Эркин иқтисодий ҳудудлар

10.1-jadval. 
1990-2000 yillarda Rossiyada federal ahamiyatga ega bo„lgan erkin iqtisodiy 
hududlar
97
 
 
Erkin iqtisodiy hududlar 
Tashkil 
etilgan 
vaqti 
Me‟yoriy hujjat 
Primore o„lkasidagi “Naxodka” EIHi 
“Zelenograd texnopolis” EIHi 
Kaliningrad viloyatidagi EIHi 
1990 
RSFSR 
Oliy 
Sovetining 
rezolyutsiyasi 
RSFSR Oliy Soveti 
qarorlari 
Chita viloyatidagi “Dauriya” EIHi 
Sankt-Peterburg erkin tadbirkorlik hududi 
Viborg erkin tadbirkorlik hududi 
1991 
RSFSR Oliy Soveti 
Prezidiumi 
raisining 
farmonlari 
Oltoy o„lkasidagi EIHi 
Yahudiy AOdagi “Eva” EIHi 
Novgorod viloyatidagi “Sadko” EIHi 
Kemerovo viloyatidagi “Kuzbass” EIHi 
“Saxalin” EIHi 
“Tog„li Oltoy” ekologik va iqtisodiy hududi 
1991 
RSFSR Oliy Soveti 
Prezidium qarori 
RSFSR 
Ministrlar 
Sovetining qarori 
“Sheremetevo” erkin savdo hududi 
1992 
RF 
Prezidentining 
Farmonlari 
“Moskva franko-port” va “Terminal franko-
port” erkin bojxona hududlari 
1993 
Kavkaz mineral suvlari – RF mineral 
manbalarini 
ekologik 
qo„riqxona 
tumani 
chegarasida joylashgan maxsus iqtisodiy hudud 
1994 
RF 
hukumatining 
qarori 
“Kabardino-Balkariya” EIHi 
1995 
RF 
Prezidentining 
Farmoni 
97
Зименков Р.И. Свободние экономические зони. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. – С. 197-198. 

---

294 
“Ulyanovsk-Vostochniy” aeroportiga tutash 
territoriyadagi erkin bojxona hududi 
1996 
RF 
hukumatining 
qarori 
“Ingushetiya” xalqaro biznes-markazi 
Kaliningrad viloyatidagi maxsus iqtisodiy 
hudud
1996 
Federal qonun 
Elabuga avtomobil zavodining “Elabuga” EIH 
“Osetiya” jadal iqtisodiy rivojlanish mintaqasi 
RF 
hukumatining 
qarorlari 
Xakasiya Respublikasidagi EIH 
RF 
Prezidentining 
Farmoni 
Kaliningrad viloyatidagi maxsus iqtisodiy 
hudud 
1999 
Federal qonun 
Rossiyada tashkil topgan EIHlarni qisqa davr o„tganligiga qaramasdan, ularning 
faoliyatini dastlabki natijalarini baholash mumkin bo„ldi. Tashkil etilgan ko„pchilik 
EIHlarning faoliyati xalqaro standartlar bo„yicha tahlil qilinganda samarasiz chiqqan 
edi. Ya‟ni xalqaro EIHlarni rivojlantirish assotsiatsiyasi tomonidan o„tkazilgan 
tadqiqotlarga ko„ra, Rossiyada EIHlarni tashkil etishdan ko„zlangan maqsadlar 
samarasiz chiqqan edi. EIHlarni tashkil qilish bo„yicha ishonchli qonuniy bazaning 
yo„qligi ushbu EIHlar faoliyatining iqtisodiyotni barqarorlashtirish va o„stirish, 
mintaqaviy rivojlantirish va mustahkamlash, shuningdek, tashqi iqtisodiy aloqalarni 
rivojlantirish sohasidagi muammolarni hal etishga olib kelgan edi. EIHlardagi 
imtiyozlar mamlakat iqtisodiyotini modernizatsiyalash va chet el investorlarini jalb 
qilish o„rniga, ayrim guruhlarni yashirin subsidiyalash va shuningdek, xorijga ko„rlab 
kapitallarni chiqib ketish usuliga aylanib qolgan edi. 
Rossiyada EIHlarni tashkil qilishdagi asosiy kamchiliklardan biri bo„lib, 
EIHlarni tashkil etishning Davlat konsepsiyasining va shuningdek, qonuniy va 
me‟yoriy hujjatlarning yo„qligi bo„ldi. 
2005-yilning 10 martida Rossiya hukumati maxsus iqtisodiy hududlar 
to„g„risidagi qonun loyihasini ma‟qulladi. Ushbu qonun loyihasiga ko„ra, 
mamlakatda ikki turdagi (sanoat-ishlab chiqarish va texnikani joriy etish hududlar) 
hududlarni tashkil qilish ko„zda tutilgan edi. Birinchi turdagi sanoat-ishlab chiqarish 
hududlari, asosan, yirik sarmoyalar bilan bog„liq bo„lib, iqtisodiy turg„unlikdagi 
tumanlarni, xususan, Uzoq Sharq va Sharqiy Sibirni rivojlantirish ko„zda tutildi. 
Ikkinchi turdagi – texnikani joriy etish hududlar esa, asosan, iqtisodiyotni 
rivojlantirish maqsadida yirik ilmiy-tadqiot markazlarini tashkil etib, ilmiy tadqiqot 
ishlarini rivojlantirishga qaratilgan edi.
Rossiyaning Iqtisodiyot va savdo vazirligi maxsus iqtisodiy hududlarning 
rezidentlarini 5 yil muddatga mulk va yer soliqlaridan ozod qilishni ko„zda tutadi. 
Sanoat-ishlab chiqarish hududlarida tezlashgan amortizatsiya (oddiyga nisbatan 2 
marta jadal) to„lovlarini joriy etish, shuningdek, ilmiy xarajatlarga soliq to„lovlarini 
kamaytirish ko„zda tutilgan. Texnikani joriy etish hududlarida esa tashkil qilingan 
kompaniyalar uchun yagona ijtimoiy soliqning maksimal stavkasini 14 %gacha 
tushirish mo„ljallandi. 
EIHlar faoliyatidagi yana bir yirik muammolardan biri xorijiy investitsiyalar 

---

295 
faoliyatini qonuniy ta‟minlash bilan bog„liqdir. Bu borada “RSFSRda xorijiy 
investitsiyalar to„g„risida”gi qonunning (1991 y.) qabul qilinishi katta ahamiyatga ega 
bo„ldi. Biroq, ushbu qonun 90 yillarning birinchi yarmidayoq eskirgan bo„lib, 
“Rossiya Federatsiyasida xorijiy investitsiyalar to„g„risida”gi yangi federal qonun esa 
1999-yilning iyulida qabul qilingan edi, xolos. Bundan tashqari, ushbu qonunda 
EIHlar zonasida xorijiy kapitallarning faoliyati to„g„risidagi bo„lim o„z o„rnini 
topmagan edi. EIHlarda xorijiy kapitallarning faoliyati to„g„risidagi hujjatlar, Rossiya 
Federatsiyasining Fuqarolik kodeksi, shuningdek, soliq, valyuta va ma‟muriy 
qonunchiligining ayrim bo„limlari to„liq o„z aksini topmagan edi. Ayrim hollarda 
berilgan imtiyozlar bekor qilinardi. Bu esa xorijiy investorlarning ishonchsizligiga 
olib kelgan. 2004-yilda Rossiyada to„g„ridan-to„g„ri yo„naltirilgan xorijiy 
investitsiyalarning umumiy hajmi 26,1 mlrd. dollarni tashkil etib, bunda EIHlarning 
ulushi atigi 2 %ni tashkil etgan. 
Jahon tajribasi ko„rsatishicha, EIHlarning samarali faoliyat ko„rsatishi uchun 
infratuzilmaviy baza mavjud bo„lishi kerak. Masalan, Xitoyda 1 dollar xorijiy 
investitsiyani jalb qilish uchun 5,5 dollar atrofidagi milliy mablag„larni transport 
tarmoqlariga, barqaror suv va energiya ta‟minotiga, uy-joy qurilishiga sarflanadi. 
Rossiyada EIHni obodonlashtirish uchun esa davlatning ko„magi nihoyatda 
chegaralangan. 1993-mayda Rossiya hukumati “Naxodka” EIHga texnoparklarni 
tashkil etish, xarbiy aeroportni qayta jihozlash, samarali aloqa tizimini tashkil qilish 
va yuk ortish terminallarini qurish uchun 20,1 mln. rubl ajratdi. Shuningdek, 
“Saxalin”, “Eva”, Kaliningrad viloyatidagi “Yantar” EIHlari imtiyozli ravishda 
moliyalashtirildi. Boshqa EIHlarga esa moliyaviy yordam ko„rsatilmaganligi uchun 
ham ular samarali faoliyat ko„rsata olmagan edi. 
EIHlarning juda katta territoriyalarga egaligi ham ularning faoliyatini 
qiyinlashtiradi. Rossiyada tashkil topgan dastlabki 11 ta EIHning umumiy yer 
maydoni Fransiya va Ispaniya kabi davlatlarning birgalikdagi umumiy yer 
maydonidan ham kattadir. Bu esa ularning, hatto, texnik jihatdan bojxona hududi 
sifatida tashkil etilishiga ham katta to„sqinlik qiladi (bunda maxsus bojxona hududini 
tashkil qilish xarajatlari kelgusi daromadlardan ancha yuqori turadi). 
Rossiya EIHlarining faoliyatidagi zaif tomonlaridan yana biri – bu federal va 
mahalliy darajadagi boshqaruvning samarasizligidir. Barcha EIHlar uchun xos 
bo„lgan moliyaviy va tashkiliy muammolardan tashqari umumiy bo„lgan quyidagi 
ijtimoiy-iqtisodiy 
muammolarni 
ko„rishimiz 
mumkin. 
Ular 
birinchidan, 
korxonalarning xo„jalik aloqalaridagi uzilishlar ikkinchidan, xalqaro bozorlarda 
milliy tovar ishlab chiqaruvchilarni davlat tomonidan himoyalanmasligi uchinchidan, 
erkin tadbirkorlikni rivojlantirishda byurokratik va kriminal to„siqlarning mavjudligi 
to„rtinchidan, rossiyalik ishchi va rahbar xodimlarning malaka hamda tajribasining 
pastligi beshinchidan, hukumatga bo„lgan ishonchsizlik va boshqalarni ko„rishimiz 
mumkin. 
Bugungi kunga kelib, Rossiya Federatsiyasida EIHlarni tashkil etish va 
rivojlantirish bo„yicha o„ziga xos tajriba to„plangan bo„lib, ularning dastlabki tashkil 
etilishidan to bugungi kunga qadar EIHlar sonining ko„payib va kamayib turganligini 
(ochilib, yopilib) ko„rish mumkin. Lekin, hozirgi vaqtga kelib ular faoliyatida ma‟lum 

---

296 
rivojlanishlar kuzatilmoqda va samarali faoliya ko„rsatayotgan EIHlar saqlanib qolindi. 
Shunga ko„ra, Rossiya Federatsiyasida hozirgi vaqtda jami 25 ta MIHlar mavjud 
bo„lib, ularda 660 ta rezident faoliyat ko„rsatmoqda hamda ularda 25 mingdan ziyod 
ishchi-xodimlar mehnat faoliyatini olib bormoqdalar. Endilikda Rossiya Federatsiyasi 
bu ko„rsatkichlarni yanada rivojlantirish ustida faol ish olib bormoqda.