Xo„jalik faoliyati shakli va mohiyatiga
qarab
Monofunksiyali hudud
Polefunksiyali hudud
Qaysi sohaga xizmat qilish nuqtai
nazaridan
Savdo
Sanoat
Xizmat yoki funksional
Maydonning kattaligiga qarab
Mikrohudud
Mezohudud
Makrohudud
Necha
mamlakat
territoriyasida
joylashishiga qarab
Monomillatli hudud
Xalqaro hudud
Jahon bozoriga ochiqligiga qarab
Anklav hudud
Integratsion hudud
Tadbirkorlik xususiyatiga qarab
Ochiq sektorni shakllantiruvchi hudud
Depressiv tumanni rivojlantirish
hududi
Iqtisodiy markaz tusidagi hudud
Tashqi savdo hududi
Funksional hudud
Kompleks hudud
Chegaralarni belgilash va faoliyat
Yopiq
73
yuritish tartibiga qarab
Ochiq
Iqtisodiy ixtisoslashuv bo„yicha
Erkin savdo hududi
Tadbirkorlik hududi
Eksport-sanoat hududi
Ilmiy park
Kompleks hudud
Tashkil etish xarakteri bo„yicha
Ma‟muriy territorial birlik
Tarmoq korxonasi
Geografik joylashuv bo„yicha
Ichki hudud
Tashqi hudud
Zonalashtiriluvchi obyekt xarakteri
bo„yicha
Lokal
Kompleks
Quyida yuqorida keltirilgan turkumlash mezonlariga birma-bir to„xtalib o„tamiz.
Xo„jalik faoliyatining tashkiliy shakllari bo„yicha hududlar ikkiga bo„linadi:
territorial va funksional (yoki tartibli).
1. Territorial hududlar alohida ajratib olingan maydonda faoliyat yuritadi va u
erdagi barcha rezident-firmalar xo„jalik tartibi imtiyozlaridan foydalanadilar.
2. Funksional hududlar katta bir hududda yoki kichik bir mamlakatda ma‟lum
bir faoliyat turini rag„batlantirish maqsadida tuziladi. Joylashgan joyidan qat‟iy nazar
faqatgina imtiyozli sohada faoliyat yurituvchi korxonalargina xo„jalik tartibi
imtiyozlaridan foydalanadilar.
Hudud maydonining kengayish yoki kengaymasligiga qarab ikki xili ajratiladi:
kengaymaydigan, ya‟ni vaqt o„tgani bilan maydoni o„zgarmaydigan hududlar va
kengayadigan hududlar, ya‟ni taraqqiy qilib borishi bilan maydoni kengayadigan
hududlarni ajratish mumkin.
Jahon va milliy iqtisodiyotga integratsiyalashuv darajasiga qarab hududlar ikki
turga bo„linadi:
1. Ekstravertiv – tashqi bozorga mo„ljallangan EIH.
2. Intravertiv – milliy iqtisodiyotga integratsiyalashgan EIH.
Tarmoq belgisiga qarab EIHlarni aniq turkumlash kiyin, chunki, EIHlarning bir
qismigina aniq bir tarmoqqa ixtisoslashgan (masalan, bank ishiga, turizmga, neftni
qayta ishlashga, qishloq xo„jaligiga va h.k.), ular, ko„pincha, bir necha tarmoqlarga
ixtisoslashgan bo„ladi. Bundan tashqari, universal bo„lgan EIHlar ham mavjud, ya‟ni
hududda iqtisodiyotning ko„plab sohalari, tarmoqlari rivojlangan bo„lishi mumkin.
Mulkchilik xarakteriga qarab EIHlarni quyidagicha turkumlash mumkin(qaysi
mulk hukmron pozitsiyaga egaligiga qarab):
1. Davlat mulki.
2. Xususiy mulk.
3. Aralash (hududda ishlayotgan kapitalga bog„liq).
Iqtisodiy motivatsiyasiga qarab EIHlarni 2 ta katta guruhga bo„lish mumkin:
- tadbirkorlik hududlari;
- erkin iqtisodiy hududlar.
Tadbirkorlik hududlari – regional siyosatning qurolidir, ular tadbirkorlarga
74
(birinchi navbatda, kichik biznes vakillariga) faoliyat yuritishda katta erkinlik va
anchagina moliyaviy imtiyozlar berish orqali depressiv regionlarda kichik biznesni
jonlashtirishga qaratilgan bo„ladi (AQShdagi tadbirkorlik hududlari).
Erkin iqtisodiy hududlar esa to„g„ridan-to„g„ri xorijiy investitsiyalarni kiritishga
mo„ljallangan ma‟lum maydonlardir. Albatta, hududlarning bunday bo„linishi
shartlidir, chunki, real hayotda ular, ko„pincha, qo„shilib ketgan holda uchraydi.
EIHlarni yaratish maqsadiga qarab ham shartli ravishda 2 xil bo„lishi mumkin:
1. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarni kengaytirish va jahon bozori bilan
integratsiyani kuchaytirishga qaratilgan bo„lishi mumkin (masalan, bojxona
hududlari, erkin savdo hududlari, eksport ishlab chiqarish hududlari);.
2. Mamlakat ichida ma‟lum bir faoliyat turi yoki ishlab chiqarish soha,
tarmoqlarini rivojlantirishni rag„batlantirish, maxsus tartibni yaratishga qaratilgan
bo„lishi mumkin (agropolislar, texnopolislar, erkin tadbirkorlik hududlari, turistik
hududlar va sh.k.).
Yaratilajak EIHning turi – uni yaratish maqsadlari, ixtisoslik yo„nalishi hamda
xo„jalik yuritishning alohida sharoitlariga bog„liq bo„ladi.
EIHlar shakllarining evolyutsiya jarayoni nuqtai nazaridan 4 avlodga bo„linadi:
1. Birinchi avlod – erkin savdo, bojxona hududlari.
2. Ikkinchi avlod – eksport ishlab chiqarish.
3. Uchinchi avlod – texnopark, texnopolis, offshor markazlar.
4. To„rtinchi avlod – ekologik-iqtisodiy regionlar, tor ixtisosli hududlar.
Birinchi avlod EIHlar, asosan, tijorat faoliyatiga mo„ljallangan (bojxona
hududlari, erkin savdo hududlari). Bu turdagi hududlar qisqa muddat ichida birlamchi
kapitalni yig„ishga imkon beradi. Keyinchalik, bu yig„ilgan kapitalni ishlab chiqarish
sohasiga qayta investitsiyalash mumkin bo„ladi. Shu asosda EIHlarning ikkinchi
avlodini (savdo-ishlab chiqarish hududlari, sanoat-ishlab chiqarish hududlari)
yaratishga shart-sharoitlar yaratiladi. Uchinchi avlod EIHlar esa innovatsion
faoliyatga tayanadi, ya‟ni fan-texnikada yangiliklarni yaratish va ularni tezda ishlab
chiqarishga tadbiq etishga mo„ljallangan hududlardir (texnopark, texnopolis, ilmiy
park kabilar). Hozirgi paytda EIHlarning to„rtinchi avlodi tor sohaga ixtisoslashib
bormoqda yoki butun bir rayonni o„z ichiga olmoqda. Hozirgi zamonda EIHlar
oilasida ikkinchi avlod hududlari markaziy o„rin egallaydi.
Ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish bozorlari nuqtai nazaridan hududlar uchga
ajratiladi:
1. Importni o„rnini bosuvchi (ichki bozor uchun ishlaydi).
2. Eksport (tashqi bozorga ishlaydi).
3. Aralash (ikkala bozorga ishlaydi).
Qo„yilgan maqsad va bajaradigan vazifalariga qarab EIHlarni quyidagi tuslarga
ajratiladi:
1. Erkin savdo hududlari, erkin portlar, tranzit hududlar, bojsiz omborlar va
bojxona hududlari. Ular bojxona to„lovlarini bekor qilish (yoki yumshatish), hududga
keluvchi va undan reeksport qilinuvchi tovarlarni eksport-importi nazoratini
yumshatishga (ayrim holda bekor qilishga) asoslangan. Ular tashqi savdo, transport,
tovarlarni saqlash kabi muolajalarni bajarishda yuqori foyda olishga qaratilgandir.
75
Bu hududlarni tashkil etishda birlamchi yirik investitsiya talab qilinmaydi,
faoliyatni boshqarishda va mamlakat iqtisodiyotining qolgan qismi bilan o„zaro
ta‟sirda murakkab mexanizmlarga ham hojat yo„q).
2. Eksport ishlab chiqarish hududlari. Ular eksportga mo„ljallangan ishlab
chiqarishni rivojlantirishga mo„ljallangan. Bu hududlar nafaqat imtiyozli savdo va
bojxona tartibini qo„llashgan asoslangan, balki imtiyozli moliyalashtirish, imtiyozli
soliq tartibi (shu jumladan, xorijiy kapital uchun)ni ham qo„llaydilar
Eksport ishlab chiqarish hududlari, o„z navbatida quyidagi tuslarga ajratiladi:
2.1. Eksport hududlar.
2.2. Eksport-importni o„rnini almashtirish hududlari.
2.3. Importni o„rnini almashtirish hududlari.
3. Funksional yoki tarmoqli hududlar. Bular turizm, sug„urta, bank, offshor
hududlar va soliq gavanlaridir (ayrim funksiyani yoki faoliyatni amalga oshirishda
imtiyozli tartibga ega bo„lgan sanoat hududlaridir).
Shveytsariya, Lyuksemburg, Gonkong, Singapur, Baxrayn, Kayman orollari
bank faoliyatiga ixtisoslashgan offshor markazlardir.
Lixtenshteyn va Shveysariyada offshor xolding kompaniyalar ko„p bo„lsa,
sug„urta firmalari Men, Terks, Gernsi, Kaykos, Bermud orollarida ko„p.
Offshor dengiz kompaniyalari esa Beliz, Gibraltar, Panama, Liberiyada
ro„yxatga o„tishni ma‟qul ko„rishadi.
4. Texnik tadqiqot hududlari (texnoparklar, texnopolislar, ilmiy-ishlab chiqarish
parklari) funksional hududlarning bir ko„rinishi bo„lib, yangi texnologiyalarni ishlab
chiqish va qo„llashda, bilim ko„p talab qiladigan mahsulotni yo„lga qo„yish va uning
eksportini oshirishga turli xil imtiyozlarni beradi. Bu kabi hududlar infrastruktura
uchun birlamchi yirik kapital mablag„lari qo„yishni talab qiladi.
Moliyalashtirish turli xil manbalardan: davlat budjeti, mahalliy budjet, qarz
mablag„lar hisobidan amalga oshirilishi mumkin. Ular davlatning tadqiqot markazlari
va sanoatning ilm ko„p talab qiladigan tarmoqlarida faoliyat yurituvchi
korxonalarning o„ziga xos kompleksidir.
Ularning shartli ravishda 3 modelini farqlash mumkin:
A) Amerika modeli (AQSh, Buyuk Britaniya);
B) Yapon modeli (Yaponiya) va
S) aralash model (Fransiya, Germaniya).
Tajriba shuni ko„rsatadiki, ilmiy parklarning ko„pchiligi mahalliy hukumatlar
tomonidan tashkillashtirilgan. Qurilish, infrastrukturani jihozlash, tashkil etish uchun
zarur bo„lgan mablag„ning 75 % ini ular berishgan.
Har bir EIHning hayot tsikli o„ziga xos bo„lib, u, nafaqat, region xususiyati yoki
EIHning turi, tusiga bog„liq, balki, iqtisodiy, ijtimoiy, demografik rivojlanish
xususiyatlariga, siyosiy tuzilishga va boshqa ko„plab omillarga bog„liq.
Qaysi sohalarga yoki tarmoqlarga xizmat ko„rsatish nuqtai nazardan hududlarni
uchga ajratishadi:
1. Savdo.
2. Sanoat.
3. Funksional yoki xizmat ko„rsatish sohasi.
76
Hudud maydonining kattaligiga qarab ham turkumlanadi:
1. Mikrohudud – bir korxona, portga imtiyozli xo„jalik tartibi berish.
2. Mezohudud – ma‟muriy bir rayonning bir qismini o„z ichiga olgan, aniq bir
chegarasi bo„lgan (“Shennon” EIH kabi) erkin iqtisodiy hudud.
3. Makrohudud – mamlakatning butun bir rayoni, shahri yoki kichik bir
mamlakatda joylashgan erkin iqtisodiy hudud.
Hudud necha mamlakat territoriyasida joylashganiga qarab esa:
1. Monomillatli hudud, ya‟ni bir mamlakat ichida joylashgan hudud.
2. Xalqaro hudud, ya‟ni ikki va undan ortiq mamlakat o„rtasidagi hudud
hisoblanadi. Turli mamlakatda bo„lishidan qat‟i nazar unda bir xil o„yin qoidalari va
adekvat xo„jalik yuritish imtiyozlari mavjud bo„ladi.
Milliy iqtisodiyot bilan o„zaro ta‟siriga qarab yoki boshqacha aytganda jahon
bozoriga ochiqligiga qarab hududlar quyidagi ikki turga ajratiladi:
1. Anklav tarzidagi EIH, bunda u eksportga va valyuta tushumi olishga
mo„ljallangan. Anklav xarakterdagi hududda mamlakatning qolgan qismi bilan aloqa
qilish uchun yopilgan, biroq tashqi aloqalar uchun ochiqdir. Anklav xarakterdagi
hudud integratsion hududning antipotidir, u asosan, erkin, konvertli valyuta oqimini
oshirish maqsadida yaratiladi. Anklav hududlar faqat tashqi bozorga mo„ljallab ishlab
chiqarishni tashkil etadigan hududlardir. Anklav xarakterda bo„lgan EIH milliy
iqtisodiyotga samarali ta‟sir eta olmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |