum   h a ra k a tla r,  lahzalarning  tasav vu r  etilgan  ham  
n ih o n iy   d o irala ri  a lm ash in u v in i  aks e ttira  oladi.  G egel  p oeziya  bilan  sh e’r 
tuzilishini  farq etadi,  ch unki  u n in g c h a ,  poetiklik m ohiyati,  um u m an,  badiiy 
g o ‘zal  s a n ’a t  asari  tu sh u n c h a s i  b ilan   m os  k elad i” .  “ P ocziyaning  m aqsadi 
u n in g   o ‘z id a,  tash q i  to m o n id a   em as.  Poeziyani  c h u q u r  kech in m alar  va 
ild iz la ri ja h o n   ruhi  b ilan   h a ra k a tg a   keltirilgan  ruhiy  eh tiy o jla r qiziqtiradi. 
Lirik poeziya subyektiv n u tq sifatid a,  musiqaga yordam so ‘rab murojaat qiladi. 
U n d a n   qalbga  yaqinlik,  ritm   va  xush  ohangni  o la d i” .  “ Epik  poeziya  o ‘z 
m a z m u n ig a   k o ‘ra  o b y ek tiv   h ay k altaro sh lik   va  rasso m lik   vositalaridan  
foydalanadi. “ Dramatik poeziya  harakat doiralarida epik tasvirlaming obyektivligi 
m u siq a  va  im o -ish o ra ,  m im ik a  (yuz  harakatlari)  va  raq sn i  q o ‘shib,  shaxs 
ichki hayoti liri/.mini birlashtiradi” . G egel poeziya  istioradorligini  “Sharqning 
saxiy  tu h fa si”  d eb atadi.  U  e p o s   tarixida  uzilishlar b o ig a n lig i,  am m o  lirika 
h a m m a  dav rlarni  q am rab   o lganligini,  u xususan  ro m an tizm  davrida  mislsiz 
g u lla g a n in i  k o ‘rdi.  G eg el  fikrig a q aragan da,  Shiller  “ in so niyatning  doim iy 
huquqlari  va g ‘oyalarini”  kuyladi.  G egel  lirikaga  nisbatan  eposni afzal ko‘rdi, 
d ra m a n i  u n d an   ham  afzal k o ‘rdi.  U ningcha, dram a o ‘z ichida taraqqiy etgan 
m illiy  h ay o t  m ah su lid ir,  d ra m a   qahram o n lari  o ‘z lariga  q aram a-q arsh i 
m a q sa d la r  q o ‘yib,  t o ‘siq q a  u c h ra g a n la rid a   tu g ‘iladi.  G e g el  kom ediyadan 
tragediyani ustun  q o ‘ydi.  U  bu  dunyoning qahram onona to m o nlari va buyuk 
h o d isa ia ri  bilan  b o g ‘liq d ir,  q a ra m a -q a rsh i  to m o n la rn in g   h ar  biri  o ‘zaro 
haqligiga ham   qaraydi d eb biladi. G egel  deydiki,  rom antik shakl jaho n san ’ati 
tara q q iy o tid a  ulkan  q ad am d ir.  U  G y o ten i ham m a sh o irlardan   ustun q o ‘ydi. 
C h u n k i  u  y aratgan  F au st  x a ra k te rin in g   isyonkor  ruhi  sxolastikaga,  o ‘rta 
asrchilikk a,  inson  tafakkurini  cheklovchi  ham m a  narsaga  qarshi  q o ‘zg‘olon 
k o ‘taradi.
Asli  faylasuf b o 'lg a n  G e g e l  adabiyot  ilmi  sohasida  o ‘zid an   keyingi jah o n  
adabiyotshunoslari va adabiy tanqidchilari uchun ustoz b o lib  qoldi.