Erkin X u d o y b e r d iy e V adabiyotshunoslikka

Epik,  lirik  va  dramatik obrazlar
Badiiy asarlarda voqelikni aks ettirish  uch  xil usul bilan  am alga oshiriladi. 
Bu  usullar ad abiyotning  k o ‘p  asrlik taraqqiyoti  davom ida yuzaga  kelgan  va 
shaktlangan.  M azkur u su llar adabiyotning asosiy adabiy tu rlari bilan bog‘liq 
b o ‘lib, epik,  lirik va d ram atik  ko‘rinishlarga ega.
D astlab  kelib ch iq q an   ep ik  tasvir usuli yozuvchiga  nisbatan tashqi dunyo 
hisoblanuvchi  b orliqni  aks ettirish d an   iborat.  Lirik tasvir usuli voqealikdagi 
h o d isa la rta ’sirida inson  qalbida tug‘ilgan his-tuyg‘ular, o ‘y-fikrlam i o ‘z tilidan 
ifodalash  asosiga  q u rilad i.  D ram atik   tasvir  usuli  esa  aw alg i  ikki  xil  usul 
im koniyatlarini o ‘zida jam laydi va ko‘rsatiladigan voqealarda ishtirok etuvchi 
shaxslam ing xatti-harakatlarini  ham , nozik his-tuyg‘ularini ham ,  ular harakat 
qiladig an  sharoitni  h a m   o ‘z a ro   uzviy  bog‘liq  h o ld a,  voqeaga  aralashm ay, 
yozuvchi ishtirokisiz aks ettirishga suyanadi.
M azkur tasvir usullari  adabiyot tarixida tasodifiy ravishda  yuzaga  kelgan 
em as.  U larning  vujudga  kelishi  inson  hayotining  qo nu niyatlari,  o ‘ziga  xos 
to m o n la ri bilan  bog‘liq.
Ayrim badiiy asarlarda tasvir usullari o ‘zaro m unosabatga kirishib, chatisnib, 
birikib  ketishi  m u m k in .  M asalan ,  yozuvchi  Said  A h m ad   “ U fq ”  rom an ida, 
asosan, epik tasvimi yetakchi qilib olgani holda,  Dildor tasvirida lirik bo‘yoqlaiga 
k en g   o ‘rin  beradi.  A ’z a m   o b ra zin i esa  ko‘plab  d ra m a tik  vaziyatlardan  olib 
o ‘tadi.
Epik,  lirik va  d ra m a tik   tasvir  usullarining  o ‘z a ro   chatishib  ketishi  bilan 
b ad iiy   talqin  im k o n iy atlari  doirasi  qashshoqlashm aydi,  balki  u,  aksincha. 
tasvirga yanada yorqin t a ’sirchanlik va teranlik baxsh etadi.

---

I l l   b  o  b
ADABIYOT  -   IJT IM O IY   O N G   SHA K LI
Adabiyot  b itm as-tuganm as  g 'oyalar  m an b ay i  hisoblanadi.  U n d a   tu rli 
z a m o n la rd a g i  k ish ila rn in g   fik rla ri,  o ‘y -m u lo h a z a !a ri,  o r z u - u m id la r i, 
jam iyatdagi  siyosiy,  m afkuraviy,  ax loqiy-ta’lim iy,  falsafiy,  diniy va  b o sh q a  
xildagi  qarashlari  o ‘z  aksini  topadi.  H ar  b ir  d av r  adabiyotida  o ‘sha  z a m o n  
jam iyatining ong darajasi aks etadi. Shu  bilan birga,  badiiy adabiyot  o ‘zi aks 
ettirgan  g 'o y alar bilan  kishilar qalbiga,  ruhiga  kuchli t a ’sir o 'tk a /ib ,  u la rd a  
yangi-yangi qarashlar,  fikrlartug'ilishiga. ulam ing m a ’naviy jihatdan boyishiga, 
ongning o‘sishiga xizm at qiladi.  Shu xususiyatlarga ko‘ra adabiyot ijtim oiy o n g  
shakllaridan biri  hisoblanadi.
Badiiy adabiyotda  yozuvchining ezgu  fikrlari,  g ‘oyalarisiz  chinakam   a sa r 
ijod  qilinishi  m um kin  emas.  Agar  asarda  subyektiv  ibtido,  ya’ni  y ozu vchi 
g ‘oyalari,  fikrlari b o ‘lm asa,  u  m a ’rifiy-tarbiyaviy aham iyat  kasb eto lm ay d i.
Adabiyotning g‘oyaviyligi haqida so‘z b organda, badiiy tafakkum ing o ‘ziga 
xos xususiyatini hisobga  olmaslik m um kin  em as.  Ijoddagi  muayyan g ‘oyaviy 
yo‘nalish faqat m azm uniga ko‘ra emas, balki  ifodalanishi jihatidan ham m aqbul 
yoki nom aqbul b o ‘lishi  m um kin.  Badiiy asarlard a g ‘o y alar bevosita so ‘z n in g  
o “zi  bilan  em as,  balki  obrazlar  hosil  qilish  y o ‘li  bilan  ifodalanishi  sab a b li, 
ularquruq bayon etilishi mumkin emas.  Bu g‘oyalar,  asardagi barcha obrazlar, 
ulam ing o ‘zaro m unosabatlari vositasida yuzaga chiqariladi. Aks ettirilayotgan 
turm ush  m anzaralariga  nisbatan  m uallif m u n o sab atin i  ifodalash  yo ‘li  b ila n  
asarn in g   g ‘oyaviy-hissiy  q u w a ti  o sh irilad i,  lek in   badiiy  tasvir  o ‘r n in i 
pub!itsistika egallab qolishi  mum kin emas.
Badiiy asarlarning g ‘oyaviy mazmuniga m uallif m unosabati aralashuvi bilan 
uning  publitsistik  fikrlarini  aynan  bir  narsa  d eb   tu sh u n ish   m um kin  em as. 
Badiiy obrazlarda muallifning alohida-alohida fikr va qarashlarigina em as,  balki 
ongi va ruhiy dunyosining butun boyligi  aks etganligi sababli ham  bu q arashlar 
orasida ba’zan  ziddiyatlar ham ko‘rmishi  m um kin.
Y ozuvchilar  o ‘z  badiiy  asarlarida  ifo d ala y d ig a n   g ‘oyalar  fa q at  u la r 
tafakkurining  mahsuli hisoblanmaydi.  Agar u lar faqat  shaxsiy tafakkur m evasi 
b o ‘lganda ed i, tasodifiy  fikrga aylangan va  kishilar ongining rivojida m u h im  
ahamiyat kasb etolm agan ham bo‘lardi. Adabiyotning eng yaxshi nam unalarida 
ifodalangan g ‘oyalarda voqelikdagi o ‘zgarishlar, tu rm u sh  tajribasi, turli ijtim oiy 
sinf yoki guruhlam ing m anfaatlari, qarashlari aks etadi. Shunga ko‘ra  ular k atta 
ijtim oiy  aham iyatga  m olik  bo‘lib,  m illionlab  kishilar  qalbiga,  ongiga  y e tib  
boradi.

---

Adabiyotning ko‘p asrlik taraqqiyoti tajribasidan  m a’lum boMishicha, tarixiy 
rivojlanish qonuniyatlariga tayangan,  uning xususiyatlarini  to ‘g ‘ri  tushungan 
iste’dodlargina  eng  yaxshi badiiy kashfiyotlar qila  olganlar.
Ilg 'o r g ‘oyaviy yo‘nalishdagi va yuksak badiiy qim m atga ega b o'lg an, xalq 
om m asiga  xizm at qiladigan adabiyot  har doim xalqehildir.
Yozuvchi  d u n y o q arash i  va  ideallarining sinfiyligi  va  partiyaviyligi  uning 
ijodiy im koniyatlarini ch eklab 
q o ‘y a d i, 
xalq m anfaatlarini tushunishga xalaqit 
beradi.
“ Xalqchillik”  atam asi  o ‘zbek adabiyotshunosligiga o ‘rta asrlar gum anizm i 
xulosalarini o ‘zlashtirib,  shaklan  asrim iz boshida  kirib keldi.  A m m o shoirlar 
ilgari o ‘z asartarida  h ay o tn i ulus,  m ehnat ahli  m anfaatlari  nuqtayi nazaridan 
b a h o la r  edilar.
Xalq  poeziyasida  lin in g   m uayyan m uhim  xususiyatlari  aks etadi,  h ar  bir 
xalq  ruhiyati  va  ijtim oiy tu rm u sh i o ‘ziga  xos boMadi  h am da bu  o ‘ziga xoslik 
o ‘sha xalq tom onidan  ijod etilgan asarlarda o ‘z izini qoldiradi.
O dam lar xalqchillik tu shunchasini m ehnatkashlar om m asining qarashlari 
bilan bog'Iiq  holda  olib qaraganlar.  U lar xalqchillikni  eskicha talqin  qilishni, 
y a ’ni  m uayyan  m illatn in g   u rf-o d atlari,  m arosim lari,  kiyim larini  ko 'rsatish - 
d a n g in a   iborat  d eb  tu sh u n ish n i  inkor  etib,  “ haqiqiy  milliylik  sarafanni 
tasvirlashdan  iborat em as,  balki xalq ruhining aks ettirilishidadir” degan ju d a 
m uhim   fikrga keldilar.
Eng  ajoyib  ad abiy asarlard a  xalq  ongi  bayon  etilad i,  xalq  ruhi va  hayoti 
yorqin,  to 'g 'r i  aks ettirilad i.
Shoir boshqa xalq  hayotini tasvirlaganda ham  xalqchil,  milliy b o ‘lib qolishi 
m um kin,  ch un ki  u  b o sh q a   xalq  hayotiga  o ‘z  k o ‘zi  va  nuqtayi  nazari  bilan 
qaraydi. Yozuvchi chinakam   xalqchil san’atkor b o ‘lm og‘i uchun xalqqa xizmat 
qilm og‘i,  m ehnatkash  o m m an in g  m anfaat va  ruhiy ehtiyojlarini qondirm og ‘i 
zarur.
Ulug‘ yozuvchi va tanqidchilam ing fikrlari bunday adabiyot tajribasi asosida, 
m uayyan adabiyotning,  adib ijodining yoki alohida bir asarning xalqchilligini 
yoxud  xalqchil  em aslig in i  aniqlashga  im kon  beruvchi  m ushtarak  belgilar, 
o 'lc h o v la r ,  m e z o n la r   k e ltirib   c h iq a ris h i  m u m k in .  B u n d ay   b e lg ila r 
“ adabiyotshunoslikda xalqchillik mezonlari” darajalari deb ataladi. Adabiyotning 
xalqchilligini belgilashda,  odatda,  uchta m uhim  m ezonga asoslaniladi.
Badiiy asa r xalqchilligining birinchi m ezoni sh u n d an   iboratki,  u n d a  xalq 
o m m asi  u ch u n   m u h im   va  qiziqarli  hodisalar  h am d a  x arak terlar  p ux ta 
tasvirlanishi lozim .T abiiyki,  tasodifiy,  n o tip ik  n arsa-h od isalam i  aks ettirish 
bilan xalq om m asining  “ hayot darsligi” oldiga q o ‘yiladigan talablam i qondirib 
b o ‘lmaydi.

---

Eng  vaxshi  adabiy  asarlarda  h a r   d o im   m uayyan  davrda  xalq  om m asini 
hayajonga  solgan  masalalarga  jid d iy   e ’tib o r  berilgan,  ijtim o iy   (araqqiyot 
qonuniyatlari yuzaga  chiqadigan  m u h im   hodisalaraks ettirib  kelingan.
Adabiyot xalqchilligining ikkinchi  m ezoni hayotni davm ing  ilg‘o r ideallari 
nuqtayi  nazaridan  haqqoniy  aks  e ttirish n i  taqozo  qiladi.  O d a m la r  hayotni 
haqqoniy aks ettirish badiiy asar xalqchilligini ta ’minlovchi asosiy shartlardan 
biri ekanligi  haqidagi  fikrni ilgari  surgari edilar.  Yozuvchir.ing ezgu  m aqsadi, 
yuksak g 'o y alari  badiiy  m ukam m al  shak l vositasída  ro‘yobga ch iq qan dag in a 
uning  asari  xalqchil  bo‘ladi.  A d ab iy o t  xalqchilligining  avvalgi  ikki  m ezoni 
bilan  cham barchas bog‘liq  u ch in ch i  m ezo n i  asarda  xuddi  m a n a   shu  badiiy 
m ukam m allik  boMishini,  niyat,  y e tu k   va  takrorlanm as  q a h ra m o n la r  oddíy 
xalq tilida tushunarli xarakterlarorqali tasvirlab berilishini taqozo etadi.  Shunga 
k o 'ra,  yozuvchiningbadiiy m ahorati  m asalasi har bir san’at  asarida,  xususan, 
adabiy asarda katta ahamiyatga ega.
D em ak, voqelikdagi  keng xalq om m asi  uchun  m uhim  va qiziqarli b o ‘lgan 
hodisalarni  ilg‘o r  ijtimoiy  id eallar  nu q tay i  nazaridan,  h aq q o n iy   qam rab 
oigan,  m ukam m al badiiylik asosida  aks ettirgan  adabiy asarlar adabiy otnin g 
chinakam  xalqchil  namunalari b o ‘lib qoladi.
Xalqchil asarlar ommaga yetib borishi uchun  muayyan sharoit ham  zarurdir.
A d a b iy o tn in g   xalqchilligi  b ila n   b ir  q a to rd a   buyuk y o z u v c h ila rn in g   va 
ular yozgan  nod ir asarlarning  u m u m in so n iy  aham iyati  haq id a  h am  gapirish 
zarur.
Adabiy asarlarning xalqchilligi va um um insoniy ahamiyati  masalalarí o ‘zaro 
uzviy bog‘liq: xalqchil bo4lmagan asar um um insoniy b o la  olm aydi.  M a’lumki. 
har b ir s a n ’at  asari muayyan xalq  ijodkori  tom o n id an   yuzaga keltiriladi.
Chinakam  xalqchil asaigina boshqa mamlakatlarga yoyiladi va um um insoniy 
ahamiyat kasb eta oladi.
Butun insoniyat manfaatlariga m os  keladigan chinakam xalqchil asarlargina 
milliy  d o irad an   chiqqan,  lekin  m illiy  o ‘ziga  xosligini  yo‘q o tm a g a n   holda 
umuminsoniy ahamiyatga ega bo‘la oladi.
M uayyan  yozuvchi  yoki  ad a b iy   asa rn in g   u m u m in so n iy   a h a m iy a tin i 
aniqlaganda, badiiy taraqqiyot xilma-xilligining tarixiy qonuniyatlarini,  uning 
ijtim oiy  m eh n at  taqsimotiga  va  ijtim oiy  turm ushn in g  o ‘ziga  xosliklariga 
bogMiqligini  hisobga olish zarur b o ‘ladi.
Haqiqiy  sa n ’at  um um insoniy  b o ‘lad i,  barcha  xalqlar  u c h u n   n am un aga 
aylanadi.
Eng yaxshi adabiy asarlarda  h ay o tn in g  asosiy jarayonlari va xalq  ongi  aks 
etishi  sababli ular orqali o ‘sha xalq adabiyotining qay darajada u m u m inso niy  
qim m atga ega ekanligini ham aniqlash m um kin.

---

D em ak, adabiyotning xalqchilligi o ‘ziga xos bosqichlaiga, pog‘onalarga ega. 
Eng yuqori pog‘onada  ijodida um um insoniy mazmun yaxshi aks etgan shoirlar 
turadi.
A dab iy o td a  um um insoniy m a z m u n   h a r doim bevosita  turli  xalqlar hayoti 
m a n z a ra la rin i  g avdalantirish,  h a r  xil  m illatga  m ansub  b o ‘lgan  kishilar 
x a ra k te rin i  vujudga  keltirish  y o ‘li  bilangina  ifodalanishi  sh art  em as.  Milliy 
d o irad a n  ajralm agan.  lekin o ‘zida  b u tu n   insoniyat uchun  m uhim ,  tushunarli, 
ta n ish   fik r-tu y g ‘u larni  m ujassam lash tirg an  asar  yoki  q a h ra m o n la r  ham  
um um bashariy ahamiyatga  molik.
I V b o b
BADIIY  A D A BIY O TD A   T IP IK L IK   M U A M M O S I
Badiiy obraz xususiyatlari to ‘g ‘risida so ‘z borganda,  unda alohida o'ziga xos, 
xususiy,  tak ro rla n m as belgilarda  b ir q a to r hodisalarga,  kishilarga va ijtimoiy 
yo‘nalish larga  d o ir  tim um iy,  x arak terli  tom on lar  aks  etishi  aytilgan  edi. 
A lo h id alik   bilan  um um iylik  orasid ag i  bunday aloqadorlik  badiiy  obrazning 
jo n lilig in i,  b ir  butunligini  t a ’m in la y d i,  rr.a’rifiy  aham iyatn i  belgilaydi  va 
yozuvchi ko‘zda tutgan  hayot haqiqatining mohiyati ochilishiga im kon beradi. 
H ayot  haqiqati  mohiyatini ochish esa adabiyot  oldida turgan tarixiy maqsad va 
v azifalam i am alga oshirishning za ru rsh artid ir.
Lekin hayot haqiqati deganda nim ani tushuninoq kerak va u badiiy adabiyot 
o brazlarida qanday yuzaga chiqariladi?  M azkursavollar va  m asalalam i to ‘g ‘ri 
id ro k etish   tip ik lik m u am m o sin in g   m ohiyatini anglashgayo‘1 ochadi.
M ashhur adabiyotshunos L.Q ayum ov “Tipiklik-bosh mezon” degan  asarida 
ay tish ich a,  tip iklik   ijodning  asosiy qonuniyatlaridan  biridir.
F aqat hodisalar, xarakterlar,  vaziyatlaming mohiyatini ochish yo‘li bilangina 
ijtim oiy  hayot  yoki  uning  taraq q iy o tid ag i  m uayyan  bosqich  haqida  to ‘g ‘ri 
ta s a w u r   hosil  qilish  m um kin.
A d a b iy o tn in g   bosh  tasvir  m avzusi  -   inson,  y ozu vchilarn ing   diqqat 
m arkazida  inson xarakteri,  ijtim oiy tip la r  turadi. Adabiyot  o ‘zining m uqaddas 
b u rc h in i  x arak ter  va  tip la rn i  b ad iiy  ko'rsatish  yo'li  bilan  a d o  etadi.
A gar yozuvchilar  kashf etgan in so n  xarakterida  m illion-m illion kishilarga 
xos  x ususiyatlar  o ‘z  ifodasini  to p m ag an id a,  bu  x arakterlar  kitobxonlam i 
h a y a jo n la n tiro lm ag a n ,  b ir-b irla rin i  va  o ‘zlarini  tushunishlariga  yordam - 
lash o lm ag an   b o ‘la re d i.

---

Shu bilan  birga.  biz  ad ab iy o td a tip ik ,  um um iy,  m u shtarakb elgilar  har 
doim  o ‘ziga xoslikda,  alohidalikda  yuzaga chiqishini,  faqat  shundagina jonli 
badiiy  obraz  vujudga kelishini  unutm asligim iz  kerak. O lim la r  tip n i  faqat 
ko‘pchilikka  xos xususiyatlar birikm asi deb tu sh u n g an   “ nazariy otchilar”  ga 
ta n b e h   berib,  tip la rd au m u m iy lik b ilan   alo h id alik b irlig i  q and ay   boMishini 
ta ’riflagan  edilar. Shoir  shaxslarning  h ar  birida um u m iy ,  tip ik  tom o n lar 
borligini  payqadi:  u  turli  kishilardagi  xususiyatlam i  y ag on a  badiiy yaxlitlik 
doirasida birlashtiradi.
S hunday  qilib,  tipik lik m u am m o sin i  badiiy  ad a b iy o tn in g   hayotni  bilish, 
o ‘rganish sohasidagi  vazifalari  va  im koniyatlari  m asalasi  bilan  bog'liq  holda 
idrok  etganda.  birinchi  navbatd a,  adabiy  obrazlard a  m u sh tarak  alom atlar 
alohidalik tarzida nam oyon boMishini e ’tibordan ch etd a qoldirish kerak emas. 
B oshqacha  qilib  aytganda,  adabiy o td a  tip ik   a lo m a tla r  o ‘ziga  xos  belgilar 
orqali ifodalanadi,  kishilarning  tip lari esainsoniy x arak terlar  vositasida  hosil 
boMadi.
X arakter  bu  m uayyan  insonga  xos  mijoz,  did ,  q arash ,  qiliq;  belgilar  va 
xususiyatlam i  o ‘zida  m ujassam lashtirgan  alohidalikd ir.  Bu  hol  shu  bilan 
izohlanadiki, inson hayotda turli-tum an munosabatlar va aloqalarga kirishganda, 
uning ongi va xulqida o ‘sha m u n o sab atlar ham da  aloqalarg a  m os keladigan 
to m o n la r shakllanadi.
Chinakam  realistik asarlardagi ko‘plab his-tuyg‘ular.  fikrlar ustidan hokimlik 
qiluvchi kuchli ehtirosli insoniy xarakterlar ko‘p qirrali  boMadi.  X arakterning 
ko‘p  qirraliligi  san ’atkorlar to m o n id a n   kishilarga  xos  xususiyatlam i  su n ’iy 
ravishda, tarqoq holda birlashtirish yoMi bilan yuzaga chiqarilm aydi. Yuqorida 
xarakterning  muayyan  alohidalik dan  iborat  ekanligi  aytilgandi.  H ar  bir 
xarakterning alohidalikka aylanishining sababi shundaki,  yozuvchilar o ‘zlarining 
asosiy  e ’tiborlarini  shu  x arakterning  barcha  xususiyatlarini  o ‘zaro  bogMab 
turuvchi  yetakchi belgisini ochib berishga qaratadilar.  X arakterning yetakchi 
sifatini tasvirlash adabiy asarlarda  nihoyatda katta aham iy atg a ega.  Shunday 
tasvir  tufayli  kitobxonlar asardagi  obrazlarning  ijtim oiy  m ohiyatini  anglab 
oladilar.
Q ah ram o n   xarakterida  jam iyatning  ilg‘o r  kishi  boMishga,  davr  bilan 
ham nafas borishga,  shu yoMda  faollik ko‘rsatishga intilish tuyg‘usi yetakchilik 
qiladi.  Shu  bilan birga,  u inson  baxti, o ‘z m uhabbati,  m azlu m   xalqlar ozodligi 
haqida  ham   ko‘p  o ‘ylaydi,  b a ’za n   iztirob  ham   c h e k a d i,  g ohida  qattiq 
g ‘azablanadi.  Bu xususiyatlarning hamm asi xarakterda yetakchi jihat doirasida, 
u bilan  uzviy bogMiq holda aks ettiriladi.
Y ozuvchilar tasvirlanayotgan  xarakterlarning  y etak ch i  belgilarini  ochib 
b erar ekanlar,  ularni bevosita yoki bilvosita ijtimoiy  hay ot qonuniyatlari bilan 
aloqadorlikda ko‘rsatadilar.  Buning sababi shundaki,  m azk u r yetakchi belgilar

---

shu  hayot  z a m in id a   tu g ‘ilgan  va  sh ak llan g an   boMadi.  Y etakchi  bclg ilarn i 
ijtim oiy  hay ot  q o n u n iy atlari  bilan  b o g iiq   holda  ochish  xarakterlarning 
umumiy, m ushtarak (omonini yuzaga chiqarishga imkon beradi.  Natijada xarakter 
tipiklik  kasb  e ta d i.  T ip la rd a   m uayyan  ijtim oiy  g uruh,  sinf,  xalqqa xos 
hisoblangan  x u su siy atlar  m ujassam lashgan  b o ‘ladi.  T ip la rn in g   m a ’rifiy 
aham iyati,  b irin c h i  navbatda,  ularda  ijtim oiy  hayot  tam oyillari  qanchalik 
haqqoniy aks ettirilganligi.  uning qonuniyatlari qay darajada chuqur ochilganligi 
bilan  belgiianadi.
C h in ak am   b adiiy  asarlarda  h ar  b ir  tip ,  albatta,  xarakter  (nuiayyan 
shaxs)  boMadi,  c h u n k i  h ar  bir  obrazda  m ushtarak  um um iy  beIgitar  alohida 
tak ro rlan m as xususiyatlar  tarzida  yuzaga  chiqadi.  O 'z id a  m uayyan  zam o n, 
ijtim oiy-tarixiysharoit,  ijtimoiy yo‘nalishlar va g'oyalarning  mushtarak,  um um  
uchun  ahamiyatli tom onlarini mujassamlashtirgan xarakterlarginatip  darajasiga 
k o 'ta rila o la d i.S h u n in g   uchun  ham   ch in ak am   tip larn in g   yuzaga keltirilishi 
hayot ja ra y o n la rig a   ch u q u r  kirib  borish  va voqelikni  badiiy  idrok etishning 
natijasidir.
Bu o ‘rinda adabiyotshunoslikda haligacha xato bir qarash. ya’ni real  kishilar 
xarakteri  bilan  ad abiy qahram onlar xarakterini aynan bir narsa deb tushunish 
hollari uchraydi.  A lbatta,  har bir ch inakam  yozuvchi  real hayotdagi kishitam i 
o ‘rgangan h o ld a  adabiy qahram onlar obrazini hosil etadi.
U ning asarlaridagi qahram onlar  va  obrazlarning prototiplari ham  boMadi. 
Biroq  yozuvchi  hay otdagi  kishilarning  aynan  o ‘zini  takrorlam aydi,  balki 
yangi,  m uayyan darajada to ‘qib chiqarilgan xususiyatlarga ega bo‘lgan  shaxslar 
qiyofasini  n a m o y o n   qiladi.  U  shaxslarda  real  hayotdagi  kishilarga  xos 
xususiyatlargina em as,  balki  istiqboli, taqdiri va yozuvchining  ularga bergan 
bahosi,  xatti-xarakatlariga  m unosabati ham  o ‘z aksini topadi.
A dabiyot  v o q elik d am av ju d   b o ‘lgan  shaxs v a tip la rg a o ‘x shag an,  ularn i 
tu sh u n ish g a  y o rd a m   b e ra d ig a n ,  q o ‘sh im c h a la r  bilan  b o y itilg an   yangi 
p e rs o n a jla r  va  tip la r n i  vujudga  k eltirad i. A dab iyo td a  p ay d o   b o 'lg a n   va 
g o ‘yo  re a l  h a y o tg a o lib   kirilgan  tip la r d a n   biri  s ifa tid a o ‘tg a n   a srd a   R os- 
siyada  v u ju d g a   k elgan  “ o rtiq c h a   o d a m la r’’  o brazin i  k o ‘rsatish  m u m kin. 
A lb atta,  b u   o b r a z la r   tu rm u sh d a g i  re a l,  ijtim oiy,  p six o lo g ik tip   asosida 
bunyod  e tilg a n .
A dabiyo td a p aydo  b o ‘lgan  tip ik x a rak terla m i tahlil  qilganda,  m asalaning 
ikki  to m o n in i  hisobga  olish zarur.  B irinchidan,  o ‘sha  personajda  hayotning 
qaysi to m o n i u m u m lashtirilganini,  tipiklashtirilganini,  shu  um um lashtirish 
tufayli  k ito b x o n   ongi  q anday tu rm u sh   haqiqati  bilan  boyiganligini  aniqlab 
olish lozim.  Ikkinchidan,  m azkur um um lashm a qanday badiiy tasvir vositalari 
yordam ida  yuzaga  keltirilganligini  bilib olish zarur, chunki  adabiy xarakterlar 
bir-biridan  faqatgina  ularda ifodalangan  hayotiy mazm unga k o'ra  em as,  balki

---

ularni  shakllantirish  ishiga  xizm at  qilgan  aks  ettirish  usullariga  k o kra  h am  
farqlanadi.
T ip ik   u m um lashm alar  o‘z  xarakteriga  k o ‘ra turli-tu m an   b o ‘lishi  m u m - 
kin.  Ba’zan  yozuvchilar  kishilar o rasida  yaqqol ajralib turadigan  fav q u lo d d a 
shaxslarni  tasvirlaydilar.  Bunga  ad a b iy o tim izg a  kirgan  M uqan na,  N avoiy, 
Ulug‘bek, Tem ur obrazlari yorqin misol b o ‘la oiadi.  Mazkur obrazlarda hayotda 
chin d an   ham   m avjud  bo‘lgan  tarixiy  sh ax slar  siymosi  chizilganligi  sababli 
ular  tip ik  ah am iy atg aeg aem asd ek  k o ‘rinishi  m um kin. Aslida  u n d a y  em as.
Ayrim obrazlarda favqulodda ahamiyatga ega bo‘lgan, lekin inson mohiyatining 
asosiy,  m uayyan,  tarixiy  xususiyatlari  unium lashtiriladi.  B unday  o b ra z la r 
bilan tanishish natijasida biz kishilaming turm ush tajribasi jarayonida shakllangan 
turli-tum an xususiyatlarini ham, turli ijtim oiy sharoitlardagi odam lar taqd irin i 
ham  tasaw u r eta olamiz.
Adabiyotda ijtimoiy sinf va guruhlam ing m uayyan  ilg‘o r g^oyalarini o ‘zida 
m ujassam lashtirgan,  k o 'p in ch a y an g iJik u ch u n   kurashadigan  tip ik p e rs o n a j 
ham  bo‘ladi.
Y ozuvchining  subyektiv  qarashlari  ijobiy  q ah ram o n larn in g   o b y e k tiv  
m ohiyatiga m os  kelishi  mumkin.
Bunday hoi yozuvchining ijtimoiy  hayot qonuniyatlarini to ‘g ‘ri tu sh u n ish  
darajasiga, eskilik bilan yangilik orasidagi q arash d a qanday  nuqtayi  n a z a rd a  
turishiga bog‘liq.
0 ‘zbek m um toz adabiyotida ijobiy q ah ram o n lar ko‘pincha ro m an tik,  ideal 
qahram onlar sifatida ko'rsatilgan.  Alisher  Navoiyning “Xamsa” sidagi  F arh o d  
va Shirin,  Layli va  Majnun hamda  Iskandarlar xuddi shunday ideal q ahram on lar 
b o lib , shoir ularni o ‘ta qudratli, h a rto m o n la m a   mukiimmal,  h a tto g ‘ayritabiiy 
fazilatlar cgasi  qilib  ko‘rsatish  yo‘li  bilan  o ‘z  davrining  ayrim   m asalalariga 
ishora  qilgandek  b o ‘!adi.  U  go‘yo  ideal  q a h ra m o n la r  obrazi  vositasid a  o ‘z 
zam onasida  adolatli  podsho  zarurligini,  h a r to m o n la m a   g o ‘zal,  b a rk a m o l 
kishilar yetishib  chiqishi  lozimligini a lo h id a  t a ’kidlaydi.  Alisher  N a v o iy   ijod 
etgan  ideal,  orzu  asosidagi qahram onlar o b ra zi,  bilan tarixiy vaziyat  o ra sid a 
ham  m a’lum  darajada bogMiqlik mavjud.  U m u m an ,  ideal qahram onlar o brazi, 
asosan, yozuvchilarning yuksak  m ukam m allik  haqidagi tasaw u rlari-id ea lla ri 
asosida vujudga kelgan.
Ideallik rom antizm  ijodiy m etodi bilan alo q ad o r va u bunday o b ra zlam in g  
aybi em as,  balki  fazilatidir.
ijobiy q a h ra m o n   ti pining obyektiv  x a ra k te rin i  to ‘g ‘ri tu sh u n ish   lozim . 
C hinakam   realist sa n ’a tk o rto 'q ib  c h iq arilg a n   idealni em as,  balki  m u a y y a n  
ijtim oiy  guru h d ag i  kishilarning  h a q iq a ta n   h am   m avjud  b o ‘lgan  m u h im  
belgilarini  k o ‘rsatadi.  Q ah ram o n larn i  h a y o td a n ,  real  kishilar  m u h itid a n  
ajratib,  b o sh q ac h a  qilib  tasvirlash  n a tija s id a ,  kitob xo nn i  h a y a jo n la n tira

---

o lm a y d ig a n  jo n li  p e rso n a jla r  o ‘rniga  qandaydir m av hu m   o b ra zlar vujudga 
keladi.
A yon  b o ‘ladiki,  ijobiy  q a h ra m o n   to ‘qib chiqarilgan  ideal  personaj em as, 
b a lk i  m uayyan  kishilar  g u ru h íg a   xos  boMgan  m u him   ijobiy  belgilarning, 
sifatlarn in g   tip ik u m u m la sh m a s id ir.K o ‘p  asrlikadabiyot  tajribasi  shundan 
guvohlik beradi.
S atiriktipiklashtirish  tam o y illa ri asosida  ijod et ilgan  o b razlar  h am k atta 
m a ’rifiy-tarbiyaviy ahm iyatga ega b o iad i.
M uayyan  ijtim oiy  illatn i,  kulgili  tarzda  fosh  qiluvchi  adabiy  asar  satira 
(hajviya)dir.  Satiraning  yorqin  nam unalari sitatida  M axm urning “ H apalak” , 
M uqim iyning  “T a n o b c h ila r” ,  H am zaning  “ M a y sa ra n in g   ishi” ,  Abdulla 
Q a h h o rn in g   “T obutdan  to v u sh ”  singari asarlarini  ko‘rsatish  m um kin.
S atirik tip ik lash tirish   u su lla rin i,  tartiblarini  ch eg aralab  b o ‘lm ayd i.U lar 
rang-barangdir.Shundaybo‘lsa-da,  ular  orasidagiperbola(mubolag‘a)  vagrotesk 
(h a d d a n   tashqari  b o ‘rttirish ),  y o ‘qotishga  intilish  tu y g ‘usi  kuchliligini  qayd 
q ilib   o ‘tish  lozim.
R ealizm   qonunlari  aso san   u ch ta:  biri  -   haqqoniylik;  ikkinchisi  -   tipik  
x arak terlarn i ko ‘rsatish;  u c h in c h isi -  tip iksharoitd a  tasvirlash.T ipiksharoit 
d e g a n d a ,  h a r  q a n d a y   ijtim o iy   sh a ro it  e m a s,  b a lk i  u la rd a n   ja m iy a t 
taraqqiyotining yetakchi  tam oyillari  namoyon boMadiganlari tushuniladi.
A dabiyotdagi  tip ik la s h tiris h n in g   m a’rifiy  ah a m iy a ti  b ilan   tarbiyaviy 
ah am iy ati o ‘zaro uzviy bo g ‘liqdir. Yozuvchilar hayotda chin dan  ham  mavjud 
b o ‘lgan  n arsa-h o d isalam i  o ‘z qarashlari,  estetik  ideallari  nuqtayi  nazaridan 
k o ‘rsatar ekanlar, kishilar o n gid a turli vaziyatlar,  holatlar,  voqealarga nisbatan 
t o ‘g ‘ri  m unosabatning  shaktlanishigayordam lashadilar. K itobxonlar  tip ia r 
o rq a li  ijtim oiy hayot  q o n u n iy a tla rin i yaxshiroq  anglab oladilar.

---

IK K IN C H I  BO*LIM
ADABIY  ASAR 
I  bob
ADABIY  ASAR  Y A X L IT L IG I.  M AVZU  VA  G ‘OYA
B a r  bir  adabiy  asar  o ‘zida  h ay o tn in g   yaxlit,  bir  b u tu n   m an za rasin i 
gavdalantiradi  (epik  va  dram atik  asarlar)  yoki  qandaydir  yaxlit,  m u ayy an, 
oniy his-tuyg‘uni  ifodalaydi (lirikasarlar).  Shutting uchun  ham , badiiy asarni 
o ‘ziga  xos,  cheklangan  bir  olam   d eb   atash  m um kin.  H a tto   ad a b iy o tn in g  
“ lliada” ,  “ X am sa” ,  “ Urush va tin ch lik ”  singari  eng buyuk  n am u n ala ri  ham  
m a'lum  chegaraga  ega.  Ularda bizning ko‘z o ‘ngimizda u yoki bu  ham da xuddi 
shu bosqichni tasvirlovchi voqealar va  kishilar ko'rsatiladi.
A dabiy  asa rn in g   bir  butunligi,  b irin c h i  navbatda,  u n d a   ifo d ala n g an  
mazm un bilan belgilanadi.  Epik va dram atik asarlarda ham m a narsa u lard a aks 
etgan ziddiyattar,  vaziyatlar, kishilar xarak teri va xatti-harakatlariga b o g ‘liq 
bo‘!adi.  Lirik asarlarda esa  ham m a  narsa  u lard a  ifodalangan kechin m alarg a 
aloqador.
Gcgel badiiy asar m azmunining bu to m o n in i quyidagi tarzda tushuntirgan: 
“ D ram ada qandaydir xatti-harakat  m azm uniylik vazifasini bajaradi;  d ra m a  bu 
harakatning qanday sodir b o lg an lig in i  k o ‘rsatishi kerak.  Lekin  kishilar ju a a  
ko‘p  ish  qiladilar,  o 'z a ro   gaplashadilar,  boshqa  vaqtda  esa  ovqat  yeydilar, 
uxlaydilar,  kiyinadilar, qandaydir so 'z la rn i aytadilar va h.k.  Biroq kishilam ing 
m azkur  ishlaridan  dram aning  haqiqiy  m azm u n in i  tashkil  etu v ch i  x atti- 
harakatlarga aloqador bolm aganlari asarga kirishi kerak em as, sh u n d ay  qilib, 
dram aga  kirgan  h ech bir narsa  m azkur x atti-harakatga  alo q ad o r b o ‘lm asligi 
m um kin em as.  X uddi shuningdek,  m azk u r xatti-harakatning bir holatinig ina 
qam rab oluvchi ko‘rinishga tashqi dunyodagi  m urakkab tom onlarga a lo q ad o r 
b o 'lg a n ,  lekin  bu  holatning  o 'z id a   o ‘sh a   x a tti-h a ra k a t  b ilan   m u tla q o  
bog'lanm aydigan va uni chuqurroq k o ‘rsatishga xizm at qilm aydigan  k o ‘plab 
vaziyatlar,  shaxslar,  holatlarni  h am d a  bo shqa  h ar  xil  voq ealarn i  kiritish 
m um kin edi.  Am m o o'ziga xoslilik talabiga ko‘ra san’at  asariga  faqat  m uayyan 
m azm unga...  alo qador  narsalarnigina  kiritish  lozim ,  chunki  u n d a   h e c h   bir 
ortiqchalik bo'lishi  m umkin em as” .
Bu  yerda  m uallifning  asarda  aks  etg a n   asosiy  g'oyaviy  m aqsadi  bilan  
tayinlanadigan va o ‘zaro bog'liq hodisa,  m anzara, vaziyat,  shaxs,  his-tuyg‘ular

---

h a m d a   fikrlarning  m urakkab  ta rz d a   uzviy  birikib  ketishi  sit'atida  nam oyon 
b o ‘ladigan  ichki  m ukam allik  va  b u tu n lik   ko‘zda  tutiladi.  U ni  aniq  tasavvur 
q ilm a y   va  uni  tashkil  etuvchi  o ‘zaro   bogMiq unsurlarni  bilm ay tu rib ,  badiiy 
a sa rla m i to ‘g lri tushunish qiyin.  A dabiyotni o ‘rganuvchi  h ar b ir odam   badiiy 
asa rlam i o ‘qish davom ida  uning asosiy mazmunini anglab borishi,  mohiyatiga 
c h u q u r kira olishi va baholashi m um kin.  Masalan,  kitobxon Abdulla Qahhorning 
“ M u h ab b a t” qissasini o 'q ir ekan,  unda o ‘ziga go'yo anchadan beri m a’lumdek 
tu y u lg an   m asalani,  fikrni  y an g ich a  o"qiganaek,  yangicha  his  qilgandek  va 
tu sh u n g a n d c k   b o ‘ladi.  U  qissani  tu g atar  ekan,  kishilar  orasidagi  eng  oliy 
m u n o sa b a tla rd a n   biri  b o ‘lm ish  m uhabbat  to ‘g‘risida  c h u q u r  o ‘yga  toladi: 
“ C h in ak am   insoniy  m uhabbat  g ‘oyat  qudrntli kuchdir,  u  h a r qanday to ‘siqni 
y engib  o ‘tishga  qodir,  jism o n iy   nuqsonlar  ham ,  m ulkiy  tafov utlar  ham , 
chirigan taom illar, urf-odatlar ham  haqiqiy muhabbat  yoMida g‘ov boMoImaydi, 
u n d a y   m u habbat  u ch u n   k u ra sh m o q   kerak”  degan  xulosaga  keladi.  Am m o 
yozuvchi  asardagi  bu  asosiy fikrni  quru q  so‘zlar  bilan  b ayo n  ctm aydi,  balki 
qissaning  b u tu n  badiiy to ‘q im asi  orqali  ro‘yobga  chiqaradi.  Asardagi  asosiy 
fikr,  avvalo,  kishilar  obrazlari  orqali  yuzaga  keladi.  U larn ing   fe'i-atvorlari 
m oh iy ati,  dunyoqarashi  ruhiy olam i, xatti-harakatlari,  o ‘zaro m unosabatlari 
va  m uallifning  ularga  b o ‘lgan  m uom alasi,  m uhabbat  m asalasiga  turlicha 
yondashishi,  m uam m oning to m   m a ’nosi va kishilar ham da jam iyat  hayotidagi 
o ‘rni  yaqqol  nam oyon b o ‘ladi.  Ju m lad an , qissaning  m arkaziy qahram onlari 
boMmish Anvar,  Muhayyo ko‘z o ‘ngimizda chinakam insoniy m uhabbat egalari 
qiyofasida ko‘rinadilar.  “ M en  yaxshi ko‘rish nim a ekanini  halibilm aym an, — 
d e y d i  A nvar,  -   lekin  M u hayyoga,  M uhayyo  d eg an   insonga  ju d a-ju d a 
m u h to jm an . A garshu  m u habbat  b o ‘lsa,  muhabbat chaqm oqqa em as,  odam ga 
o ‘xshaydi:  tu g ‘ilganida  bir  p a rc h a  g o ‘sht  bo‘ladi,  keyin  k o ‘zini ochadi,  keyin 
y u z id a  kuldirgich  paydo b o ‘lib jilm ayadi,  keyin  til  chiqarib,  h a r kuni yangi 
b ir   g ap   ay ta d i” .  Y o zu v ch in in g   A nvar  obrazi  va  u n in g  b o sh q alar  bilan 
m u n o sab ati orqali  m u h ab b atn in g  ana shu bosqichlarini,  y a’ni  m uhabbatning 
in so n   qalb id a  tu g ‘ilishini,  b u tu n  vujudini qoplashini,  keyin  faol  harakatga, 
kurashga  undashini  kuzatib b orishni o ‘z oldiga  m aqsad qilib q o ‘ygan  va unga 
erishgan. Anvar qalbida m uhabbat ilk bor, uning hayotidagi eng og‘ir damlaming 
b irid a ,  y a ’ni  otasini  q ab risto n g a  q o ‘yish  vaqtida ju d a  tabiiy ravishda  kurtak 
yozadi.  U  o ‘ziga suv tutib,  “ M ard boling, Anvaijon” degan qizning munosabatida 
u lk a n   insoniy  sam im iyat  sez ad i  va  shu  samimiyligi,  ch in ak am   odam iyligi 
u c h u n   M uhayyoni  sevib  q o la d i,  u ning  bir b o rtu rm u s h   q urganin i  e'tibo rga 
h a m  olm aydi;  M uhayyoga  b o ‘lgan  hissini olijanoblik deb em as, balki  haqiqiy 
m u h a b b a t  deb  hisoblaydi,  o ‘z  sevgisi  bilan  faxrlanadi  va  buni  hech  kim dan 
yashirm aydi.  M arg‘ubaning:  “ N im a,  M uhayyoda oy k o‘rganm isan?”  degan 
savoliga dadillik bilan:  “ Ha,  m en  Muhayyoda oy ko‘iganman!  Dadam  olam dan

---

o ‘tib, dunyo ko'ziinga qorong‘i bo'lganda  Muhayyoda oltob  ko'rganm an” — deb 
javob beradi.  Anvar o*z m uhabbatini so‘zdagina him oya  qilm aydi,  balki  uning 
tantanasi  uchun kurashadi:  m uhabbal tufayli boshiga tu shg an qiyinchiliklarga 
dosh  beradi,  m oddiy m ashaqqatlarni yeiigish uchun  m eh n al  qiladi.
Shu tariqa Anvar qalbida tug'ilgan  m uhabbatni anglash  tuyg'usi, u haqdagi 
ehtirosli,  dadil so‘zlari va sevgi tan tan a si yo‘lidagi  kurashlari o z a r o  b o g la n ib  
ketadi.  Lekin Anvarning xatti-harakatlari asarda muallaq holda berilniaydi,  balki 
qator shaxslar,  xususan,  M uhayyo,  M arg‘uba va boshqalar bilan  m unosabatda 
yuzaga chiqariladi. Ulaming barcha ishlari, liarakallari, kurashlari o*zaro boglanadi.
0 ‘zining insoniy q adr-qim m ati,  m uhabbati  uchun  kurashchanlik tuyg‘usi 
M uhayyo  xarakteriga  ham   xosdir.  O nasining  tili  bilan  ay tg an d a ,  o ‘ziga  “ it 
tek k an ’Migi,  ilksevgisi  Salim to m o n id a n  oyoqosti qilinganligi tufayli  dastlab 
Muhayyoning Anvarga bo‘lgan m uhabbati uchun kurashishi ancha qiyin b oiadi, 
a m m o   u  b o ra-bora  o ‘zining  tu rm u s h   qurganligi  m u h ab b ati  yoMida  g'ov 
boiolm asligini,  insoniy g‘ururini  poym ol qilolmasligini anglaydi va ochiqdan- 
ochiq Anvar bilan yurishdan, u  haqda qayg‘urishdan,  d a sh n o m -u  ta ’nalardan 
o ‘zining  m uqaddas  tuyg‘usini  m uho faza  qilishdan  hayiqm aydi.  L)  hatto 
Anvarning tushkunlik ohangida aytgan tog‘-u toshlarga bosh olib ketish haqidagi 
gapini eshitib:  “ M eni tashlab,  n o m a rd  senga yo‘l  boMsin!”  deyish darajasiga 
ko‘tariladi.  Muallif kitobxonni M uhayyo xarakteridagi m azkur o lzgarishga qat’iy 
dalillash  y o li  bilan  ishontiradi.
Agar yuqoridagi  ikki x arak ter rivoji va  ikki sevuvchi q a lb   qovushishining 
o ‘zi bilan  asar tugaganda edi.  m u h ab b at  m uam m osi j o ‘n hal  qilingan,  hayot 
bir yoqlama aks ettirilgan va qissa  zerikarli chiqqan bo‘lur edi.  Mualli(‘markaziy 
q ahram on larning   m uhabbat  u c h u n   olib  borgan  k u rash ini  k o ‘rsatar  ekan, 
buni jn d a  yaxshi tushungani sababli shu  kurashning zam rligini ham   m antiqiy 
ravishda  asoslaydi:  sevgiga  nisbatan  eski,  chirigan,  m an fiy   m uno sabatning 
hanuz mavjudligi hayotda  m uhabbat  uchun  kurashni m u q a rra r qilib q o kyadi. 
Yozuvchi  m uhabbat  m uam m osiga  nisbatan  yangi  va  eski,  m anfiy  qarashlar 
ham da ularni  tashuvchi shaxslar o'rtasidagi ziddiyatni, to*qnashuvlam i asaming 
bosh  konflikli  sifatida taqdim   e ta d i,  uni  ch u q u r  m an tiq   aso sid a  aks  ettirish 
orqali esa qissa voqealarining haqiqiyligiga, keskinlik va hayajon bilan ruhlanishiga 
erishadi. Qissada  muhabbat  masalasiga eskicha,  salbiy  m unosabatda b o ‘luvchi 
shaxslar  sifatida  M uborak.  M arg‘u ba  va  Javlon  ishtirok  etad i.  M uhabbat 
m uam m osiga m anfiy, eskicha m u n o sab at  m azkur p erso n ajla r  xarakterining 
um um iy tom oni va salbiy harakatlarini vujudga keltirgan  ildizlardan biri bo ‘lsa- 
da,  ularning h arb iri o ‘ziga xos h o ld a  yuzaga chiqadi.  C h u n o n c h i,  M uborak 
ongida  “ turm ush qurgan  ayolning  uylanm agan  yigitga  tegishi  aslo  m um kin 
ernas”  degan eski  tushuncha  qattiq o ‘rnashib qolgan.  Shu  tush un cha tabiatan 
sofdil,  yum shoq  ko‘ngil  M uborakning uyidan Anvarni  quvishga,  M uhayyoga

---

ozor berishga  m ajbur etadi;  adolatli,  sofdil,  m chribon onasifatida ko ‘rsatilgan 
M uborak xarakteridagi keyingi oV.garishlarga,  ya’ni uning yoshlar muhabbatiga 
qarshilik k o 'rsa tm a y  q o ‘yganiga,  aksincha,  ularga  ko‘maklashganiga  ishonadi. 
Javlon  esa  m aslaksiz,  ichkilikdan  b o sh   ko‘tarm ay di,  boylikka  m ukkasidan 
ketgan,  x o tin in in g   chizig‘idan  chiqm ay digan,  axloqan  buzuq  b ir  kimsa 
boMganligi tufayli,  chin  m uhabbat egalariga qarshi b e’m ani harakatlar qiladi, 
pastkashlikdan toym aydi.
M aig‘uba  M uborakdan ham , Javlondan ham keskin farq qiladi.  Muhabbatga 
n isb atan   n o t o ‘g ‘ri  m u n o sab at,  y a ’ni  uylanm agan  yigitning  ju v o n   bilan  
turm ush  q u rish i,  u n i sevishi  m um kin em asligi haqidagi  tu shu nch a  M aig 'u b a 
ongiga  M u b o ra k  xarakteridagi  kabi singm agan,  aks holda u besh  m arta erga 
tegm agan  boM ardi.  Bu  aslida  M arg 'u b ag a Anvar bilan  M uhayyo o ‘rtasidagi 
m uhab batni  to p ta sh d a   b irb a h o n a ,  xolos.  M aig'ubadagi  A nvar m uhabbatini 
toptashga intilishning asl sababi bu ayolning boylikka,  m ol-dunyoga o'chligidir. 
U  M u ro d alid an   qolgan  boylikni qoMdan chiqarm aslik niyatida,  qanday qilib 
boMsa-da,  A nv am i  M uhayyodan  ajratish va o ‘gay qizi  M uattarga uylantirishga 
tirishadi,  bu  b o ra d a   pastkashlikdan  h a m , razillikdan  ham   qaytm aydi.
Y ozuvchi yuqoridagi salbiy shaxslam ing va ular xarakteridagi  m uhabbatga 
nisbatan  b o ‘lgan  n o to ‘g ‘ri m un osabatning  mavjud ekanligi oqibatlarini  ham  
o c h ib   b e ra d i.  A g a r  M u b o ra k   x arak terid ag i  nuqson  eski  tu sh u n c h a la rn in g  
nisbiy  y a sh o v c h a n lig i  b ila n   b e lg ila n sa ,  Jav lon  x arak terin in g   m oh iy ati 
n o m u k am m al  tarb iyaning  m ahsulidir.  M arg‘ubaning xarakteri,  hayot tarzi, 
xatti-h arak atlari,  “taqdirning q o ‘lida o ‘yinchoq” b o ‘lib qolishi yuqorida tilga 
olingan  ikki sab ab d an  tashqari,  katta  ijtim oiy illat,  ya’ni la ’nati urushga ham  
aloqador.
M uhabbatga n o to ‘g‘ri m unosabat  va bu noto‘g‘ri fikrlami tashuvchilar bilan 
tanishgan  kitobxon  qonuniy ravishda “ ulam ing jam iyatim izda tu tg a n o ‘rni va 
'istiqboli  q a n d a y ? ”  degan  savolni  b erad i.  Yozuvchi  esa c h u q u r  badiiy tahlil 
orqali  m u h a b b a tg a   nisbatan  salbiy  qarash  va  uning  sabablari  qanchalik 
yashovchan,  qanchalik kuchli boMmasin, oqibatda magMubiyatga  m ahkum dir, 
deb javob qaytaradi.  M azkur m agiubiyatning boisi,  muallifning ko‘rsatishicha, 
z a m o n la rn in g   o ‘zgarganligi,  m u h ab b atn i  him oya  qiluvchi  yangi  kuchlar, 
m anbalar borligidir. Qissadagi  H akim jon,  M uattar,  Rahimjon,  N aim jon singari 
personajlar o ‘sha kuchning ifodachilari qiyofasida ishtirok etadilar.  Bu personajlar 
xarakterining um um iy tom oni shundaki,  ular muhabbat  muammosiga yangicha 
yondashadilar, eski tushunchalarga, taomillarga zarba berishga intiladilar, Anvar 
va  M uhayyo  m uhabbatining g‘alabasi  yo'lida faollik ko‘rsatadilar. Jum ladan, 
Hakim jon o ‘zining awalgi xotiniga, ya’ni  Marg‘ubaga keskinroq harakat qilishga 
q iynaladi,  lek in   inson  va  uning  m u h ab b ati  m ohiyatini  t o ‘g ‘ri  tushungani 
u c h u n  A nvar bilan  M uhayyoning sevgisini q o ila b -q u w a tla m a y  turolm aydi.

---

M ana,  H akim jonning  fikrlash  tarzini  k o'rsatuvchi  b ir misol:  “Qiz olm agan 
yigit, yigitga legm agan qiz...  Nainki inson  insonga faqat  shu  ko‘z bilan qarasa? 
Qiz,  yigit...  lnsonning  o ‘zi qayoqda qoldi?”
M uattarning  ham   A nvar  bilan  M uhayyo  m u h ab b atin i  yoqlab  h arak at 
qilishi  ancha  qiyin,  ch unki  sevgi  yoMidagi  asosiy  g ‘o vlardan  biri  b o ‘lm ish 
M aig'uba uning o'gay onasiüir.  Am mo M uattar yangicha tarbiyalangan,  ilg 'o r 
flkrli qiz bo'lgani sababli so f m uhabbatning g'alabasí  uchu n kurashdek adolatli 
ishdan  chetda  qoloim aydi,  katta  boylikni  rad  etib ,  hiyla  ishlatib b o ‘lsa-d a, 
M aig‘ubaga qarshi chora ko‘radi.
M u a llif  m u h a b b a t  m u a m m o s in i,  p e r s o n a jla r n in g   u n g a  b o ‘lg a n  
m unosabatini  tahlil  e ta r  ek an ,  im kon  b o rich a ,  c h e td a   tu rib ,  xolis  hikoya 
qilishga  intiladi,  lekin  shu  bilan birga  o ‘zining  ularg a b o 'lg a n   m unosabatini 
ham   yashirm aydi.  C h u n o n c h i,  yozuvchi  m u h a b b a t  m asalasiga  yangicha 
qarovchi shaxslar obrazini iliq samimiyat  bilan tasvirlasa,  salbiy personajlaiga 
o ‘z  m unosabalini  “ y o su m an ”  (M a rg u b a ),  “ ko‘k p a sh sh a ”  (Javlon)  singari 
m uvaffaqiyatli  o ‘xshatishlar,  zaharxandali  kulgi  va b o sh q a  vositalar orqali 
bildiradi.  S hun day  qilib,  yozuvchi qissada  hayotiy, jo z ib a d o r x arakterlarni 
vujudga  keitirish,  ularni o ‘ziga xos tarzda  tasvirlash,  dunyoqarashiga,  ruhiy 
olam iga  kirib borish,  m antiqli,  dalillangan d ra m a tik   su jetn i  bunyod  qilish, 
m uhim  sujet  unsurlaridan  hisoblanuvchi ziddiyat tasviriga jiddiy e ’tibor berish, 
tanlagan  mavzusiga,  qahram onlariga  nisbatan  b o ‘lgan  o ‘z  m unosabatini aks 
ettirish ,  tu rm u sh n i  b u tu n   asar  davom ida  rcalistik   k o ‘rsatish  u slu bidan  
foydalanish va yorqin  m anzaralar yordam ida hayotiy jarayo nn i yaxlit  qam rab 
olishga  intilgan  h am d a  boshqa  vositalar  o rq a li  eng   m uq add as  insoniy 
tuyg'u lard an  biri  b o ‘lm ish  m uhabbat  m uam m osini  ch u q u r estetik tah lild an  
o 'tkazgan,  o ‘zining  nihoyatda  m uhim  g‘oyasini  ob razli,  haqqoniy,  kitobxon 
qalbiga  yetib borad ig an ,  ongini,  aqliy saviyasini b o y itad ig an   tarzda  in ’ikos 
ett irgan.
Abdulla Q ahhor qissasidagi barcha hodisalar,  shaxslar va  holatlarni o ‘zaro 
biriktirib turuvchi ijtimoiy-axloqiy pafosni anglash ham da chuqur his etishgina 
u n d a  o 'z a ro   chatishib  ketgan  fikrlar  m ohiyatini,  u la r  o ‘rtasidagi  alo q an i 
to ‘g‘ri tushunishga yo‘l ochadi.
A dabiyotning  h ar bir nodir  nam unasi o 'z ig a   xos  m azm u ng a  va  uní ifoda 
etuvchi go‘zal shaklga  ega b o lg a n , takrorlanm as badiiylik olam iga o ‘xshaydi. 
U ndagi  h ar  b ir  so ‘z  va  h ar  b ir  obraz  o 'z a ro   birlashib  ketgan  va  yagona 
yaxlitlikning  ajralm as  qism lariga  aylangan  b o ia d i.  Y axlitlikning  buzilishi, 
nim adir yetishmasligi  yoki  nim aningdir ortiqchaligi,  fikrlar zanjirining uzilishi 
badiiy asar qiym atini  tushiradi,  h atto  bu tunlay k eraksiz qilib q o ‘yadi.
Yaxlitlik badiiylik,  s a n ’at va adabiyot asarlarining  fazilatigina  em as,  balki 
ular  m avjudligining za ru r shartidir.

---

Adabiy asa rn in g   yaxliUigini,  badiiy  m ukam m alligini  yuzaga  kellirishda, 
g‘oyasini ochishda  uning barcha unsurlari — qahram onlari obrazi ham ,  sujet va 
kompozitsiyasi h am ,  tasviriy vositalari ham  o ‘zaro birikib ketgan holda ishtirok 
etadi.  Faqat idrok etishda osonlik tug‘dirish uchun ulami alohida-alohida o'rganish 
mumkin.
Q adim   z a m o n la rd a   “ adabiy  asar  yaxlitligi  undagi  bosh  q ahram o nn in g 
yagonaligi bilan  b e lg ila n a d i”  degan  fikr keng tarqalgan  edi.  Lekin A ristotel 
o ‘sha  z a m o n la rd a y o q ,  G e rk u les  h aq idagi  h ik o y alar  b itta  q ah ram o n g a 
bag'ishlangani bilan tu rli-tu m a n  asarlar ekanini, ju d a ko‘p qahram onlaiga ega 
bo'lgan “ Iliada” esa y a g o n a , tugal birasarligini aytib,  yuqoridagi fikr xatoligini 
isbotlagan edi.
Aristotel fikrlarining haqqoniyligiga yangi davr adabiyoti materiali misolida 
ham   iqror boMish  m u m k in .  M asalan,  O ybekning  “ Navoiy”  rom anid a  h am , 
L.G .  B atning  “ H a y o t b o ‘sto n i”  povestida  ham ,  Uyg‘un va  Izzat  Sultonning 
“Alisher Navoiy”  d ram asid a ham   Navoiy obrazi  mavjud.  Shunday b o ‘lsa-da, 
b ular  m u tlaq o   b irlash ib   ketm agan,  balki  alo h id a-alo h id a  asarlar  b o ‘lib 
qolaveradi.
Adabiy  asa rn in g   yaxlitligi,  bir  butunligi,  yuqorida  k o ‘rganim izdek,  bir 
n echta  asarda  y ag o n a  q ah ram o n   mavjudligi  bilan   em as,  balki  q o ‘yilgan 
m uam m oning va ilgari surilgan g‘oyaning yagonaligi bilan belgilanadi.
“ M avzu”  (yoki  “te m a ”)  atam asi  hozirga q a d a r ikki  m a ’n o d a q o 'llan ilib  
kelinadi.  Ba’z ila r  m avzu  deganda,  asarda  tasvirlash  uch un   tan lab  olingan 
hayot m aterialini tushunadilar.  Boshqalar esa asarda  ko‘tarilgan  asosiy ijtimoiy 
m uam m oni  m avzu d e b  hisoblaydilar.  Birinchi xildagi qarash nuqtayi nazaridan 
yondashilsa, 0 ‘rta O siyo  xalqlarining arab bosqinchilariga qarshi olib borgan 
kurashi  H am id  O lim jonning  “ M u q an n a”  pyesasining  mavzusi  hisoblanadi. 
Ikkinchi  xil  q arashg a  k o ‘ra esa,  arablar istilosidan  keyin 0 ‘rta Osiyo xalqlari 
taqdiri  qanday b o ‘lganligi  m uam m osi bu  asarning  mavzusini tashkil qiladi.
G a rch an d ,  b irin ch i  xildagi  nuqtayi nazarni b utu nlay inkor etish  m um kin 
b o ‘lm asa-da,  ik k in ch i xildagi qarash  haqqoniyroq tuyuladi.  Bunday qarash, 
aw alo,  tushunchalam ing aralashtirib, qorishtirib yuborilishiga yo‘l qo ‘ymaydi. 
Mavzu deganda,  hayotiy m aterialni tushunish asarda tasvirlangan  m anbalam i 
tahlil qilishga y o ‘l  o ch a d i.  Ikkinchidan,  m avzuni  asarning  asosiy m uam m osi 
sifatida tushunish u n in g   a s a rg ‘oyasigacham barchas bog‘liqligini ta'k id   etadi.
B a’zi  m av zu n in g   m u am m o   bilan  bog‘liqligi  asar  sarlavhasining  o ‘zida 
ta 'k id la b   o 'tila d i.  F ikrim iznin g dalili sifatida  o ‘zbek adabiyotidagi  “0 ‘tg an  
k u n la r” ,  “ S a r o b ”  sin g ari  asarlarni  eslash  m u m k in .  G a rc h a n d ,  b arch a 
sarlavhalarda ko‘tarilgan  muam m olar o ‘z aksini topavermasa-da (“ Qutlug‘  qon” , 
“ N avoiy” ,  “Q o ‘s h c h in o r  ch iro q lari”  kabi),  chinakam   adabiy  asarlarning 
ham m asida  h a y o td a g i  m uhim   m asalalar  qalam g a  olinadi,  ulam i  hal  qilish

---

y o llari qidiríladi.  Masalan,  Abdulla Q ahhor badiiy asarda  xalqning "till uchida 
turgan gaplarni” aytishga  harakat qilgan.
D em ak, adabiy asam i bu holda  mufassal tahlii qilish  yo ‘li bilangina uning 
mavzusini ravshan anglab olish mumkin. Asarda aks ettirilgan hayot  manzarasini 
atroflicha anglab olm ay turib,  undagi  mavzuni b u tu n   m urakkabligi va aniqligi 
bilan, ya'ni asosiy  m uam m oga b o g ian u v ch i  ko‘plab  m asalalar bilan birlikda 
tasavvur qilish  m um kin em as.
Shunga ko‘ra,  m avzuni asam ing birjoyidan yoki  b ir necha boblaridangina 
qidirib topish,  ayrim  iboralardan keltiribchiqarish to ‘g ‘ri bo'lm aydi.  M avzuni 
asarning  b u tu n   m atn id an ,  m azm unidan  va  uni  ifodalashga xizmat  qiluvchi 
shaklidan  keltirib  chiqarish m um kin.
S hunday  qilib,  yozuvchi  to m o n id a n   asarda  k o ‘tarilg an   va  ko‘p  qirrali 
m azm unni yagona  yaxlitlik holiga  keltirib turadigan  asosiy m uam m o-m avzu 
(yoki  tem a)  deb ataladi.
V ozuvchilar  badiiy  asarda  m uayyan  hayotiy  m u am m o la rn i  k o 'tarish  
b ilangina  cheklanm aydilar,  balki  u larning  hal  q ilin ish i  yoMlarini  ham  
ko‘rsatadilar.  Buning  uchun  u lar tasvirlanayotgan  narsa-h o d isalarn i o ‘zlari 
tasdiqlayotgan  ideallar bilan qiyoslaydilar.  Q iyoslash  natijasida  m uayyan b ir 
fikmi ilgari suradilar.  Shunga ko‘ra adabiy asarda h a rd o im  yozuvchining muhim 
fikri,  g'oyasi,  niyati  b o ‘ladi.
Adabiy  asarning g ‘oyasi  xuddi  mavzusi  sin g an   u n in g   boy  m azm unidan 
kelib  chiqadi.  C h in ak am   badiiy  asarlarda  har  b ir  vo qea,  h ar  bir  shaxs  va 
h a tto  eng kichik tafsilot  ham  g'oy an in g  ifodalanishiga  xizm at qiladi.  Shunga 
b in o an  asar g ‘oyasini  to ‘g ‘ri  tu shunm oq   uchun   u n d a   aks ettirilgan  ham m a 
narsani chuq ur idrok qilish zarur b o ‘ladi. S hunday qilinm asa, g‘oya haqidagi 
tasavvur nihoyatda m avhum  va yuzaki bo'ladi.
Y ozuvchi  asarda  ilgari  surgan asosiy g‘oya  ley tm o tiv  d e b  ataladi.  Asosiy 
g ‘oya,  aytganim izdek,  asam ing butun badiiy to ‘qim asid an kelib  chiqadi.  Shu 
sababli,  har  bir  obraz,  h a r bir tafsilot  muayyan  g ‘oyaviy  vazifani  bajaradi. 
H a r  bir  obraz  o d atd a  yozuvchi  g ‘oyaviy  m aqsad in in g   m uayyan  to m o n in i 
o ‘zida mujassamlashtirgan bo‘ladi. Abdulla Q ahhom ing  “ M uhabbat” qissasidagi 
g ‘oyaviy  m aqsadni to ‘liq tasavvur qilm oq uchu n  asardag i  h ar bir shaxsning, 
voqea va  m anzaraning  qanday g ‘oyaviy vazifani  bajarish in i  tushunib olm oq 
zarur.  Demak,  adabiy asam ing butun  m azm unidan, badiiy to ‘qimasidan kelib 
chiqadigan  fikr uning g ‘oyasi  d eb ataladi.
Adabiyotshunoslikda g ‘oya  m uallifbayon etgan,  tasdiqlagan fikrlardangina 
iborat  degan  xato  q arashlar  keng  tarqalgan.  B u n d ay   q arash lar  asam i  bir 
yoqlam a talqin etishga va m azm unini soxtalashtirishga olib keladi.
Bundan tashqari, ayrim asarlarda faqatgina tanqidiy g ‘oyalar ifodalanganligini 
ham  unutmaslik kerak.  U lar qatoriga