Ergxserhyt5rdhy445 mundarija: betlar

2-rasm. Ekspert ishlaridan foydalanishda auditorlik faoliyatini me’yoriy tartibga solish tizimi⁶
- auditorlik tekshiruvini o’tkazish bo’yicha shartnoma tuzishdan avval buyurtmachining talabiga ko’ra auditorlik faoliyatini amalga oshirishga tegishli litsenziya, auditor (auditorlar)ning malaka sertifikatini ko’rsatishi;

- xo’jalik yurituvchi sub’ektning talabiga ko’ra auditorlik tekshiruvini o’tkazish bo’yicha qonun hujjatlaridagi talablar, auditorning fikr-mulohazalari asoslanadigan huquqiy normalar to’g’risida axborot taqdim etishi;

- auditorlik tekshiruvini amalga oshirishda olingan axborotlarni sir saqlashi;

- auditorlik hisobotida moliya-xo’jalik operatsiyalarining qonuniyligini buzish holatlari va ularni bartaraf etish bo’yicha takliflarni aks ettirishi;

- o’tkazilgan auditorlik tekshiruvlari natijalari bo’yicha auditorlik xulosalari va auditorlik hisobotlarining nusxalari auditorlik tashkilotida bo’lishi hamda ularning qonun hujjatlarida belgilangan tartibda saqlanishini ta’minlashi;

- xo’jalik yurituvchi sub’ektning mansabdor shaxslari va boshqa xodimlari mazkur sub’ektga zarar keltirganligiga yaqqol guvohlik beruvchi holatlarni aniqlagan taqdirda bu to’g’rida rahbariyat (mulkdor)ni xabardor qilishi hamda auditorlik xulosasida tegishli ravishda qayd etishi shart. Zarur hollarda auditorlik tekshiruvining natijalarini aktsiyadorlarga etkazish uchun ularning qonun hujjatlarida belgilangan tartibda umumiy majlisini chaqirishni talab qilishi;

- auditorlarning har yili malaka oshirish kurslaridan o’tishlarini ta’minlashi;

- respublika auditorlar jamoat birlashmalarining talabiga ko’ra auditorlik tashkilotlarini majburiy reyting baholash uchun axborot taqdim etishi shart.

Ekspert ishlaridan foydalanishda auditorlik tashkilotlari qonun hujjatlariga muvofiq boshqa majburiyatlarga ham ega bo’lishlari mumkin.

Auditorlik tashkiloti qanday hollarda va qay tarzda ekspert tayinlashi, ekspert ishlarining natijalarini rasmiylashtirishga oid qanday talablar mavjudligi va ulardan foydalanish tartiblari №16 «Ekspert ishlaridan foydalanish» nomli auditorlik faoliyatining milliy standartida bayon qilingan. Standartga muvofiq mazkur auditorlik tashkilotining shtatida turmaydigan, buxgalterlik hisobi va auditdan boshqa (tashqari) ma’lum sohalarda (ma’lum masalalar bo’yicha) yetarli darajadagi bilim va (yoki) tajribaga ega, ushbu sohaga taalluqli masalalar bo’yicha xulosa bera oladigan mutaxassis ekspert deb tan olinadi.

Ushbu standart talablari tekshiruv natijalari bo’yicha rasmiy auditorlik xulosasi tayyorlash ko’zda tutilgan barcha auditorlik tashkilotlari uchun majburiy, auditorlik xulosasi berish ko’zda tutilmagan tekshiruvlar, hamda professional xizmat ko’rsatuvchi auditorlik tashkilotlari uchun esa tavsiya tavsifiga ega hisoblanadi. Auditorlik tashkiloti muayyan topshiriqni bajarish chog’ida mazkur standartning majburiy talablaridan chetga chiqish holatlarida ushbu vaziyatni o’zi-ning ishchi hujjatlarida aks ettirishi va mijoz korxona rahbariyatiga taqdim etadigan yozma hisobotida ko’rsatishi shart. Auditorlik tashkilotining o’z yuridik xizmati bo’lmagan yoki masala uning sohasidan tashqariga chiqadigan bo’lsa, u holda auditorlik tashkiloti yuridik shaxs hisoblangan, ixtisoslashtirilgan tashkilot xizmatidan foydalanishi mumkin.

Ekspert mijoz-korxona shtatida turmasligi munosabati bilan, auditorlik tashkiloti audit o’tkazish chog’ida uning xizmatidan faqat, tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt roziligi bilan foydalanishi mumkin.

Mijoz-korxona ekspert xizmatidan foydalanishni rad qilganida auditorlik tashkiloti o’tkazilgan audit natijalari bo’yicha salbiy auditorlik xulosasi tayyorlash masalasini ko’rib chiqadi. Ekspert ishlari natijalari to’g’risidagi xulosa mazkur standart talablariga muvofiq tayyorlanishi va rasmiylashtirilishi lozim bo’lib, uning mazmuni va shakli ekspert xizmati ko’rsatish shartnomasida ko’zda tutilishi lozim. Shuningdek, bu shartnomada ekspert xizmatlarining maqsadi va hajmi; muayyan masalalar bayoni (tafsiloti); zarur hollarda ekspert bilan xo’jalik yurituvchi sub’ekt o’rtasidagi o’zaro munosabatlar; xo’jalik yurituvchi sub’ekt axborotlarining maxfiyligi; ekspert o’z ishida maqsad qilib qo’ygan taxminlar va uslublar hamda ularning auditorlik tashkiloti ekspert xizmatidan foydalangan oldingi davrlarda qo’llanilgan taxminlar va uslublarga mos kelishi to’g’risidagi ma’lumotlar ham keltirilishi zarur.

Ekspertga asosan quyidagi ishlarni bajarish uchun taklif qilinishi kerak:

- mulklarning ayrim turlarini baholash (er, binolar, mashina va uskunalar, san’at asarlari, zargarlik buyumlari, qimmatbaxo toshlar va b.);

- mol-mulklar miqdori va sifatini aniqlash (konlardagi qazilma boyliklar zaxiralari, mashina va uskunalarning xizmat muddatlari va b.);

- maxsus usullar va amallar bilan hisob-kitoblarni amalga oshirish (aktuar baholash va b.)

-bajarilmagan shartnomalar bo’yicha bajarilishi lozim bo’lgan, bajarilgan ishlar va xizmatlarning hajmini o’lchash. Bu realizatsiya qilinganligini tan olish uchun zarur;

-ta’sis shartnomalari, me’yoriy hujjatlar va xo’jalik shartnomalarini yuridik baxolash va interpretatsiyalash (talqin qilish).

Auditorlik tekshiruvi jarayonida ekspert ishidan foydalanish to’g’risida auditorlik tashkiloti o’rganishi lozim bo’lgan xolatlarning tavsifi va murakkabligi, ularning muhimligi, hamda maqsadga muvofiqligi, ushbu holatlarga nisbatan boshqa auditorlik amallarini qo’llash mumkinligi va ishonchliligidan kelib chiqqan holda qaror qabul qiladi.

Auditorlik tashkiloti audit o’tkazishda xizmatidan foydalangan ekspert tegishli maxsus malakaga ega bo’lib, buni tasdiqlovchi hujjat (malaka attestati, sertifikat, litsenziya, diplom va sh. o’.) taqdim etishi lozim. Shuningdek, ekspert auditorlik tashkiloti xulosa olishni mo’ljallagan soxada tegishli tajriba va obro’ga ham ega bo’lishi hamda bu tavsiyalar, muloxozalar, nashr qilingan ishlari, ma’lumotnomalar bilan tasdiqlangan bo’lishi kerak.

Auditorlik tashkiloti tomonidan ishga jalb qilingan ekspert xolis bo’lishi lozim. Auditorlik tashkiloti qoidaga ko’ra, quyidagi hollarda audit o’tkazish chog’ida ekspert ishidan foydalanmasligi lozim:

Agar ekspert:

- jismoniy shaxs auditorlik tashkiloti audit o’tkazayotgan korxonaning rahbari yoki asosiy ta’sischilaridan biri hisoblansa, yoki ko’rsatilgan shaxslar bilan yaqin qarindoshlik aloqasi bo’lsa (ota-onasi, er-xotin, aka-uka, opa-singil, o’g’il, qizi shuningdek er-xotinlarining aka-ukalari, opa-singillari, ota-onalari va bolalari) yoki auditorlik tashkiloti audit o’tkazayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektning mansabdor shaxsi yoki shtatdagi xodimi hisoblansa;

-ekspert-huquqiy shaxs auditorlik tashkiloti tomonidan audit o’tkazilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektning ta’sischisi, kreditori, sug’urtalovchisi hisoblansa yoki ushbu xo’jalik yurituvchi sub’ekt ekspert yuridik shaxsning asosiy ta’sischisi hisoblansa. Agar ekspert tayinlaganidan so’ng yuqorida ko’rsatilgan holatlar ma’lum bo’lsa yoki vujudga kelsa, auditorlik tashkiloti ekspert xulosasini tasdiqlaydigan qo’shimcha ishlarni amalga oshirishi yoki boshqa ekspert tayinlashi lozim.

Xo’jalik yurituvchi sub’ektning ekspert ishidan foydalanishni rad qilishi yozma ravishda rasmiylashtirilishi lozim. Bunday rad etish hollarida auditorlik tashkiloti o’tkazilgan audit natijalari bo’yicha salbiy xulosa tuzishi mumkin.

Auditorlik tashkiloti audit o’tkazishda ekspert ishidan tekshirilayotgan mijoz-korxona va ekspert tashkiloti o’rtasida yoki auditorlik tashkiloti va ekspert tashkiloti o’rtasida tuzilgan pullik shartnoma asosida foydalanadi.

Ekspert xizmati shartnomada umumqabul qilingan shartlardan tashqari quyidagilar ko’zda tutilgan bo’lishi lozim:

-ekspert ishining maqsadi va hajmi;

-auditorlik tashkiloti ekspert xulosasidan kutayotgan muayyan masalalarning bayoni;

-ekspert tashkiloti va xo’jalik yurituvchi sub’ekt o’rtasida o’zaro munosabatlar bayoni, agar bu talab qilinsa;

-xo’jalik yurituvchi sub’ekt axborotlarining maxfiyligi;

-ekspert o’z ishida qo’llashni mo’ljallayotgan taxminlar va usullar, ularning olidingi davrlarda qo’llanilgan taxminlar va usullarga mos kelishi (agar auditorlik tashkiloti oldingi davrlarda ekspert xizmatlaridan foydalangan bo’lsa) to’g’risida ma’lumotlar.

Ekspert xulosasi tarkibi: ekspert o’z ishining natijalarini yozma shakldagi (hisobot, hisob-kitob va sh. k) xulosa ko’rinishida taqdim etadi.

Ekspert xulosasi tajribali auditor va (yoki) boshqa ekspert tanishib chiqib, ekspert tomonidan bajarilgan ishlar to’g’risida tasavvurga ega bo’ladigan darajada to’liq va batafsil bo’lishi lozim. Xususan, ekspert xulosasida quyidagilar aks ettirilgan bo’lishi zarur:

-xo’jalik yurituvchi sub’ektning nomi;

-ish bajarilgan ob’ekti;

-bajarilgan ish hajmi va ekspertning mas’uliyat chegarasi; -qo’llanilgan ish usullari, shu jumladan ularning oldingi davrlarda foydalanilgan usullarga mosligi (agar oldingi davrlarda auditorlik tashkiloti ekspert ishidan foydalangan bo’lsa);

-ishni bajarish chog’ida ekspert tomonidan qabul qilingan taxminlar, shu jumladan ularni oldingi davrlarda qabul qilingan taxminlarga mosligi (agar oldingi davrlarda auditorlik tashkiloti ekspert ishidan foydalangan bo’lsa);

2-jadval⁷

Ekspert ish olib borishda ishchi hujjat inventarizatsiya tasdiqlar

to’g’risida zaruriy auditorlik dalillari

Tasdiqlar	Maqsadi	Baholash
Mavjudligi	Aktiv va majburiyat ma’lum bir sanada mavjudlar	Ha,yo’q
Huquq va majburiyatlar	Sub’ektga aktiv yoki majburiyat ma’lum bir sana holatiga tegishlidir	Ha,yo’q
Paydo bo’lishi	Hisobot davri mobaynida xo’jalik yurituvchi sub’’ektga munosabati bo’lgan xo’jalik operatsiyasi yoki xo’jalik faoliyatining biror-bir hodisasi amalga oshirildi	Ha,yo’q
To’liqligi	Hisobga olinmagan aktivlar, majburiyatlar, operatsiyalar yoki xo’jalik faoliyatining hodisalari, shuningdek, ochib berilmagan moddalar yo’q	Ha,yo’q
Qiymat bahosi	Aktiv yoki majburiyat unga tegishli bo’lgan qiymat bo’yicha aks ettiriladi	Ha,yo’q
O’lchovi	Xo’jalik faoliyatining operatsiyasi yoki hodisasi unga tegishli bo’lgan summa bo’yicha aks ettiriladi, daromad yoki xarajat esa tegishli bo’lgan davrga olib boriladi	Ha,yo’q
Ochib berilishi	Modda moliyaviy hisobot tamoyillarining qo’llaniladigan asoslariga muvofiq ochib beriladi, tasniflanadi va tavsiflanadi	Ha,yo’q

Auditorlar nazorat yoki huquqni muhofaza qilish organlarining topshiriqlariga binoan faqat auditorlik tashkiloti bilan nazorat yoki huquqni muhofaza qiluvchi organlar o’rtasida tuzilgan shartnoma asosida turli tekshiruvlarni o’tkazishda mutaxassislar sifatida ishtirok etishlari mumkin.

Auditor quyidagilarga yozma so’rovnomalar tarqatishi lozim bo’ladi:

-buxgalteriya hisobida hisobga olingan qarzdorlikni tasdiqlash maqsadida debitorlarga va kreditorlarga;

-ijaraga oluvchilarga, xom ashyo va materiallarni qayta ishlab beruvchilarga, xaridorlarga (mulkiy huquqiy o’tkazib berilmagan, yuklab jo’natilgan tovarlar bo’yicha) va boshqalarga, ularda turgan mol-mulkning saqlanishini tasdiqlash maqsadida);

-ijaraga beruvchilarga, xom-ashyo va materiallarni qayta ishlashga beruvchi shaxslarga va boshqalarga audit qilinayotgan shaxsda, mulkiy huquqi bo’yicha unga tegishli bo’lmagan mol-mulkning unda saqlanishi faktini tasdiqlash maqsadida beriladi.

Qayta hisoblash: qayta o’zida boshlang’ich hujjatlarda va buxgalteriya hisobi yozuvlarida arifmetik hisob-kitoblarning aniqliginitekshirish yoki auditor tomonidan mustaqil ravishda, hisob-kitoblarning amalga oshirilishini ifodalaydi.

Auditor quyidagilarga ishtirok etishi zarur:

-nazorat vositalarining ishonchliligini tekshirish va haqiqatdagi mavjud bo’lganlarni buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bilan solishtirish maqsadida nazorat tartibidagi o’lchovlarda qatnashish;

-buxgalteriya hisobining schyotlarida hisobda turgan va boshlang’ich hujjatlarda aks ettirilgan tashkil etiladigan rezervlarning nazorat tartibidagi hisob-kitoblarni o’tkazishda qayta hisoblash amali qo’l keladi.

Auditor dalolat berish vazifasini bajarar ekan, ma’muriyatdan va uchinchi shaxslardan, yani turli manbalardan olingan og’zaki yoki yozma axborotni bir-biriga qiyoslaydi, solishtiradi. Shu munosabat bilan manbalarning sifatini,

jumladan, auditorning bevosita shaxsiy bilimlarini ham farqlaydilar.

II BOB. O’ZBEKISTONDA AUDITORLIK TEKSHIRUVLARIDA

EKSPERT ISHLARIDAN FOYDALANISHNING AMALIY JIHATLARI

1.2. Auditorlik tekshiruvlarida ekspertlarni jalb etish va ularga

qo’yilgan talablar

Auditorlik tekshiruvi jarayonida auditorga ko’pincha nafaqat kompyuter texnologiyasi sohasidagi, balki mijozning biznesiga bevosita aloqador bo’lgan, buxgalteriyaga taalluqli bo’lmagan maxsus bilimlar ham zarur bo’ladi. Bunday hollarda auditorlik tekshiruvi o’tkazishda faqat auditorlik firmasining xodimlari emas, balki pudrat shartnomasi asosida chetdan maxsus ekspert mutaxassislar ham jalb qilinadi. Masalan, quruvchi tashkilotlar kabi, neftni qayta ishlash kompaniyalari, zargarlik buyumlari ishlab chiqaruvchi va tibbiy xizmat ko’rsatuvchi tashkilotlarni ham tekshirish zaruriyati paydo bo’lishi mumkin. Bunda mazkur muayyan soha ekspertlari yordamiga murojaat qilish zarur.

Auditorlik tashkiloti qanday hollarda va qay tarzda ekspert tayinlashi, ekspert ishlarining natijalarini rasmiylashtirishga oid qanday talablar mavjudligi va ulardan foydalanish tartiblari №16 «Ekspert ishlaridan foydalanish» nomli auditorlik faoliyatining milliy standartida bayon qilingan. Standartga muvofiq mazkur auditorlik tashkilotining shtatida turmaydigan, buxgalterlik hisobi va auditdan boshqa (tashqari) ma’lum sohalarda (ma’lum masalalar bo’yicha) etarli darajadagi bilim va (yoki) tajribaga ega, ushbu sohaga taalluqli masalalar bo’yicha xulosa bera oladigan mutaxassis ekspert deb tan olinadi.

Ushbu standart talablari tekshiruv natijalari bo’yicha rasmiy auditorlik xulosasi tayyorlash ko’zda tutilgan barcha auditorlik tashkilotlari uchun majburiy, auditorlik xulosasi berish ko’zda tutilmagan tekshiruvlar, hamda professional xizmat ko’rsatuvchi auditorlik tashkilotlari uchun esa tavsiya tavsifiga ega hisoblanadi. Auditorlik tashkiloti muayyan topshiriqni bajarish chog’ida mazkur standartning majburiy talablaridan chetga chiqish holatlarida ushbu vaziyatni o’zi-ning ishchi hujjatlarida aks ettirishi va mijoz korxona rahbariyatiga taqdim etadigan yozma hisobotida ko’rsatishi shart. Auditorlik tashkilotining o’z yuridik xizmati bo’lmagan yoki masala uning sohasidan tashqariga chiqadigan bo’lsa, u holda auditorlik tashkiloti yuridik shaxs hisoblangan, ixtisoslashtirilgan tashkilot xizmatidan foydalanishi mumkin.

Ekspert mijoz-korxona shtatida turmasligi munosabati bilan, auditorlik tashkiloti audit o’tkazish chog’ida uning xizmatidan faqat, tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt roziligi bilan foydalanishi mumkin.

Mijoz-korxona ekspert xizmatidan foydalanishni rad qilganida auditorlik tashkiloti o’tkazilgan audit natijalari bo’yicha salbiy auditorlik xulosasi tayyorlash masalasini ko’rib chiqadi. Ekspert ishlari natijalari to’g’risidagi xulosa mazkur standart talablariga muvofiq tayyorlanishi va rasmiylashtirilishi lozim bo’lib, uning mazmuni va shakli ekspert xizmati ko’rsatish shartnomasida ko’zda tutilishi lozim. Shuningdek, bu shartnomada ekspert xizmatlarining maqsadi va hajmi; muayyan masalalar bayoni (tafsiloti); zarur hollarda ekspert bilan xo’jalik yurituvchi sub’ekt o’rta-sidagi o’zaro munosabatlar; xo’jalik yurituvchi sub’ekt axborotlarining maxfiyligi; ekspert o’z ishida maqsad qilib qo’ygan taxminlar va uslublar hamda ularning auditorlik tashkiloti ekspert xizmatidan foydalangan oldingi davrlarda qo’llanilgan taxminlar va uslublarga mos kelishi to’g’risidagi ma’lumotlar ham keltirilishi zarur.

Ekspertga asosan quyidagi ishlarni bajarish uchun taklif qilinishi kerak:

1. 
   mulklarning ayrim turlarini baholash (er, binolar, mashina va uskunalar, san’at asarlari, zargarlik buyumlari, qimmatbaxo toshlar va b.);
   
2. 
   mol-mulklar miqdori va sifatini aniqlash (konlardagi qazilma boyliklar zaxiralari, mashina va uskunalarning xizmat muddatlari va b.);
   
3. 
   maxsus usullar va amallar bilan hisob-kitoblarni amalga oshirish (aktuar baholash va b.)
   
4. 
   bajarilmagan shartnomalar bo’yicha bajarilishi lozim bo’lgan, bajarilgan ishlar va xizmatlarning hajmini o’lchash. Bu realizatsiya qilinganligini tan olish uchun zarur;
   
5. 
   ta’sis shartnomalari, me’yoriy hujjatlar va xo’jalik shartnomalarini yuridik baxolash va interpretatsiyalash (talqin qilish).
   

Auditorlik tekshiruvi jarayonida ekspert ishidan foydalanish to’g’risida auditorlik tashkiloti o’rganishi lozim bo’lgan xolatlarning tavsifi va murakkabligi, ularning jiddiyligi, hamda maqsadga muvofiqligi, ushbu holatlarga nisbatan boshqa auditorlik amallarini qo’llash mumkinligi va ishonchliligidan kelib chiqqan holda qaror qabul qiladi.

Auditorlik tashkiloti audit o’tkazishda xizmatidan foydalangan ekspert tegishli maxsus malakaga ega bo’lib, buni tasdiqlovchi hujjat (malaka attestati, sertifikat, litsenziya, diplom va sh. o’.) taqdim etishi lozim. Shuningdek, ekspert auditorlik tashkiloti xulosa olishni mo’ljallagan soxada tegishli tajriba va obro’ga ham ega bo’lishi hamda bu tavsiyalar, muloxozalar, nashr qilingan ishlari, ma’lumotnomalar bilan tasdiqlangan bo’lishi kerak.

Auditorlik tashkiloti tomonidan ishga jalb qilingan ekspert xolis bo’lishi lozim. Auditorlik tashkiloti qoidaga ko’ra, quyidagi hollarda audit o’tkazish chog’ida ekspert ishidan foydalanmasligi lozim:

Agar ekspert:

-jismoniy shaxs auditorlik tashkiloti audit o’tkazayotgan korxonaning rahbari yoki asosiy ta’sischilaridan biri hisoblansa, yoki ko’rsatilgan shaxslar bilan yaqin qarindoshlik aloqasi bo’lsa (ota-onasi, er-xotin, aka-uka, opa-singil, o’g’il, qizi shuningdek er-xotinlarining aka-ukalari, opa-singillari, ota-onalari va bolalari) yoki auditorlik tashkiloti audit o’tkazayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektning mansabdor shaxsi yoki shtatdagi xodimi hisoblansa;

-ekspert-huquqiy shaxs auditorlik tashkiloti tomonidan audit o’tkazilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektning ta’sischisi, kreditori, sug’urtalovchisi hisoblansa yoki ushbu xo’jalik yurituvchi sub’ekt ekspert yuridik shaxsning asosiy ta’sischisi hisoblansa. Agar ekspert tayinlaganidan so’ng yuqorida ko’rsatilgan holatlar ma’lum bo’lsa yoki vujudga kelsa, auditorlik tashkiloti ekspert xulosasini tasdiqlaydigan qo’-shimcha ishlarni amalga oshirishi yoki boshqa ekspert tayinlashi lozim.

Xo’jalik yurituvchi sub’ektning ekspert ishidan foydalanishni rad qilishi yozma ravishda rasmiylashtirilishi lozim. Bunday rad etish hollarida auditorlik tashkiloti o’tka-zilgan audit natijalari bo’yicha salbiy xulosa tuzishi mumkin.

Auditorlik tashkiloti audit o’tkazishda ekspert ishidan tekshirilayotgan mijoz-korxona va ekspert tashkiloti o’rtasi-da yoki auditorlik tashkiloti va ekspert tashkiloti o’rtasida tuzilgan pullik shartnoma asosida foydalanadi.

Ekspert xizmati shartnomada umumqabul qilingan shartlardan tashqari quyidagilar ko’zda tutilgan bo’lishi lozim:

• 
  ekspert ishining maqsadi va hajmi;
  
• 
  auditorlik tashkiloti ekspert xulosasidan kutayotgan muayyan masalalarning bayoni;
  
• 
  ekspert tashkiloti va xo’jalik yurituvchi sub’ekt o’rtasida o’zaro munosabatlar bayoni, agar bu talab qilinsa;
  
• 
  xo’jalik yurituvchi sub’ekt axborotlarining maxfiyligi;
  
• 
  ekspert o’z ishida qo’llashni mo’ljallayotgan taxminlar va usullar, ularning olidingi davrlarda qo’llanilgan taxminlar va usullarga mos kelishi (agar auditorlik tashkiloti oldingi davrlarda ekspert xizmatlaridan foydalangan bo’lsa) to’g’risida ma’lumotlar. Ekspert o’z ishining natijalarini yozma shakldagi xulosa ko’rinishida
  

taqdim etadi.

2.2. Auditorlik tekshiruvlarida ekspert ishlaridan foydalanishda

qo’llaniladigan amallar

Mamlakatimizda auditorlik tekshiruvlarida ekspert ishlaridan foydalanishda auditorlik faoliyatining milliy satdartlari tarkibida tahliliy tadbirlarning amalga oshiriliashi tartribini belgilab beradigan alohida standart qo’llaniladi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 1999 yil 4-avgustda 64-son bilan tasdiqlangan O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1999 yil 3 sentabrda 814-son bilan ro’yxatga olingan O’zbekiston Respublikasining Auditorlik faoliyati milliy sandarti (13-sonli AFMS) “Tahliliy tadbirlar”ga asosan, tahliliy tadbirlar quydagilardan iborat:

- xo’jalik yurituvchi subektning moliyaviy ko’rsatkichlarini uning rejadagi ko’rsatkichlari bilan solishtirish;

- moliyaviy hisobotlarning amaldagi ko’rsatkichlarini auditorlik tashkiloti tomonidan belgilangan prognoz ko’rsatkichlari bilan solishtirish;

-moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarini amaldagi qonunchilik va me’yoriy hujjatlar yoki xo’jalik yurituvchi subektlarning o’zi tomonidan belgilanadigan meeoriy hujjatlar bilan solishtirish;

-moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarini moliyaviy hisobot tarkibiga kirmaydigan ko’rsatkichlar bilan solishtirish;

Tahliliy tadbirlar o’zida auditor tomonidan olingan ma’lumotlarning tahlili va baholanishini ifodalaydi. Audit jarayonida auditor quyidagilarni bajarishi lozim:

-inventarizatsiyani o’tkazishning tasdiqlangan tartibini me’yoriy hujjatlarga mos kelishini tahlil qilish;

-joriy inventarizatsiyaning olingan natijalarini tahlil qilib chiqish va ularni oldin o’tkazilgan inventarizatsiyalar natijalari bilan solishtirish;

-zahiralarning holati va saqlanishining davomiyiligini, tugallanmagan ishlab chiqarishning hamda kapital qurilishning tugallanish darajasini, asosiy vositalarning tehnik holatini va moliyviy majburiyatlarning haqiqatda mavjudligini baholashni amalga oshirish.

Auditorlik tekshiruvlarida ekspert ishlaridan foydalanishda tahliliy amallar deganda auditor tomonidan olingan ma’lumotlarni tahlil qilish va baholash, g’ayrioddiy va buxgalteriya hisobida noto’g’ri aks ettirilgan xo’jalik faoliyati faktlarini aniqlash, hamda bunday xatolar va chalkashliklarning sabablarini aniqlash maqsadida tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi subektning muhim moliyaviy va iqtisodiy ko’rsatkichlarini o’rganish tushuniladi. Odatda, tahliliy amallar moliyaviy tahlilning taqqoslash, nisbatlar va koeffitsientlarni baholash kabi elementlari va usullaridan foydalanishni nazarda tutadi. Tahliliy amallarning eng ko’p tarqalgani taqqoslash bo’lib hisoblanadi.

Bunday tekshiruvlarni ekspert quyidagilar asosida taqqoslaydi:

-turli davrlar uchun schyotlardagi qoldiqlar; moliyaviy hisobot ko’rsatkichlari biznes-reja ko’rsatkichlari bilan;

-hisobot-ning har xil moddalar bilan oldingi davrlar ma’lumotlari o’rtasidagi nisbat;

-xo’jalik yurituvchi subekt moliyaviy ko’rsatkichlari iqtisodiyotning tegishli tarmogidagi o’rtacha ko’rsatkichlar bilan;

-moliyaviy axborotlar nomoliyaviy axborotlar (xo’jalik yurituvchi subektning faoliyati to’g’risidagi uning buxgalteriya hisobi tizimida bevosita aks ettirilmaydigan ma’lumotlar) bilan.

Ekspert ishlaridan foydalanish tahliliy amallar hisob va hisobot ma’lumotlarini ko’rsatkichlar orasidagi o’zaro bog’liqliklarni o’rganish, hisobot ma’lumotlarini va ularning o’zgarish tendensiyalarini taqqoslash, hisobot moddalari va ko’rsatkichlarining keskin farq qilish sabablarini o’rganishni nazarda tutadi. Auditor tomonidan, xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy hisoboti ko’rsatkichlarining g’ayrioddiy tafovutlarining aniqlanishi tahliliy tadbirlar bajarilishining natijasi bo’lib hisoblanadi. Auditor tomonidan, boshqa manbalardan olingan dalillar bilan tasdiqlanmaydigan g’ayrioddiy tafovutlarning aniqlanishi holatlarida.⁸

Auditor tomonidan o’tkazilgan tahliliy tadbirlarning ob’ektivlagi va ishonchlilligiga shaxsan ishonch hosil qilish uchun ularni mufassal tadqiq etishi lozim. Tadqiq jarayoni xo’jalik yurituvchi su’bekt rahbariyatini so’rov qilishdan boshlanishi kerak. Javoblar auditorlik dalillari bilan yoki auditorning xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyati to’g’risidagi bilimi bilan tasdiqlanishi lozim. Auditor, shuningdek, rahbariyat so’rovi natijalariga asoslangan boshqa auditorlik tadbirlarini o’tkazish imkoniyatlarini ko’rib chiqishi lozim. Masalan, asosiy vositalar qiymatining ko’payishi odatda amortizatsiya summalarining ko’payishiga ham olib keladi. Nomuvofiqlik aniqlanganda auditor tegishli dalillarni topishi lozim. Aytaylik, asosiy vositalar kirimini tekshirib mijoz-tashkilot mazkur aktivlarni byudjetdan moliyalashtirish hisobiga sovg’a shartnomasi bo’yicha olganligini aniqladi. Bunday obektlar bo’yicha esa amortizatsiya hisoblanmaydi. Shunday qilib aniqlangan nomuvofiqlikka auditor tomonidan qoniqarli isbot topilgan. Tahliliy amallar auditni rejalashtirish chog’ida, tekshiruv jarayonida va uni yakunlash bosqichida qo’llaniladi.

Auditni rejalashtirish chog’ida tahliliy amallarni qo’llash, masalan, balans strukturasini aniqlash, eng muhim moddalarni va moddalar nisbatidagi kabi, boshqa davrlar bilan solishtirish bo’yicha ham o’zgarishlarni aniqlashga imkon beradi. Bu axborotlar risk zonasini aniqlash va boshqa auditorlik amallarini rejalashtirish chog’ida qo’llaniladi. Xususan, auditor hisobotni dastlabki tahlil qilish ma’lumotlariga ko’ra qaysi hisobot moddalarini puxta tekshiruvdan o’tkazish zarurligini hal qiladi. Hisobotda uchraydigan xatolar zonasi mijoz-korxonaning joriy davrdagi dastlabki ma’lumotlari va o’tgan yillardagi shunga o’xshash ma’lumotlar yoki taqqoslash uchun ishlatilgan boshqa axborotlar o’rtasida keskin farqlarni topish yo’li bilan aniqlanishi mumkin. Keskin tafovutlarning ehtimoldan holi bo’lmagan sabablaridan biri hisob va hisobotda ataylab yoki bilmasdan yo’l qo’yilgan xatolar bo’lishi mumkin. Auditorlik tekshiruvlar chog’ida tahliliy amallar buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini haqiqiy ma’lumotlar yoki auditor tomonidan hisoblab chiqilgan summalari bilan taqqoslash orqali ham qo’llanilishi mumkin.

Auditning yakunlovchi bosqichida tahliliy amallarni qo’llash hisob va hisobotdagi aniqlangan nomuvofiqliklarga qo’shimcha dalillar olish, hamda ushbu nomuvofiqliklarning hisobot ishonchliligiga ta’sirini aniqlashga ham imkon beradi. Haqiqatga yaqin tahliliy amallardan biri balans hisob-kitoblari hisoblanadi. Xususan, auditor tayyor mahsulotlarning hisobda haqqoniy va to’liq aks ettirilishi to’g’risidagi dalil-isbotlarga ega bo’lish uchun tez-tez xom-ashyolar, materiallar va tayyor mahsulot olinishi balansini tuzadi. Xom-ashyo va materiallar balansini tuzish quyidagilarni nazarda tutadi: mahsulotning bir birligi uchun norma bo’yicha sarflangan xom-ashyo va materiallar va haqiqatda olingan mahsulotlar hisob-kitobi; xom-ashyo va materiallarni haqiqiy sarfi bilan taqqoslash; xom-ashyo va materiallarni sarflashda tafovutlarni aniqlash. Tayyor mahsulot balansini aniqlashda uning haqiqiy chiqishi mahsulot birligi uchun ketadigan xom-ashyo va materiallar normasidan kelib chiqqan holda hisoblab chiqarilgan normativlari va xom-ashyo va materiallarning haqiqiy sarfi bilan taqqoslanadi. Bunday balansni tuzish xom-ashyo, materiallar sarfi va mahsulot chiqishi (ish bajarish, xizmat ko’rsatish) normatividan chetga chiqishlarni aniqlash va shu bilan birga moliyaviy natijani hisoblab chiqarishning haqqoniyligiga ishonch hosil qilishga imkon beradi. Auditorlar auditorlik amallarini bajarish chog’ida dalillovchi ma’lumotlarni to’playdilar. Auditorlik amali bu muayyan audit uchastkasida dalillarni olish uchun auditor tomonidan amalga oshiriladigan ishlarning ma’lum tartibi va ketma-ketligi. Dalillarni to’plash uchun qanday auditorlik amallari zarurligi va ularni qachon bajarishni auditor auditorlik tekshirishlar dasturini tuzish chog’ida mustaqil hal qiladi. O’zbekiston Respublikasining auditorlik faoliyati milliy standartlariga muvofiq auditor quyidagilarga asosan yetarli dalillarni to’plashi lozim:

-ichki nazorat vositalarini tekshirish;

-schyotlar bo’yicha qoldiqlar va oborotlarni buxgalteriya hisobida aks ettirishning to’g’riligini tekshirish;

-tahliliy amallar.

2.3. Ekspert ishida auditorlik dalillarini olish

Ichki nazorat vositalarini muvofiqlik uchun tekshirish auditorlarga ichki nazorat tizimida ko’zda tutilgan tadbirlar va amallarning samaradorligi to’g’risida dalillar to’plashiga imkon beradi. Schyotlar bo’yicha qoldiqlar va oborotlarning buxgalteriya hisobida to’g’ri aks ettirilishini batafsil tekshirish muayyan muomalalarning mazmunini va xatolarini aniqlash uchun o’rganishni nazarda tutadi. Batafsil tekshirish odatda auditor tomonidan tekshiruv maqsadini, tanlashning rejalashtirilgan ko’lamini va uning ob’ektlarini saralab olishni hisobga olgan holda tanlov to’plamini shakllantirish yo’li bilan amalga oshiriladi. Tahliliy amallar mijoz korxonaning muhim moliyaviy va iqtisodiy ko’rsatkichlarini, kutilmagan va buxgalteriya hisobida noto’g’ri aks ettirilgan xo’jalik muomalalarini aniqlash, shuningdek bunday xatolar va chalkashliklarning sabablarini aniqlashni ko’zda tutadi. To’plangan auditorlik dalillari buxgalteriya hisobining yo’lga qo’yilishini va ichki nazorat tizimini o’rganish hamda baholash to’g’risidagi yozuvlar, bayonnomalar, jadvallar va blankalar shaklida auditorning ishchi hujjatlarida aks ettirilishi lozim. Ishchi hujjatlarda auditorlik amallarining rejalashtirilishi va bajarilish natijalarini ham aks ettirish zarur. Auditorlik dalillarini to’plash ketma-ketligini quyidagicha:

1. Auditorlik dalillarini to’plashning maqsadini shakllantirish shartnomaning umumiy audit rejasi va auditorlik tekshiruvlar dasturiga taalluqli maqsadiga bog’liq. Shartnomadan kelib chiqqan holda boshqa maqsadlar ham, jumladan hisobni tashkil etishning samaradorligini baholash, to’lov layoqatini, rentabellikni va boshqalarni bashoratlash ham aniqlanishi mumkin.

2. Tanlangan auditorlik amallari №3-«Auditni rejalashtirish» nomli AFMS ga muvofiq auditor tomonidan auditorlik tekshiruvi dasturida ko’rsatilishi lozim. Bunda auditorlik amallaridan qaysilarini (nazorat vositalari testi yoki mohiyatan tekshirishlar) va qaysi uchastkalarda qo’llash maqsadga muvofiqligini aniqlash zarur. Yettarli darajadagi va ishonarli dalillarga ega bo’lish uchun mohiyatan o’tkaziladigan auditorlik amallari va analitik amallardan foydalaniladi. Auditor hisob va hisobotning ma’lum bo’limlarini tekshirishda qo’llaniladigan auditorlik amallarini batafsil bayonini dasturda aks ettirishi zarur. Bunda ayrim muomalalarni tekshirishda qo’llaniladigan amallar mazmuni aks ettirilgan, oldindan ishlab chiqilgan taxminiy ro’yxatlardan foydalanish mumkin.

3. Auditorlik dalillarini olish usullari (qayta hisoblash, inventarizatsiya, xo’jalik muomalalarini hisobga olish qoidalariga rioya qilinishi, tasdiqlash, og’zaki so’rov, hujjatlarni tekshirish, kuzatib chiqish, analitik amallar) standartda keltirilgan.Auditor quyidagilarni aniqlaydi: muayyan vaziyatda qanday usullarni qo’llashi; u yoki bu usulni qaysi ob’ektlarga nisbatan (aktivlar, passivlar, majburiyatlar, sub’ektlar va hokazo) qo’llash zarurligi auditorlik amallarini qanday ketma-ketlikda bajarishni. Auditor tomonidan olingan dalillarning yetarliligi va ishonarliligi turli amallar, usullar va zarur dalillarni olish manbalarini muvofiqlashtirish natijasida ta’minlanadi.

4. Auditorlik tekshiruvlari uchun axborotlarni to’plash. Buning uchun audit dasturidagi har bir bo’lim bo’yicha normativ-savolnoma va hisob-hisobot ma’lumotlarining zarur ro’yxati tuziladi. Normativ-savolnoma ma’lumotlar ro’yxati asos sifatida shakllantiriladi. Auditor bu ro’yxatni tekshiruv ob’ektiga nisbatan aniqlashtiradi.

Tekshiruvda ishtirok etadigan xodimlar ushbu ro’yxatdagi hujjatlarning mazmuni bilan tanishtirilgan bo’lishlari lozim. Tekshiruvni boshlashdan oldin hisob-hisobot ma’lumotlari mijoz-korxonadan talab qilib olinadigan hujjatlar va registrlarning ro’yxatini ham tuzish zarur.

5. Auditorlik amallarni bajarish va audit jarayonida aniqlangan dalillarni bayon qilish. Bu bosqichda auditor auditni rejalashtirish chog’ida belgilangan tanlov hajmidan kelib chiqadi. Aniqlangan tafovutlar ularni aniqlash amallari yoki

kodlari va audit jarayonida aniqlangan dalillarning batafsil bayoni ko’rsatilgan holda ishchi hujjatlarda ro’yxatga olinadi. Bayon qilish vaziyatdan kelib chiqqan holda, ixtiyoriy holda bo’lishi mumkin yoki maxsus ishlab chiqilgan ishchi hujjatlar shakllarini to’ldirish yo’li bilan amalga oshirilishi mumkin.

6. To’plangan dalillarni baholash deganda ularning audit maqsadiga erishish va ishonchliligini aniqlashdagi rolini belgilash tushuniladi. Auditorlik dalillarni baholashda quyidagilarni aniqlash zarur: manbaning mustaqilligi, olingan faktlar va boshqa ma’lumotlardan dalil sifatida foydalanish mumkinligi (ya’ni buning qonunga zid emasligi); mazkur dalilning tekshiriladigan ob’ektga taalluqliligi; tanlash hajmi va metodologiyasi. Shuningdek, mazkur dalilning ob’ekt bo’yicha to’plangan boshqa dalillar bilan aloqadorligi; ushbu aloqadorlikning ko’lami va tavsifi; olingan dalillarning keyingi audit jarayonida qo’llanilish imkoniyatlari; aniqlangan tafovutlarning muhimlik darajasi; olingan dalillar to’plamining qaror qabul qilish uchun yetarliligini ham aniqlash zarur. Tahliliy tadbirlarning bajarilishi quyidagilardan tarkib topadi: tadbirlar maqsadini belgilash, tadbirlar turini belgilash, tadbirlarni bajarish, bajarilgan tadbirlarni tahlil qilish. Tahliliy tadbirlarni bajarish bosqichida auditor quydagilarni tanlab oladi: oddiy solishtirish, hisobot davridagi biror-bir ko’rsatkichning o’zgarish tamoyillarini aniqlash, biror-bir ko’rsatkichlar o’rtasida miqdoriy o’zaro aloqadorliklarni kelgusi yoki o’tgan

3-jadval⁹
Asosiy vositalar bilan bog’liq operatsiyalarni tekshirishda ekspert ishida qo’llanadigan auditorlik amallari

№	Auditning vazifalari	Auditorlik amallari
1	Asosiy vositalar mavjudligi va saqlanishini nazorat qilish	Asosiy vositalar joylashgan joyi bo’yicha tekshirish o’tkazish. Asosiy vositalar obe’ktlari bo’yicha moddiy javobgarlikni tekshirish. Inventarizatsiya o’tkazish va inventarizatsiya ishlarini tekshirish.
2	Asosiy vositalarni baholahning to’g’riligi	Asosiy vositalar obe’ktlariga nisbatan hisob siyosati me’yorlariga rioya qilinishini tekshirish. Obe’ktlarni asosiy vositalarga kiritilishini audit qilish. Asosiy vositalarni boshlang’ich qiymatini aniqlashning to’g’riligini tekshirish. Inventor obe’ktini aniqlashning to’g’riligini tekshirish.
3	Asosiy vositalarning harakati bo’yicha operatsiyalarni hujjatlarda rasmiylashtirish va hisobga olishda aks ettirishning mos kelishi.	Asosiy vositalarni kelib tushish manbalarini tekshirishdan o’tkazish. Xarid qilingan va chiqib ketgan asosiy vositalarni rasmiylashtirishning to’g’riligini tekshirish. Asosiy vositalar xarid qilinganda va chiqib ketayotganda QQS ni hisoblashni arifmetik jihatdan tekshirish. Asosiy hisobga olish bo’yicha bir xillashtirilgan shakllardan foydalanishning to’g’riligini tekshirish.
4	Asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblashning to’g’riligini va operatsiyalarni hisobga olishda to’g’ri aks ettirilishini nazorat qilish.	Foydalanilayotgan amortizatsiya hisoblash usullarini buxgalteriya hisobi va hisob siyosati talablariga mos kelishini tekshirish. Asosiy vositalar foydali xizmat muddatini aniqlashning va asosiy vositalar obe’ktlarini tegishli amortizatsiya guruhlariga kiritilishini to’g’riligini tekshirish. Asosiy vositalar obe’ktlari bo’yicha amortizatsiya hisoblashni arifmetika jihatdan to’g’riligini tekshirish. Asosiy vositalar amortizatsiyasini to’g’ri rasmiylashtirilishini tekshirishdan o’tkazish.
5	Asosiy vositalardan foydalanish samaradorligini tahlil qilish	Asosiy vositalardan foydalanishning samaradorligi ko’rsatkichlarini hisoblash va ma’lumotlarni tahlil qilish.

davrlardagi ularning qiymatlarini hisoblab chiqish maqsadida aniqlash. ¹⁰

Hozirgi vaqtda auditorlik tekshiruvi jarayonida auditorga ko’pincha nafaqat kompyuter texnologiyasi sohasidagi, balki mijozning biznesiga bevosita aloqador bo’lgan, buxgalteriyaga taalluqli bo’lmagan maxsus bilimlar ham zarur bo’ladi. Bunday hollarda auditorlik tekshiruvi o’tkazishda faqat auditorlik firmasining xodimlari emas, balki pudrat shartnomasi asosida chetdan maxsus ekspert mutaxassislar ham jalb qilinadi. Masalan, quruvchi tashkilotlar kabi, neftni qayta ishlash kompaniyalari, zargarlik buyumlari ishlab chiqaruvchi va tibbiy xizmat ko’rsatuvchi tashkilotlarni ham tekshirish zaruriyati paydo bo’lishi mumkin. Bunda mazkur muayyan soha ekspertlari yordamiga murojaat qilish zarur.

Auditorlik dalillarni olish manbalari: auditorlik dalillar hujjatlarni tekshirish jarayonida; xo’jalik yurituvchi subekt xodimlari va uchinchi shaxslardan yozma va og’zaki so’rov o’tkazish yo’li bilan; hisob jarayonlarining bajarilishi va xo’jalik faoliyati ustidan auditorning bevosita kuzatishi chog’ida olinishi mumkin. Auditorlik dalillar bevosita olinadigan manbalarga quyidagilar kiradi: mijoz korxona va uchinchi shaxslarning dastlabki hujjatlari; mijoz korxona buxgalteriya hisobi registrlari va uning moliya xo’jalik faoliyatining tahlil natijalari; mijoz korxona xodimlari va uchinchi shaxslarning og’zaki bildirishlari; mijoz korxonaning bir hujjatlarini boshqalari bilan solishtirish, hamda uning hujjatlarini uchinchi shaxslarning hujjatlari bilan taqqoslash; mijoz korxona aktivlari va passivlarini inventarizatsiya qilish natijalari hamda uning moliyaviy hisobotlari. Olingan dalillarning sifati ularning manbalariga bog’liq. Auditorning bevosita kuzatishi va moliya xo’jalik muomalalarini o’rganishi natijasida olingan dalillar eng ishonchli hisoblanadi. ¹¹

Shuningdek, mustaqil manbalardan olingan, hujjatlarga asoslangan ma’lumotlar ham ishonchli hisoblanadi. Mijoz korxonaning axborotlarga ishlov berish tizimidan to’planganiga qaramasdan, to’plangan ma’lumotlarga asosan auditor tomonidan olingan va ishlov berilgan ma’lumotlarning dalil kuchi kamroq hisoblanadi. Mijoz korxonaning axborot tizimida tuzilgan, ishlov berilgan va saqlanayotgan hujjatlardagi axborotlarning dalil kuchi past hisoblanadi. Bunda ichki nazorat tizimining baholanishini inobatga olish zarur. Agar ushbu tizim samarali bo’lsa, undan olingan axborotdan dalil sifatida foydalanish mumkin. Har xil manbalardan olingan va turli shakldagi auditorlik dalillar auditorlik riskini pasaytiradi. Ko’p hollarda bitta holat bo’yicha har xil manbalardan to’plangan dalillar bir-birlariga zid bo’lib chiqadi. Bu holda auditor vujudga kelgan ziddiyatni hal etish va to’plangan dalillarning ishonchliligi hamda xulosalarning asosliligiga ishonch hosil qilishi uchun qo’shimcha axborotlar to’plashi zarur. Agar auditor qandaydir muammo bo’yicha yetarli dalillar to’plash imkoniga ega bo’lmasa, buni o’zining hisobotida aks ettirishi lozim. Agar mijoz korxona auditorga to’laqonli tekshiruv uchun zarur hajmdagi hujjatlarni taqdim qilmasa yoki agar auditor zarur auditorlik dalillarini to’plash imkoniga ega bo’lmasa, uning oldida katta muammolar vujudga kelishi mumkin. №50 «Auditorlik dalillar» nomli AFMSda ta’kidlanishicha: «Agar auditorlik tashkilotiga xo’jalik yurituvchi subekt tomonidan mavjud hujjatlar to’la hajmda taqdim etilmasa va u qaysidir schot va (yoki) muomala bo’yicha yetarli auditorlik dalillarini to’plash imkoniga ega bo’lmasa, auditorlik tashkiloti bu vaziyatni o’zining hisobotida aks ettirishi lozim va salbiy auditorlik xulosasi tuzish to’g’risidagi masalani o’rtaga qo’yishi mumkin». Demak, yetishmayotgan auditorlik dalillari muhim hisoblangan buxgalteriya hisoboti moddalariga taalluqli bo’lsa, auditor auditorlik xulosasi tuzishdan rasmiy ravishda bosh tortishi va bu holni tegishli tarzda rasmiylashtirishi lozim. Shunday qilib, hisobot ma’lumotlarining ishonchliligi to’g’risida o’z fikrlarini shakllantirishda, auditor auditorlik dalillar olinadigan turli manbalardan foydalanib, auditorlik riskini pasaytirishni ko’zlaydi. Auditorlik dalillarni olish usullari: Auditor auditorlik dalillarini to’plashda har xil usullardan foydalanadi. №50-«Auditorlik dalillar» nomli AFMSda keltirilgan asosiy usullarning mazmunini ko’rib chiqamiz.

Bular: mijoz-korxonaning arifmetik hisob-kitoblarini tekshirish (qayta hisoblash); inventarizatsiya; ayrim xo’jalik muomalalarini hisobga olish qoidalariga rioya qilinishini tekshirish; tasdiqlash; xo’jalik yurituvchi sub’ekt va mustaqil (uchinchi) tomonlar xodimlarini og’zaki so’rovdan o’tkazish; hujjatlarni tekshirish; ko’rib chiqish; tahliliy amallar; muqobil balans tuzish kabi usullardir. Mijoz korxonaning arifmetik hisob-kitoblarini tekshirish (qayta hisoblash) uning mazmuni hujjatlar va buxgalteriya yozuvlarining arifmetik aniqligini tekshirish hamda mustaqil hisob-kitoblarni bajarishdan iborat. №50-«Auditorlik dalillar» nomli AFMSda qayta hisoblashlar tanlab amalga oshirilishi tavsiya qilingan. Tanlash ko’lami va uning elementlari auditor tomonidan ichki nazorat tizimining ahvolini hisobga olgan holda mustaqil aniqlanadi. Hujjatni rasmiylashtirishdan hisobot tuzilgunga qadar ma’lumotlarni shakllantirish ustidan o’rnatilgan samarali ichki nazorat tizimi (moddiy javobgar shaxslarni o’zaro qarama-qarshi tekshirish, rahbariyat, bosh buxgalter va buxgalterlar tomonidan nazorat) sodir bo’lishi mumkin bo’lgan arifmetik xatolarni, natijada auditorlik riskni pasaytiradi. Qo’lda to’lg’azilgan hujjatlar va hisob registrlari (ma’lumotnomalar va hisob-kitoblar, kassa hisobotlari, bo’nak hisobotlari, hisoblashuv-to’lov vedomostlari va boshqalar) qayta hisoblashdan o’tkaziladi.

Agar mijoz-korxonada hisob ishlari kompyuterlashtirilgan bo’lsa, dastlabki hujjatlar va hisob registrlaridagi arifmetik hisoblashlarni tekshirish zarurati oshadi. Bu kompyuter dasturlarini ataylab noto’g’ri tuzish va arifmetik xatolarni kompyuter klavyaturasidan noto’g’ri kiritish bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Arifmetik hisob-kitoblarni tekshirish kompyuter dasturiga kiritilgan hisob-kitoblar algoritmini nazorat qilishni taqozo etadi. Agar xo’jalik yurituvchi sub’ekt buxgalteriya hisobi kompyuterlashtirilgan bo’lsa, hisob-kitoblarni tekshirish ham kompyuterdan foydalangan holda amalga oshiriladi. Inventarizatsiya–mijoz korxona mol-mulklarining mavjudligi to’g’risida aniq ma’lumot olishga imkon beradi. Bunda barcha mol-mulklar (debitor qarzlar ham) va kreditor qarzlar inventarizatsiya qilinishi zarur.

Xalqaro va Milliy audit standartlariga muvofiq auditorlar o’zlari inventarizatsiya o’tkazishi shart emas, ammo uning o’tkazilishi ustidan nazorat qilishi lozim. Bu butun ichki nazorat tizimining va ayrim nazorat vositalarining ishonchliligini baholashga imkon beradi. Masalan, mijoz-korxonaning joriy yildagi hisob siyosatida mol-mulklar va majburiyatlarni inventarizatsiya qilish tartibi ko’rsatilmagan bo’lsa, shuningdek, moddiy javobgar shaxslar almashganida ham yillik moliyaviy hisobotni tuzishdan oldin ham inventarizatsiya o’tkazilmagan bo’lsa, bu hol auditorga ichki nazorat tizimining ishonchliligini past deb baholashga asos bo’ladi. Inventarizatsiya jarayonida auditor xo’jalik muomalalarini dastlabki hujjatlarda o’z vaqtida va sifatli rasmiylashtirilishi, moddiy javobgar shaxslar tomonidan moddiy boyliklarning harakati to’g’risidagi hisobotlarni tuzish tartibi va operativ hisob yuritish to’g’risida, korxonaning o’ziga tegishli va komissiyaga qabul qilingan tovarlari hamda materallarining saqlanish tartibi to’g’risida ma’lumot olishi mumkin. Invetarizatsiya o’tkazish jarayonida hisobda aks ettirilmagan faktlar aniqlanishi ham mumkin. Bu holat moddiy boyliklarni saqlash bo’yicha xizmat ko’rsatish, binolarni shartnoma tuzmasdan ijaraga berish va shunga o’xshashlar bilan bog’liq.

“Inventarizatsiya o’tkazish tartibiga ma’lum talablar qo’yiladi. Masalan, №19 BHMSga muvofiq inventarizatsiya o’tkazish chog’ida komissiya a’zolaridan birortasining ishtirok etmasligi uning natijalarini haqiqiy emas deb hisoblashga asos bo’ladi. Inventarizatsiya jarayonida aniqlangan moddiy boyliklar kamomadi va buzilishining tabiiy kamayish me’yoridan oshgan qismini hisobdan o’chirish uchun taqdim qilingan hujjatlarga, aybdor shaxslarning yo’qligini tasdiqlaydigan tergov yoki sud organlarining qarori, yoki yetkazilgan zararni aybdor shaxsdan undirishning rad etilishi, yoki moddiy boyliklarning buzilish faktini tasdiqlovchi texnik nazorat bo’limi yoki tegishli maxsus tashkilotlardan olingan xulosalar ilova qilingan bo’lishi shart”.

Hisobot yilida o’tkazilgan inventarizatsiya natijalarining ma’lumotlari korxona tomonidan maxsus dalolatnomalar, qaydnomalar va boshqa tegishli hujjatlarda umumlashtirilishi lozim. Inventarizatsiyaning o’tkazilishini kuzatish, shuningdek inventarizatsiya materiallarini tahlil qilish auditorga buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini tashkil etilishini to’g’ri baholash imkonini beradi. Alohida xo’jalik muomalalarini hisobga olish qoidalariga rioya qilinishini tekshirish bevosita ushbu ishlarning bajarilish paytida amalga oshiriladigan hisob ishlari ustidan nazorat o’rnatishni nazarda tutadi.

Auditor u yoki bu xo’jalik muomalasining hujjatlar bilan qanday rasmiylashtirilayotganligi, hamda bunday faktlarni hisob registrlarida aks ettirishning ketma-ketligi ustidan nazorat o’rnatishni kuzatadi. Bu ichki nazoratning ahvoli kabi, buxgalteriya hisobini yuritish tartibiga rioya qilinishini ham baholashga imkon beradi. Tasdiqlash auditorlik dalili sifatida hisob-kitob va valyuta schotlaridagi, mol yetkazib beruvchilar, xaridorlar, buyurtmachilar, turli debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblar hisobga olinadigan schotlardagi qoldiqlarning haqqoniyligi to’g’risidagi ma’lumotlarni olish uchun qo’llaniladi. №50 AFMSga muvofiq: «Auditorlik tashkiloti pul mablag’lari, hisob-kitoblar, debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobga olinadigan schotlarning qoldiqlari to’g’risidagi ma’lumotlarning haqqoniyligini tasdiqlovchi auditorlik dalillarini mustaqil (uchinchi) tomonlardan yozma ravishda olishi lozim». Hisob-kitob va valyuta schotlaridagi qoldiqlar bank ko’chirmalari bilan, debitorlik va kreditorlik qarzlarining haqqoniyligi esa taqqoslash dalolatnomalari bilan tasdiqlanadi.

Hisob-kitoblarning ahvoli, oldi-sotdi ishlarining shartlarini va shunga o’xshashlarni tasdiqlovchi zarur ma’lumotlarni olish uchun turli tashkilotlarga so’rovlar jo’natiladi.Ma’lumotlarni tasdiqlash uchun jo’natiladigan so’rovlar mijoz korxona rahbariyati nomidan tayyorlanib, unda tasdiqlovchi javobni auditorlik tashkilotiga jo’natish so’raladi.¹²

Shunday qilib, mijoz-korxona tomonidan ma’lumotni tasdiqlash uchun uchinchi tomonga jo’natilgan so’rovning yozma tasdig’ini auditorlik tashkiloti oladi. Zarur hollarda auditorlik tashkiloti tasdiqlatish uchun so’rov jo’natilgan uchinchi tomon bilan bevosita aloqa o’rnatishi ham mumkin. Agar auditorlik tashkiloti salbiy javob olsa yoki umuman javob olmasa, u holda mijoz korxona ma’lumotlarining haqqoniyligini aniqlashtirish uchun qo’shimcha auditorlik amallarini qo’llashi zarur.

“№50-«Auditorlik dalillar» nomli AFMSga muvofiq og’zaki so’rov natijalari bayonnoma yoki qisqacha konspekt ko’rinishida yozib borish zarur bo’lib, unda so’rov o’tkazgan auditorning familiyasi, hamda so’ralgan shaxsning familiyasi, ismi-sharifi ko’rsatilgan bo’lishi shart”. Og’zaki so’rovlar o’tkazish uchun har xil muammolar (masalan, ayrim muomalalarni uchastkalar, faoliyat turlari yoki bo’linmalar bo’yicha hujjatlar bilan rasmiylashtirish tartibi va hujjatlar aylanishini baholash) bo’yicha anketalar oldindan tayyorlangan bo’lishi mumkin. Auditorlik tashkilotlari savollar ro’yxati bilan standart testlar tayyorlab, unda so’ralgan shaxslarning javoblari ko’rsatiladi.

Javoblarning auditor tomonidan baholanishi so’rov o’tkazish jarayonining muhim qismi bo’lib, og’zaki so’rovlar natijalari bo’yicha tayyorlangan yozma ma’lumot auditorlik tashkilotining boshqa ishchi hujjatlariga qo’shimcha qilinadi.

Hujjatlarni tekshirishda auditor ko’rib chiqayotgan ma’lum hujjatning haqqoniyligiga ishonch hosil qilishi lozim. Ushbu maqsadda buxgalteriya hisobida ma’lum yozuvlarni tanlab olish va xo’jalik faoliyatida sodir bo’lgan faktning hisobda aks ettirilishi kuzatib chiqiladi.

Hujjat bilan ishlashda uning kim tomonidan tuzilganligi muhim ahamiyatga ega. Mijoz korxona tomonidan tayyorlangan va ishlov berilgan hujjatlar ichki hujjatlar hisoblanadi. Auditorlik tashkilotiga qay darajada ishonish bunday hujjatlarni tuzish va ishlov berish ustidan o’rnatilgan mijoz-korxona ichki nazorat vositalarining ishonchliligiga bog’liq. Uchinchi shaxslar tomonidan tayyorlangan va xo’jalik yurituvchi subektlarga yuborilgan tashqi hujjatlar ichki hujjatlarga qaraganda ishonchliroq hisoblanadi. Hujjatlarni tekshirish chog’ida ularning o’z vaqtida va aniq rasmiylashtirilganligi, majburiy rekvizitlarning mavjudligi va to’g’riligini aniqlash ham zarur. Auditorlar hujjatlarni tekshiruvdan o’tkazishda ularning buxgalteriya hisobi registrlariga o’z vaqtida, aniq va to’liq aks ettirilishiga ham e’tibor berishlari kerak. Kuzatib chiqish – bu sintetik va analitik hisob registrlarida dastlabki hujjatlar ma’lumotlarining aks ettirilishini, ayrim dastlabki hujjatlarni tekshiradigan, yakuniy schetlar korrespondensiyasini topadigan va xo’jalik faoliyatining tegishli faktlari buxgalteriya hisobida to’g’ri yoki noto’g’ri aks ettirilganligini tekshirish jarayonidir.

Kuzatib chiqish, xususan, mijoz-korxona hujjatlarida aks ettirilgan notipik moddalar va hodisalarni o’rganishga imkon beradi. Auditor kuzatib chiqish uchun dastlabki hujjatlarni №14-«Auditorlik tanlash» nomli AFMSga muvofiq tanlab oladi.

Tekshiriladigan korxonaning hisob yuritish siyosatini bilish auditorga har xil schyotlarni tekshirishning samarali me’todlarini ishlab chiqish imkonini beradi. Hisob yuritish siyosatini tushunish uchun quyidagilarni ko’rib chiqish zarur: hisob yuritish siyosatini qabul qilish tartibi; hisob yuritish siyosatiga o’zgartirishlar kiritish; talab etishi mumkin bo’lgan, korxona faoliyatida va qonunchilikda ro’y berishi kutilayotgan o’zgarishlar; hisob yuritish siyosatining amaldagi.

4-jadval¹³

Auditorlik dalillarni olish manbalari

xo’jalik yurituvchi sub’ektning birlamchi hujjatlari;

audit qilinayotgan shaxsning birlamchi hujjatlari;

audit qilinayotgan shaxsning bir hujjatlarini boshqalari bilan qiyoslash, shuningdek, audit qilinayotgan shaxsning hujjatlarini uchinchi shaxslar hujjatlari bilan solishtirish;

audit qilinayotgan shaxsning mol-mulkining audit qilinayotgan shaxsning xodimlari tomonidan o’tkaziladigan inventarizatsiya qilish natijalari;

arbitraj va sud ishlarining materiallari;

moliyaviy hisobot va boshqalar.

qonunchilikka mosligi, hisob yuritish siyosatining mazkur tarmoq uchun xosligi.

Auditor auditorlik dalillarini olish jarayonida quyidagi nazorat amallarini bajarish yo’li bilan invantarzatsiya bo’yicha auditordan auditorlik dalillarini olish zarur hisoblanadi: inspeksiyalash, so’rov (talab qilib olish), tasdiqlash, qayta hisoblash. Inspeksiyalash- inventarizatsiyani inspeksiyalash buxgalteriya hisobi yozuvlarini, hujjatlarni va aktivlarni tekshirishni o’zida ifodalaydi. Inspeksiyalash hujjatlashtirilgan auditorlik xulosalarini olish imkoniyatini beradi. Buxgalteriya hisobi yozuvlari va hujjatlarini inspeksiyalash jarayonida, auditor ichki nazorat vositalarini qayta ishlash jarayoni ustidan ularni tasdiqlovchi auditorlik dalillarini qabul qilib oladi. Moddiy aktivlarning inspeksiyalanishi ularning mavjudligiga nisbatan ishonchli bo’lgan auditorlik dalillarni olish imkoniyatini tug’diradi, biroq ularga nisbatan bo’gan mulkiy huquq yoki qiymat bo’yicha baholashga nisbatan shart emas.

Auditor quyidagilarni bajarishi lozim:

-inventarizatsiya ro’yxatlarida buxgalteriya hisobi yozuvlarining to’g’riligini tekshirish;

-inventarizatsiya ro’yxatnomalarida unifikatsiya qilingan shakllarning mos kelishini tekshirish;

-moddiy qiymatliklarning haqiqiy mavjudligini tekshirish;

-moliyaviy majburiyatlarning haqiqiy mavjudligini tekshirish;

So’rov- o’zida audit qilinayotgan shaxsning joylashish o’rni hududida va hududidan tashqarida xabardor bo’lgan shaxslardan ma’lumotlarni izlab topishni ifodalaydi. So’rovlar turli xil bo’lishi mumkin: uchinchi shaxslarga yo’naltirilgan rasmiy yozma so’rovnomalardan audit qilinayotgan shaxsning xodimlariga yo’naltirilgan og’zaki ravishda norasmiy so’rovnomalarigacha”. Tasdiqlash. Tasdiqlash o’zida buxgalteriya hisobi yozuvlaridan iborat bo’lgan ma’lumotlarni tasdiqlashga nisbatan so’rovga berilgan javobni ifodalaydi.

Qandaydir o’rganilgan holatlarni baholashda ekspertning muhim ishonchsizliligidan, hamda xo’jalik yurituvchi sub’ekt va ekspert o’rtasida yoki auditorlik tashkiloti va ekspert o’rtasidagi yechimi topilmagan kelishmovchiliklar natijasida ekspert xulosasi olish imkoni bo’lmasa, auditorlik tashkiloti salbiy auditorlik xulosasi tuzish to’g’risida bildirishi mumkin. Audit o’tkazish chog’ida ekspert xizmatidan foydalanish, jumladan auditorlik xulosasida bu to’g’rida ko’rsatib o’tilishi, auditorlik xulosasi uchun auditorlik tashkiloti zimmasidan mas’uliyatni soqit qilmaydi.

Ekspert xizmatidan foydalanishda dalil to’plashga alohida e’tibor qaratish maqsadga muvofiqdir. Olingan dalillarning sifati ularning manbalariga bog’liq. Auditorning bevosita kuzatishi va moliya xo’jalik muomalalarini o’rganishi natijasida olingan dalillar eng ishonchli hisoblanadi. Shuningdek, mustaqil manbalardan olingan, hujjatlarga asoslangan ma’lumotlar ham ishonchli hisoblanadi. Mijoz korxonaning axborotlarga ishlov berish tizimidan to’planganiga qaramasdan, to’plangan ma’lumotlarga asosan auditor tomonidan olingan va ishlov berilgan ma’lumotlarning dalil kuchi kamroq hisoblanadi. Mijoz korxonaning axborot tizimida tuzilgan, ishlov berilgan va saqlanayotgan hujjatlardagi axborotlarning dalil kuchi past hisoblanadi. Bunda ichki nazorat tizimining baholanishini inobatga olish zarur. Agar ushbu tizim samarali bo’lsa, undan olingan axborotdan dalil sifatida foydalanish mumkin.

III BOB. MAMLAKATIMIZDA XALQARO STANDARTLAR ASOSIDA AUDITORLIK TEKSHIRUVLARIDA EKSPERT ISHLARIDAN

FOYDALANISHNI TAKOMILLASHTIRISH

3.1. Auditorlik tekshiruvlarida ekspert ish natijalarini umumlashtirish va

rasmiylashtirish

Auditorlik tekshiruvlarida ekspert ishlaridan foydalanish asosida auditorlik xulosasida buxgalterlik (moliyaviy) hisobotning tarkibiy qismi bo’lib, undan foydalanuvchilar uchun ushbu hisobot ishonchliligi axborot manbasi bo’lib xizmat qiladi. Buxgalteriya hisobotidan foydalanuvchilar auditorlik xulosasida bayon qilingan fikrga tayanib, auditorga yoki auditorlik firmasiga ishonch bildiradilar. Ushbu ishonch, eng avvalo, auditor tomonidan bajarilgan ishning sifati bilan qo’lga kiritiladi va oqlanadi.

O’zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi qonunida belgilanishicha, auditorlik xulosasi moliyaviy hisobotning to’g’riligi va buxgalteriya hisobi yuritish tartibining qonun hujjatlarida belgilangan talablarga muvofiqligi to’g’risida auditorlik tashkilotining fikri yozma shaklda ifodalangan, xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy hisobotidan foydalanuvchilar uchun ochiq bo’lgan hujjat.

Auditorlik xulosasi auditor (auditorlar), auditorlik tashkilotining rahbari tomonidan imzolangan va auditorlik tashkiloti muhri bilan tasdiqlangan bo’lishi kerak (19-modda).¹⁴

Ushbu auditorlik tekshiruvlari sifatli o’tishida jalb qilingan ekspertlar №16 AFMSga muvofiq, ekspert xulosasi tuzadilar va u quyidagi uchta qismdan iborat bo’ladi(4-chizma).

Ekspert xulosasining kirish qismida quyidagilar ko’rsatiladi:

-ekspert o’z ishini bajargan xo’jalik yurituvchi sub’ektning nomi;

-ekspert tomonidan bajarilgan ishlar nomi va bu ishlarning bayoni;

-ekspert haqida ma’lumotlar: nasabi, ismi-sharifi; malakasi;

-materiallarning o’rganish uchun qabul qilingan sanasi;

-o’rganish uchun qabul qilingan materiallar nomi;

-audit o’tkazilayotgan vaziyat va xulosa berish uchun axamiyatga ega bo’lgan birlamchi ma’lumotlar, ularning olinish manbalari ko’rsatilgan xolda;

-ekspert oldiga qo’yilgan masalalar.


4-rasm. O’zbekistonda auditorlik teksiruvlarida ekspert xulosasi

tarkibi¹⁵

Ekspert xulosasida keltiriladigan masalalar shakli ekspert xizmati ko’rsatish to’g’risidagi shartnomada qanday berilgan bo’lsa, shunday bo’lishi lozim. Ularni aniqlashtirish zarur bo’lganida ekspert masalani bayon qilishi, so’ngra o’zining kompitentsiyasiga muvofiq vazifani qanday tushunganligini ko’rsatadi. Agar ekspert ayrim masalalarni, uning maxsus bilim doirasidan chetga chiqishini (to’liq yoki qisman) aniqlasa, bu holni xulosada ko’rsatadi. Ekspert masalalarni guruhlash va ularni eng maqsadga muvofiq o’rganish tartibini taminlaydigan ketma-ketlikda bayon qilish huquqiga ega. Agar masala ekspert tashabbusiga ko’ra o’rtaga qo’yilsa, u ham kirish qismida bayon qilinadi.

Ekspert xulosasining tekshirish qismida izlanish jarayoni va uning natijalari bayon qilinadi, hamda aniqlangan faktlarga tushuntirish beriladi.

Ekspert tomonidan hal etilgan har bir masalaga izlanish qismining ma’lum bo’limi mos kelishi lozim. O’zaro chambarchas bog’liq bo’lgan ikki va undan ortiq masalalarni bir vaqtning o’zida o’rganish zarur bo’lganida, olingan natijalar bitta bo’limda bayon qilinadi. ¹⁶

Tekshirish qismida quyidagilar bayon qilinadi:

-tekshirish usullari maxsus bilimga ega bo’lmagan shaxslar uchun tushunarli bayon etilgan va zarur bo’lganda ekspert xulosalarining to’g’riligini mazkur izlanishlarni takrorlab tekshirish mumkin bo’lgan darjada batafsil bo’lishi zarur;

-tahminlarni o’rganish chog’ida qabul qilingan tushuntirish va asoslashlar;

-qo’yilgan masalalarni had etishda ekspert tomonidan qo’llanilagan me’yoriy hujjatlar, ularni nashr qilgan organ va sanasi ko’rsatilgan holda;

-hal qiluvchi masalaga doir xulosani asoslaydigan, tekshirish natijalarining fikr mulohazalar batafsil bayon qilingan ekspert bahosi.

Mahsus atamalarga izoh berilishi lozim. Agar qo’yilgan masalalarning ayrimlariga javob berish imkoni bo’lmasa, xulosaning izlanish qismida ekspert buning sababini ko’rsatadi. Ekspert xulosasining xotima qismida kirish qismida keltirilgan masalalarning javobi tarzidagi xulosalar keltiriladi. Qo’yilgan masalalarning har bittasiga aniq javob berilgan bo’lishi yoki tekshirish jarayonida u yoki bu sabablarga ko’ra uni hal etish imkoni bo’lmaganligi ko’rsatilishi lozim. Ekspert oldiga masala qilib qo’yilmagan, ammo tekshirish chog’ida aniqlangan holatlar to’g’risidagi xulosalar ekspert xulosasining so’ngida bayon qilinadi.

Ekspert xulosasida keltirilgan ma’lumotlar aniq bayon etilgan bo’lib, ularning shakli va mazmuni yaqqol ko’rinadigan hamda turlicha izohlanmaydigan bo’lishi lozim. Ekspert xulosasi qog’ozda yoki auditorlik tashkiloti bilan kelishilgan, auditorlik tashkilotining arxivida ishchi hujjatlarni saqlash uchun belgilangan vaqt davomida, undagi ma’lumotlarni saqlashni ta’minlaydigan boshqa hujjatda tayyorlanishi mumkin.

Ekspert xulosasida quyidagi majburiy rekvizitlar bo’lishi lozim:

-hujjatning nomi;

-hujjatning sanasi;

-ekspertning shaxsiy imzosi va uning rasshifirovka;

-yuridik shaxs hisoblangan ekspert xulosasi uning muxri bilan tasdiqlanishi lozim;

Ekspert o’z xulosasini kamida uch nusxada tuzib, uning bittasini auditorlik tashkiloti tekshiruv o’tkazayotgan xujalik yurituvchi sub’ektga, ikkinchisini esa auditorlik tashkilotiga taqdim qiladi. Ekspert ishlarining natijalari auditorlik tashkiloti tomonidan quyidagi jihatlari bo’yicha ko’rib chiqilishi lozim:

-ekspert xulosasi uchun asos bo’lgan ma’lumotlar;

-xulosa tuzishda ekspert tomonidan foydalanilgan tahminlar va usullar, shu jumladan ularning oldingi davrlarda qo’llanilgan tahminlar va usullarga mosligi (agar oldingi davrlarda auditorlik tashkiloti ekspert xizmatidan foydalangan bo’lsa);

-o’tkazilgan auditning umumiy natijalari.

Agar auditorlik tashkiloti tomonidan ekspert ishlarining natijalarini ko’rib chiqish chog’ida ekspert xulosasi va xo’jalik yurituvchi sub’ekt ma’lumotlari o’rtasida muhim nomuvofiqliklar aniqlansa yoki auditorlik tashkiloti ekspert ishlarining natijalarini asossiz deb topsa, auditorlik tashkiloti ekspert xulosasining asosliligini ta’minlovchi qo’shimcha auditorlik amallarini bajarishi yoki boshqa ekspert tayinlashi lozim. Ekspert xulosasi auditorlik tashkilotining ishchi hujjatlari qatoriga qo’shiladi. Agar istisno holatlarda ekspert og’zaki tushuntirishlar bersa, ular ham auditorlik tashkiloti tomonidan ishchi hujjatlarda aks ettirilishi lozim.

Audit natijalari korxonadagi jarayonlar va moliya-xo’jalik faoliyati natijalarini tashkil etish va hisobga olishni holisona aks ettirishi lozim.

Boshqacha qilib aytanda, auditorlik tekshiruvi mumkin qadar ob’ektiv bo’lib, uning xulosasi ma’lum ma’noda xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati ustidan chiqarilgan «hukm» hisoblanadi.

Shuningdek, davlat organlari topshirig’iga binoan o’tkazilgan tekshiruv natijalari bo’yicha tuzilgan auditorlik xulosasi O’zbekiston Respublikasi protsessual qonunchiligiga muvofiq tayinlangan ekspertiza xulosasiga tenglashtiriladi.

Auditorlik tekshiruvi natijasida aniqlangan xato-kamchiliklar xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan tuzatilganda salbiy auditorlik xulosasi tuzilmaydi.

Auditor buxgalterlik hisobi va hisobotining sifati to’g’risida ishonch bilan auditorlik xulosasi tuza olish uchun etarli darajada ishonchli dalillar to’play olmagan vaqtda xulosa tuzmaydi. Bunday holat auditorlik tekshiruvi hajmining cheklanganligi oqibatida moliyaviy hisobot to’g’risida fikr bildirish uchun auditorlik dalil-isbotlar etarli bo’lmaganida yuzaga keladi.

O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq shartnoma tuzuvchi auditorlik tashkiloti va mijoz-korxona tadbirkorlik sub’ektlari sifatida teng huquqli bo’lsa ham maqomi bo’yicha teng bo’la olmaydilar, chunki auditorlik tashkiloti tekshiriladigan xo’jalik tizimini nazorat qiladi. Bundan mijoz-korxona ma’muriyati auditorlik tashkilotining xulosa tuzishdan voz kechish ehtimoli oldindan aniqlanib qo’yilishiga rozi bo’lishi lozim degan xulosa kelib chiqishi mumkin. Umuman olganda, bunday ehtimollik juda kam uchraydi, ammo qonunchilikda belgilab qo’yilgan.

Auditorlik xulosasi tuzishdan voz kechish ayrim maxsus hollarda yuzaga keladi. Bularga auditor mustaqilligini yo’qotishi, balans tuzilgan sanadan keyingi sodir bo’lgan jiddiy hodisalar yoki vaziyatning noaniqligi, xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan, yoki ayrim murakkab vaziyatlar tufayli audit o’tkazish sohasining cheklab qo’yilishi.

Auditorlik tekshiruvi hajmining cheklanganligi - bu xo’jalik yurituvchi sub’ekt vakillari yoki uchinchi shaxslarning, boshlab qo’yilgan auditorlik tekshiruvini, auditor auditorlik xulosasi tayyorlash uchun etarli deb hisoblaydigan hajmda o’tkazishga to’sqinlik qilishga qaratilgan ochiqdan-ochiq ko’rsatadigan hatti-harakatlari yoki harakatsizligidir.

Auditorlik xulosasi tuzishdan voz kechish ariza ko’rinishida bo’lib, «Auditorlik tashkilotining auditorlik xulosasi tuzishdan voz kechish to’g’risidagi arizasi» deb nomlanadi.

Agar salbiy xulosa tuzilsa yoki xulosa tuzilmasa, auditor ta’kidlovchi qismda tekshiruv natijalarini, aniqlangan amaldagi qonunchilik buzilishi faktlarini va korxona faoliyatidagi boshqa kamchiliklarni batafsil bayon qiladi.

Auditorlik xulosasi kamida uch nusxada tuzilib, uning ikki nusxasi auditorlik tekshiruvi buyurtmachisi ya’ni korxona rahbariyatiga taqdim qilinadi.

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar auditorlik tekshiruvi yakunlanganidan so’ng 15 kun ichida auditorlik xulosasining bir nusxasini o’zlari joylashgan hududdagi soliq organiga taqdim qiladilar.

Auditorlik xulosasi moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun tushunarli bo’lib, unda auditorning ikkilanish va(yoki) noroziligidan kelib chiqqan cheklashlar aniq ko’rsatilishi lozim. Auditorlik xulosasi barcha moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar olish imkoniga ega bo’lgan ochiq axborot hisoblanadi. Auditorlik xulosasi tegishli moliyaviy hisobotlar bilan birgalikda xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan chop ettirilishi mumkin.

Agar ko’rsatilgan kamchiliklar buxgalteriya hisobotining haqqoniyligiga ta’sir qilmaydigan bo’lsa, auditor xulosa tuzishga kirishadi. Aks holda auditor buxgalteriya hisobining yuritilishi va korxona tomonidan taqdim qilingan hisobotlar to’g’riligini tasdiqlashdan bosh tortishi lozim. Faqat ko’rsatilgan kamchiliklar tugatilgandan so’nggina tekshiruvlarni yakunlashi va ularning natijalari bo’yicha xulosa tuzish mumkin. Buxgalteriya hisobini yuritish va hisobot tuzishdagi kamchiliklarni tugatish uchun korxonaga berilgan vaqt, odatda, agar bunday ishlarning jiddiyligi va sermehnatligi real baholansa, ikki - uch oydan oshmasligi lozim.

Auditorga barcha zarur ma’lumotlar o’z vaqtida taqdim etilmagan yoki buzib ko’rsatilgan holda taqdim etilganligini u bilmagan bo’lsa, bunga auditor javobgar hisoblanmaydi. Bu hollarda barcha javobgarlik zarur ma’lumotlarni auditorga taqdim etishi lozim bo’lgan, tekshirilayotgan korxona ma’muriyati va uning ma’sul hodimlariga yuklatiladi.

Shu boisdan, korxona rahbari va moliya-hisob xizmati xodimlari oldindan, auditorlik xulosasini oxirgi tahrirda tuzgunga qadar tanishib chiqishlari, agarda ularda ayrim holatlarga nisbatan norozilik, mulohaza yoki qandaydir takliflari bo’lsa, ushbu bildirilgan fikrlar diqqat bilan eshitilib, korxona xodimlari ishtirokida muhokama qilinishi va asoslangan holda chiqarib tashlanishi yoki e’tiborga olinib, xulosaning oxirgi tahririda inobatga olinishi lozim.

Korxona bir oy ham o’tmasdan so’ng qayta tekshirish natijasida ijobiy xulosa olsa, bu hol auditorlarga ishonchsizlik bildirishga olib kelishi mumkin. Bu xuddi oylab darsga qatnashmagan, qobiliyatsiz talabaning imtihonda mutlaqo savodsizligini namoyon qilib, «qoniqarsiz» baho olganidan so’ng, ertasiga ba’zi bir sabablarga ko’ra «a’lo» bahoga qayta topshirgani kabi noreal hodisadir.

Shuningdek, agar tekshiruvda hech qanday kriminalga oid holat aniqlanmagan bo’lsada, xulosalarni ochiqdan-ochiq yoki niqoblangan ishoralar bilan shakllantirish mumkin emas. Ammo, shunga qaramasdan korxona ishida suyiste’mol hollari uchrasa, sudlov-tergov organlari tomonidan chuqur tekshirilib, ular ochib tashlanadi. Yana bir marta shuni ta’kidlash lozimki, auditor xulosada faqat qo’l ostidagi hujjatlar yoki aniq formulalar, retsepturalar, normalar, limitlar va boshqa ma’lumotlarga asoslangan, benuqson, aniq hisob-kitoblar bilan tasdiqlangan faktlarni keltirishi lozim.

Auditorlik xulosasida hech qanday taxminlar, gumonlar, mish-mishlar va boshqa tasdiqlanmagan manbalardan olingan ma’lumotlarni keltirish mumkin emas. Shuningdek, xulosada judayam ehtiroslarga berilgan so’zlar, keltirilgan faktlar bo’yicha sharhlar, masalan, «o’ta ketgan, ashaddiy sovuqqonligi natijasida» kabi jumlalar bo’lmasligi kerak.

Auditorlik tekshiruvi yakunlanganidan so’ng barcha materiallar (ishchi va analitik jadvallar, hisob-kitoblar, auditorlik tekshiruvi va xulosalar hamda ekspertiza dalolatnomalarining birlamchi nusxalari, hisob xodimlari, moddiy javobgar shaxslar va boshqalarning tushuntirish xatlari) har bir tekshirilgan korxona uchun maxsus ochilgan papkalarda saqlanishi lozim.

Navbatdagi tekshiruvdan oldin ushbu materiallar tekshiruv eng boshidan aniq maqsadga yunaltirilgan va samarali bo’lishi, buning ustiga uni mazkur korxonani tekshirishda oldin ishtirok etmagan, yangi xodimlar o’tkazsa, ularga yaqindan yordam berishi mumkin.

Bulardan tashqari, oydinlashtirilishi lozim bo’lgan ayrim savollar yoki tekshirilayotgan korxona tomonidan da’volar (masalan, auditorlar tomonidan mijoz-korxonaning hisob va hisobotlarini tekshirish natijalari bo’yicha salbiy xulosa aniqlanganda) paydo bo’lishi mumkin. Bunday hollarda haqiqatni qaror toptirish uchun auditorlik hisoboti va xulosasidagi ishchi materiallarga murojaat qilinadi.

«Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi qonunga muvofiq auditorlik tekshiruvini o’tkazmay tuzilgan yoxud auditorlik tekshiruvi natijalari bo’yicha tuzilsada, lekin auditorlik tekshiruvi davomida auditor (auditorlar) tomonidan olingan va o’rganilgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt hujjatlari mazmuniga muvofiq bo’lmagan auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi qasddan soxta tuzilgan hisoblanadi.

Auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi qasddan soxta tuzilganligi auditorlik faoliyatini amalga oshirishga doir litsenziyaning amal qilishini belgilangan tartibda tugatishga, shuningdek aybdor shaxslar qonunda nazarda

tutilgan javobgarlikka tortilishiga sabab bo’ladi.

3.2. Xalqaro audit standartlari asosida ekspert ishlaridan foydalanishni

takomillashtirish

Mamlakatimizda auditorlik faoliyatini tashkil etishda, asosan, tashqi audit tomonidan o’tkaziladigan auditorlik tekshiruvlari ko’zda tutiladi. O’zbekistonda ham buxbuxgalter va auditorlarni tayyorlash, kasbi, ish staji, kasbiy malaka sertifikatiga bo’lgan talablar oshirilib borilmoqda. AQSh dagi xalqaro va milliy auditorlik firmalarining asosiy faoliyati 55% audit qilish, 20 % boshqaruv xarakteridagi maslahatlar xizmati, 20% soliq va soliqqa tortish bo’yicha maslahatlar berish bilan shuga’ullanadi. O’zbekistonda esa bu ko’rsatgich past darajada. Shuning uchun O’zbekiston Respublikasida yirik auditorlik firmalari “kata to’rtlik” xizmatlaridan foydalanish sohasini kengaytirishi lozim. Shundan kelib chiqqan holda O’zbekistonda auditorlik firmalari faoliyatini takomillashtirish va ularni xalqaro auditorlik standartlari talablari asosida tashkil etish zaruriyati kelib chiqadi. Hozirgi vaqtda O’zbekistonda ham auditorlik firmalarining faoliyat turi, ustav kapitali, xodimlar soni, xizmat ko’rsatish sohasi yo’nalishlari bo’yicha guruhlarga ajratish mumkin. Bu bo’yicha 2018 yil 19 sentyabrda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining « O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora tadbirlari to’g’risidagi» PQ-3946 sonli qarori, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2000 yil 22 sentabrdagi № 365-sonli qarori asosida qabul qilinayotgan me’yoriy hujjatlarga, auditning milliy standartlari va auditorlik faoliyati to’g’risidagi qonun hujjatlariga asosan, auditorlik tashkilotlarini tashkiliy ro’yxatdan o’tkazish, litsenziyalash va auditorlarning malaka sertifikatlarini berish tartibini takomillashtirish amalga oshirilmoqda. Yangilangan va qayta ishlangan xalqaro auditorlik standartlarining 2008 yilgacha amal qilgan standartlardan farqi shundaki, auditorlik faoliyatida ishlatiladigan barcha atamalar tavsifi bilan batafsil ifoda qilingan.yangi tahrirdagi xalqaro auditorlik standartlari o’zining shaffofligi va aniqligi bilan ajralib turadi. Auditning xalqaro standartlaridan foydalanish har qaysi davlatda auditorlik faoliyatining rivojlanishiga va takomillashuviga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Turli mamlakatlar amaliyotida xalqaro auditorlik standartlaridan foydalanish darajasi turlichdir. Ayrim mamlakatlar xalqaro standartlarni o’z milliy standartlarini ishlab chiqishda asos qilib oladilar. Bunday mamlakatlar qatoriga Avstraliya, Brazilya, Hindiston, Niderlandiya, Rossiya va O’zbekiston kabi davlatlar kiradi. Boshqa mamlakatlar esa milliy standartlarini ishlab chiqmaydilar, xalqaro audit standartlar o’z milliy auditorlik standartlari sifatida amal qiladi. Bunday mamlakatlar qatoriga Kipr, Malaziya, Nigeriya, Fidji, Shri-Lanka, kabi mamlakatlar kiradi. O’zlarining milliy standartlariga ega bo’lgan rivojlangan mamlakatlarda, AQSh, Kanada, Buyuk Britaniya, Irlandiyada auditning xalqaro standartlari ularning jamoat tashkilotlari tomonidan ma’lumot uchun qabul qilinadi. Har bir mamlakatda auditorlik standartlarining amal qilishi ular iqtisodiyotining rivojlanishida yuqori ahamiyatga ega. Standart talablariga rioya qilinishiauditorlik tekshiruvlarining yuqori darajada sifatli amalga oshirilishini, auditorlik faoliyati amaliyotiga yuqori yangi ilmiy yutuqlarning joriy qilinishini ta’minlaydi. Auditorlik standartlari –bu barcha auditorlar (auditorlik tashkilotlari) o’z professional faoliyati jarayonida amal qilishi lozim bo’lgan yagona qoidalar bazasidir. Mamlakatimizda milliy auditorlik standartlarini ishlab chiqish tashabbuskori O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bo’lib, uni amaliyotga joriy qilishni amalga oshiradi. Milliy auditorlik standartlari auditning xalqaro standartlari bazasida yaratilib, uning mazmun-mohiyati, asoslari o’ziga xos xususiyatlarni hisobga olgan holda ishlab chiqiladi. Hozirgi paytgacha Respublikamizda 21 ta milliy auditorlik standartlari yaratilib, ro’yxatdan o’tgan va amaliyotga joriy qilingan. Xalqaro auditorlik standartlari oltita guruhdan iborat bo’lib, ular to’rtta asosiy bo’limga bo’linadi: Auditning umumiy standartlari, Auditning ishchi standartlari, hisobot standartlari, Mahsus standartlar. Auditning umumiy standartlarida auditning asosiy qoidalari, uning maqsadi va hajmi, shuningdek auditorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi auditor va mutaxasislarning kasbiy malakalariga qo’yiladigan talablar belgilab qo’yiladi. Bunday standartlar XASlardagi 200-265- sonli standartlarni o’z ichiga oladi. Auditning ishchi standartlari auditorlik tekshirish jarayonida bevosita ishlaydigan va amal qiladigan standartlar bo’lib, ushbu standartlar auditorlik hisoboti va xulosasini shakllantirish uchun xizmat qiladi. Mazkur standartlar talablari auditorlik faoliaytini amalga oshirishda majburiy hisoblanadi va bunday standartlarga 300-standartdan 700-standartgacha bo’lgan xalqaro standartlar kiradi. “ Auditorlik dalillar” nomli 500-sonli xalqaro standart ham ishchi standartlarga kiradi. Auditorlik standartlari auditning sifati va ishonchliligining me’yoriy talablarini aniqlovchi asosiy umumiy talablarni shakllantiradi. Bu qoidalarga rioya qilish auditorlik tekshiruvi natijalarining kafolatini ta’minlaydi. Iqtisodiy sharoiti o’zgarishi bilan moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar ehtiyojini maksimal qondirish uchun auditorlik standartlarini vaqti-vaqti bilan qayta ko’rib chiqishga to’g’ri keladi. Auditorlik satandartlari sudda audit sifatining dalili bo’lib xizmat qiladi va auditorning javobgarlik darajasini aniqlaydi. Sandartlar audit o’tkazishga umumiy yondoshishni, auditorlik tekshiruvi masshtabini, auditorlik hisobotlari turlarini, usullari masalalarini, shuningdek audit o’tkazish sharoitlaridan qat’i nazar auditorlar rioya qilishi kerak bo’lgan asosiy tamoyillarni aniqlaydi. Auditor o’z amaliyotida standartlarga amal qilmagan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga buni tushuntirib berishga tayyor bo’lishi kerak.

Auditorlik standartlarining ahamiyati quyidagilardan iborat:

-auditorlik tekshiruvining yuqori sifatini ta’minlaydi;

-auditorlik amaliyotiga yangi ilmiy yutuqlarni joriy qilishga ko’maklashadi;

-foydalanuvchilarning auditorlik tekshiruvi jarayonini tushunishiga yordam beradi;

-kasbning ijtimoiy imidjini yaratadi;

-davlat tomonidan nazoratni bartaraf qiladi;

-auditorga mijoz bilan suhbat olib borishga yordam beradi;

-auditorlik jarayonining alohida elementlari aloqasini ta’minlaydi.

Transmilliy korporatsiyalarining rivojlanishi, integratsiyasi va auditorlik firmalarining yirik xalqaro guruhlarga aylanishi bilan xalqaro masshtabda auditni bir xillashtirish zaruriyati tug’ildi. Audit sohasidagi muammolar butun dunyoda bir xildir, shuning uchun biron-bir mamlakatning audit tashkilotlari audit to’g’risidagi keyingi muammoni yechishda boshqa tashkilotlar muammolarni qanday bajarganliklarini o’rganadilar.

Professional talablarni ishlab chiqish bilan xalqaro miqyosda bir qancha tashkilotlar shug’ullanadi, shular jumlasiga 1977 yilda vujudga kelgan xalqaro buxgalterlar federatsiyasi (IFAC) ham kiradi. Bu tashkilot doirasida auditorlik andozalari bilan auditorlik amaliyoti bo’yicha xalqaro qo’mita (IAPC) shug’ullanadi. Bu qo’mita tomonidan chiqarilgan audit o’tkazishning xalqaro andozalari (IAG) ikki maqsadni ko’zlaydi, ya’ni professionalizm umumjahon darajasidan past bo’lgan mamlakatlarda professionalizmni oshirishga yordam berish hamda xalqaro masshtabda, iloji boricha, auditni bir xillashtirish. Xalqaro auditorlik standartlarining milliy auditorlik standartlaridan asosiy farqi shundaki, xalqaro audit standartlarida auditorlik faoliyati bilan bog’liq atmalarining ta’rifi va tushunchalari berilgan. Ular keng ko’lamliligi va tahririy ma’zmuni bilan farq qiladi. Auditorlik hisobotini tuzish va uning xulosasini shakllantirish milliy standartlarimizda mazkur sohada qabul qilingan qonun va boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarga muvofiq o’z xususiyatlariga egadir. Chunonchi, milliy standartlarga ko’ra, auditorlik xulosasining ijobiy va salbiy shakllari mavjud. Xulosa berishdan bosh tortish milliy qonunchiligimizga ko’ra, auditning xulosa taqdim etish shakllariga kirmaydi. Auditning xalqaro standartlariga ko’ra, auditorlik xulosasi shakllari ijobiy va modifikatsiyalashgan auditorlik xulosalariga bo’linib, modifikatsiyalashgan xulosa shartli ijobiy xulosa va salbiy xulosa hamda xulosa berishdan bosh tortish shakllaridan iborat bo’ladi. Hisobot standartlarida ularning shakllari bo’yicha auditorlik xulosasini tuzish qoidalari misollar orqali batafsil yoritb berilgan. Audit sohasidagi muommolar butun dunyoda deyarli bir xildir, shu sababli ayrim mamlakatlarning professional auditorlik tashkilotlari bu muommolarni hal qilish usullarini ishlab chiqar ekan, avvalo boshqa professional tashkilotlardagi bu muommolarni hal qilish variantalrini o’rganadillar.¹⁷ Mamlakatimizda milliy auditorlik standartlarini yaratilishi amaliyotga joriy qilinishi, quyidagi mummolarni hal etishni ta’minlaydi:

-audit milliy standartalar talabiga rioya qilish asosida rivojlanib boradi va xalqaro standartlarga yaqinlashadi;

-auditorlik tashkilotlarining auditorlik xizmati bozoridagi raqobatlashuv darajasini oshiradi va uning obro’si oshishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi;

-auditorlik tekshiruvlarining sifatli va qisqa muddatda amalga oshirilishini ta’minlaydi;

-auditorlik tekshiruvidagi ko’p mehnat talab qilinadigan ishlarni qiqartiradi;

-auditor yordamchilari yoki ekspertlar ishlaridan foydalanish imkoniyatlarini yaratadi;

-auditorlik xizmatlari bozorida bajariladigan ishlar hajmini oshirishga yordam -beradi;

-auditorlik tashkilotlari auditorlarining faoliyati samaradorligini va ishchanlik malakasini baholash, professionallik darajasini hamda javobgarligini muntazam oshirib borish kabi masalalarni hal qiladi.

Respublikamizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar, iqtisodiyot rivojlanishining modernizatsiyalsh sharoitida auditorlik standartlarining yaratilishi va unga amal qilinishi auditorlik faoliyatini ham takomillashtirib borishni ob’ektiv zaruriyat qilib qo’yadi, ularning doimiy rivojlanib borishini ta’minlab, auditning xalqaro standartlari talablariga yaqinlashuviga olib keladi. Pirovard natijada, auditorlik xizmatalari ko’rsatish sifati yanada oshadi hamda auditorlik tashkilotlari faoliyatining qoniqarli bo’lishi ta’minlanadi.

Xalqaro standartlar talablari asosida auditorlik dalillarini to’plash jarayonini takomillashtirishda quyidagi mavjud usullarni qamrov darajasini yanada kengaytirish maqsadga muvofiq:

Og’zaki usul: Auditorlik dalillarini to’plashning ushbu usuli auditorga mulohaza qilish uchun ma’lumot beradi. Ushbu auditorlik amalining mohiyatini ochish uchun kimga og’zaki savol berish kerak degan savolga javob topish zarur. So’rov yoki suhbat korxonaning hisobni yuritish yoki hisobot tuzishda ishtirok etadigan barcha xodimlari bilan suhbat o’tkazish lozim. Faqat bosh buxgalter va uning o’rinbosarlari bilan suhbat o’tkazish bilan cheklanadigan auditor xato qiladi. Xuddi shu bois auditor hisobot zaminidagi xo’jalik operastiyalari qonunga mos kelishiga, to’g’ri rasmiylashtirilgani va buxgalteriya hisobotiga muvofiq aks ettirilganiga ishonch hosil qilishi kerak. Buxgalteriya hisobining har bir bo’lagini tekshirishni ijrochilar – buxgalteriyaning oddiy xodimlari – xo’jalik operastiyalarining dastlabki hisobini yurituvchilar bilan og’zaki so’rov yoki suhbat o’tkazishdan boshlash kerak. Axborot to’plash usulini oshkora qilish chog’ida javob berish lozim bo’lgan ikkinchi savol shuki – xodimlardan og’zaki so’rash qachon o’tkaziladi? Odatda, bu amal tekshirishning boshlang’ich bosqichida, auditor tegishli tekshirish dasturini tuzish uchun ishning hajmini va murakkabligini baholayotgan paytda o’tkazish zarur. Xodimlar bilan suxbatlashish uchun auditor etarli darajada psixolog bo’lishi lozim, chunki uning maqsadi suhbatdoshini «gapirtirish», undan ishonchli ma’lumotlar olish, uning harakati, jonkuyarligi va malakasini, ishdagi «nozik» joylarni aniqlashdan iborat. Suhbat auditorga zarur natijani berishi uchun u boshqa auditorlik amallari kabi, puxta rejalashtirilishi lozim. Og’zaki so’rovda korxonaning savolga tutilyontgan xodimi ishtirok qilishi tufayli suxbat boshqacha tus olish xavfi bo’ladi, shunga qaramay oldindan suxbat rejasini tuzish va unga amal qilish muximdir. Tekshirish dasturini tuzish uchun auditorda buxgalteriya, moliya hamda rejalashtirish xizmatchilari xodimlarining ro’yxati bo’lishi kerak. Ro’yxatda xodimlarning familiyasi, ismi, otasining ismi, rasmiy lavozimining nomi, shuningdek u boshqaradigan yo’nalishlar (buxgalteriya hisobining bo’limlari, uchastkalari, hisob varaqalari, jurnallar, orderlar v. b.) ro’yxati ko’rsatiladi. Afsuski ko’p korxonalarda hozirgi vaqtda xodimlarning mansab yo’riqnomalari, hujjatlar aylanmasi jadvali kabi hujjatlar tuzilmaydi, shu sababli auditor bu ishni o’zi bajarishi yoki tekshirishni auditorga shu axborot tayyorlangandan so’ng boshlashi kerak. Shu tariqa auditor buxgalteriyaning u yoki bu xodimini so’rovga tutishi chog’ida uning familiyasi, ismi, otasining ismi, mansab vazifalari doirasi va faoliyati yo’nalishlarini bo’lishi shart. Moliya xodimi bilan buxgalteriya xodimiga beriladigan savollar ro’xati bir xil bo’lmaydi, chunki ularning bajaradigan funksiyalari turlichadir. Hisobning har bir yo’nalishiga xos bo’lgan kamchiliklarning alohida ko’rinishlari bo’ladi.

Bunda so’ralayotgan xodim javoblar orasidan tekshirilyontgan korxona amaliyottiga mos keladiganini tanlab, belgi qo’yishi kifoya qiladi. So’rovnomada javob beruvchining ismi, familiyasi, otasining ismi va lavozimi ko’rsatilishi lozim, to’ldirilgan so’rov varaqasini korxona bosh buxgalteri tekshirishi va o’z imzosi bilan tasdiqlashi lozim. Mijoz uchinchi shaxslardan olgan hujjatlarni tekshirish va mijoz uchinchi shaxslardan olgan hujjatlarga quyidagilar kiradi:

-boshqa korxonaning to’lov hujjatlari (to’lov topshiriqlari, to’lov talabnoma-topshiriqlari,) chek registrlari va akkreditivlar, kassa kirim orderlarining kvitanstiyalari; Boshqa korxonalarning boshlang’ich hisob hujjatlari (schyotlar, schyot-fakturalar, nakladnoylar, bajariladigan ishlarning dalolatnomalari va boshќalar);

-moliya, soliq organlari, banklar bilan hisoblashish bo’yicha hisobotda aks ettirilgan ma’lumotlarning haqiqatga to’ѓriligini tasdiqlovchi hujjatlar; bankdan ko’chirma; soliqlar bo’yicha soliq organining hisoboti bilan qiyoslash; Hisobotda aks ettiriladigan debetorlik va kreditorlik qarzlarining haqiqiyligini tasdiqlovchi hujjatlar – mol etkazib berishga, ishlarni bajarishga, xizmat ko’rsatishga shartnomalar, o’zaro hisoblarni solishtirish dalolatnomalari, sud da’volari;

-korxonaning ma’lum huquqlarini tasdiqlaydigan hujjatlar – aksiyadolar yig’ilishi ko’chirmalari; sug’urta shartnomalari; ijara shartnomalari va boshqalar.Auditor bu amallarni bajaryontganlarida bu hujjatlar to’g’ri tuzilganiga va rasmiylashtirilganiga, shuningdek ularning buxgalteriya hisobida o’z vaqtida, to’la aks ettirilganiga e’tibor beradilar.

Mijoz korxonasida tayyorlangan hujjatlarini tekshirish: Mijoz korxonasida tayyorlangan hujjatlarga mijozning korxonasida tayyorlangan va murakkabligi turli darajadagi hujjatlar kiradi. Bu hujjatlar korxonada tayyorlangani sababli u ichki axborot bo’lib, uning ishonchliligi korxona ichki nazorat tizimining sifatiga bog’liq. Bunday hujjatlarning tarkibi g’oyat xilma-xil bo’lib ushbu hujjatlar qatoriga quyidagilar kiradi:

-hisobotning turli bo’limlari bo’yicha boshlang’ich hujjatlar;

-jurnallar, kitoblar, kartochkalar va tahliliy hisobning registrlari;

-jurnal-orderlar, vedomostlar, yig’ma hisobning boshqa registrlari, korxonaning bosh kitobi;

-buxgalteriya va boshqa moliyaviy hisobot;

-soliqlar va boshќa yig’imlarni, byudjetga va byudjetdan tashqari fondlarga badallar to’g’risidagi hisobotlar va deklorastiyalar va boshqalar kiradi.

Arifmetik hisoblarni tekshirish: Arifmetik hisoblarni tekshirish auditorning ichki nazorat tizimining ahvoliga bergan bahosiga qarab o’tkaziladi. Auditor ichki nazorat tizimining holatini qoniqarli deb baholasa, arifmetik amallar tanlov asosida tekshiriladi, aks xolda tekshirish yalpi o’tkaziladi yoki auditor tanlab tekshirish natijasiga asoslanib, arifmetik hisobning to’g’riligi haqida xulosa chiqaradi hamda bu xulosani butun hisobot davriga nisbatan qo’llaniladi. Arifmetik hisoblarni tekshirish uchun tanlov miqdori va oralig’ini auditor belgilaydi va buyurtmachi bilan kelishib oladi (shartnomada ko’rsatiladi). Bu auditorlik amalini o’tkazish, ya’ni arifmetik hisoblarni tekshirish zarurati avvalo ikki vaziyatga bog’liq: birinchidan, korxonada qo’llaniladigan hisob shakliga bog’liq. Chunonchi korxonada hisobning avtomatlashtirilgan shakli qo’llanilsa, arifmetik hisobning to’g’riligini tekshirishga zarurat qolmaydi, lekin bunday sharoitda buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimiga asos qilib olingan algoritmini tekshirish muammosi dolzarb bo’lib qoladi. Buxgalteriya hisobini avtomatlashgan tizimini (hisoblarni bajarish algoritmlarini, xo’jalik operatsiyalarini ro’yxatga olish, hisobvaraqlarini yopish, hisobotni shakllantirish usullarini va boshqalarni) tekshirish uchun auditor informatika sohasidagi ekspertning xizmatidan foydalanishi maqsadga muvofiqdir. Buxgalteriya dasturini ekspertiza qilish maqsadlari uchun ekspertni taklif qilish zarurati auditorlik tekshirishini rasmiylashtirish bosqichida aniqlanadi va buyurtmachi bilan shartnomada kelishib olinadi. Ikkinchidan, mijozning arifmetik hisoblarini tekshirishi buxgalteriya hisobini bo’limiga bog’liq. Masalan, bankda hisob-kitob qilish va boshqa hisob varaqalari bo’yicha operastiyalarni rasmiylashtirish chog’ida arifmetik hisoblarni tekshirish talab qilinmaydi, chunki yo’l qo’yilgan xatolarni naqd pulsiz hisoblarni yuritadigan buxgalterning o’zi aniqlaydi, jurnal-orderdagi qoldiqlar bankdan ko’chirmadagi qoldiqlar bilan solishtiriladi, korxona kassasi bo’yicha arifmetik hisoblarni tekshirish esa albatta zarur bo’ladi, chunki pul mablag’larini harakatlanishi va pul operastiyalarining ko’pligi natijasida korxona xo’jalik faoliyatining bu uchastkasida turli kamchiliklar bo’lishi nuqtai nazaridan ham eng nozikdir. Auditorlik faoliyatida iqtisodiy tahlilning xilma-xil usullaridan foydalaniladi. Xalqaro auditorlik standartlarida tahlil yoki tahliliy amallar ko’rsatkichlar o’rtasidagi o’zaro aloqalarni o’rganish yo’li bilan hisobotdagi iqtisodiy axborot bahosini aniqlaydi. Auditorlik tahlil quyidagilarni aniqlashi lozim:

-mijozning omilkorlik darajasini;

-kelgusida uning moliyaviy-xo’jalik faoliyati istiqbolini baholash;

-mijoz hisobotidagi ataylab qilingan xatolar miqdori;

-auditning asosiy bosqichida puxta test o’tkazishni amalga oshirish.

Tahliliy amallar auditorlik amallarining xarajatlari nuqtai nazaridan eng samarali hisoblanadi. Korxona moliyaviy holatini tahlil qilishning axborot bazasini asosan buxgalteriya hisobi va hisobot ma’lumotlari tashkil etadi. Agar tahlil uchun faqat moliyaviy hisobotdan foydalanilsa (balans, moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot va hamda hisobotning boshqa shakllari), bunday tahlil tashqi moliyaviy tahlil deb ataladi. Tashqi moliyaviy hisobotdan tashqari tahlil uchun ichki axborotdan buxgalteriya, moliya va ishlab chiqarish hisoblaridan foydalaniladigan bo’lsa, bunday tahlil ichki tahlil deb ataladi. Shu tariqa, hisobot tashqi va ichki tahlillar uchun axborot bazasi yoki sohasidir. Ushbu ma’noda auditda qo’llaniladigan moliyaviy tahlil usullariga moliyaviy axvolning ichki tahlili sifatida qarash ham mumkin.

Ekspert ishlarida quyidagi tahliliy amallar eng ko’p tarqalgan hisoblanadi:

-moliyaviy hisobot ma’lumotlarini hisob registrlari va dastlabki hujjat ma’lumotlari bilan qiyoslash;

-hisobot davridagi hisobotning turli moddalari o’rtasidagi nisbatlarni oldingi davrlardagi shunday nisbatlarga solishtirish;

-boshqaruv axborotini, xususan mahsulot ishlab chiqarish hajmi to’g’risidagi ma’lumotlarni pul va natura birligida taqqoslash;

-moliyaviy ko’rsatkichlarni (moliyaviy koeffitsentlarni) tarmoq o’rtacha qiymati bilan taqqoslash.

Moliyaviy koeffitsentlar korxona moliyaviy holatining nisbiy ko’rsatkichidir. Moliyaviy koeffitsentlardan quyidagi maqsadda foydalaniladi:

-balans tafsilotlarini chuqurlashtirish uchun;

-moliyaviy holatni o’tgan yillarning ko’rsatkichlari bilan taqqoslash uchun;

-me’yoriy holatdan chetga chiqishni aniqlash uchun mezon sifatida. Moliyaviy koeffistentlarni tahlil qilish ularning qiymatini bazis miqdorlar bilan qiyoslash hamda ularning hisobot davridagi va bir qancha yillardagi ko’rsatkichlarini taqqoslab ularni o’rganishdan iborat.

Bazis miqdori sifatida quyidagilardan foydalaniladi:

-ushbu korxonaning moliyaviy holati nuqtayi nazardan yaxshi ko’rsatkich bilan yakunlangan davrga oid ko’rsatgichlarning o’rtacha qiymati;

-ko’rsatgichlarning tarmoq va iqtisodiyotning boshqa sohalari bo’yicha o’rtacha qiymati;

-nisbiy ko’rsatkichlar qiymatining moliyaviy holat barqarorligini asoslovchi ko’rsatkichlar bo’yicha qiymati. Moliyaviy ko’rsatkichlar orasida quyidagi koeffitsentlar alohida o’rin tutadi:

-joriy barqarorligi;

-o’z mablag’ini bilan ta’minlanganlik; -to’lov qobiliyati. Bu koeffitsentlarning aniqlangan qiymati korxona moliyaviy hisoboti tuzilishini qoniqarli yoki qoniqarsiz, korxonani esa to’lov qobiliyati yaxshi yoki yomon deb hisoblash uchun asosdir. Auditor auditorlik tekshirishi dasturini tuzish chog’ida unda qanday tahliliy amallarni o’tkazishni nazarda tutyontganini hamda ularni o’tkazish uchun ma’lumotlarni qancha hajmda to’plash zarurligini ko’rsatishi kerak. Bunda boshqa omillardan tashqari mamlakatdagi umumiy iqtisodiy vaziyat ham hisobga olish kerak, chunki, masalan, inflyastiya darajasi yuqori sharoitda turli hisob davrlarida hisobvaraqalar bo’yicha qoldiqlarning mutloq qiymatini taqqoslash amali hech qanday axborot bermaydi. Moliyaviy hisobotni tekshirish boshlangan paytda auditor balans va uning boshqa shakllarining mazmunini ko’rib chiqib, ularning orasidan tekshirilishi lozim bo’lgan aniq elementlarni ajratib oladi.

Auditor o’z vazifasini bajarar ekan hisobotdagi axborotning har bir alohida elementi ishonchliligini tasdiqlovchi alohida dalillarni to’playdi. Dalillar nazorat qilishda, testlash chog’ida hamda u yoki bu xo’jalik operastiyalarining mohiyatini tekshirish chog’ida to’planadi. Yillik moliyaviy hisobot to’g’risida ishonchli axborot olishdan kim ko’proq manfaatdorligi nuqtayi nazaridan bu masalaga yana qaytaylik va ularni ichki va tashqi manfaatdor tomonlarga ajrataylik. Tashqi foydalanuvchilardan ba’zilari ko’p hollarda moliyaviy hisobotni ishonchliligini tasdiqlovchi o’zlari uchun zarur iqtisodiy axborot– qo’shimcha dalillarni olishni xoxlaydilar. Biroq buxgalteriya axborotining ishonchliligi faqat auditga emas, mamlakatdagi hisob siyosatiga ham bog’liqdir. Audit hamisha buxgalteriya hisobi uslubiyatidan kelib chiqadi. ¹⁸ Auditning amaliy maqsadi hisobotning eng muhim elementlari to’g’risida tegishli auditorlik dalillarini to’plash, so’ngra esa to’plangan dalillarga asoslanib xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy natijalariga umumiy baho berishdan iborat.

Auditning amaliy maqsadlari quyidagi yettita toifagat asnif qilinishi mumkin:

1. Mavjudlik yoki paydo bo’lishi – aktivning har bir moddasi va passivning har bir moddasi ma’lum vaqtda mavjud bo’lgan: haqiqatda amalga oshmagan (to’la yoki qisman amalga oshmagan) operastiyalar rasmiylashtirilgan soxta hujjatlar yo’qmi.

2. Hisobning tugallanganligi – haqiqatan amalga oshirilgan barcha operastiyalar hujjatlarda va hisob registrlarida to’la aks etganligini (masalan, realizastiyadan tushgan pul to’la kirim qilinganligini) tekshirish.

3. Huquq va burch – aktivning har bir moddasi bo’yicha (huquq) va passivning har bir moddasi bo’yicha (burch) belgilangan vaqtda uch me’zon (rasmiy, qonuniy va amaliy) bo’yicha qonunga muvofiqligi vat o’g’riligi tekshiriladi.

5-jadval¹⁹

Xalqaro audit standartlar asosida ekspert ishlaridan foydalanishda

qo’llaniladigan usullar

№	Auditorlik amallari	Izoh
1	Og’zaki usul	Auditorlik dalillarini to’plashning ushbu usuli auditorga mulohaza qilish uchun ma’lumot beradi. Ushbu auditorlik amalining mohiyatini ochish uchun kimga og’zaki savol berish kerak degan savolga javob topish zarur. So’rov yoki suhbat korxonaning hisobni yuritish yoki hisobot tuzishda ishtirok etadigan barcha xodimlari bilan suhbat o’tkazish lozim.
2	Yozma dalillarni yig’ish	Ushbu auditorlik amali oldingisi bilan bevosita bog’liq, lekin javoblari auditor biror axborot vositasida (qog’oz, kompyuter, diktofon) mustaqil qayd etilsa, yozma dalillarni olish uchun tekshirilyontgan korxonaning xodimlariga maxsus so’rov varaqalari yoki «anketa»lar beriladi. Anketadagi eng ko’p qo’llaniladigan savollarga ehtimol tutilgan javoblar taklif etilishi mumkin.
3	Arifmetik hisob-kitoblarni tekshirish	Arifmetik hisoblarni tekshirish auditorning ichki nazorat tizimining ahvoliga bergan bahosiga qarab o’tkaziladi. Auditor ichki nazorat tizimining holatini qoniqarli deb baholasa, arifmetik amallar tanlov asosida tekshiriladi, aks xolda tekshirish yalpi o’tkaziladi yoki auditor tanlab tekshirish natijasiga asoslanib, arifmetik hisobning to’g’riligi haqida xulosa chiqaradi hamda bu xulosani butun hisobot davriga nisbatan qo’llaniladi.
4	Tahlil	Auditorlik faoliyatida iqtisodiy tahlilning xilma-xil usullaridan foydalaniladi. Xalqaro auditorlik standartlarida tahlil yoki tahliliy amallar ko’rsatkichlar o’rtasidagi o’zaro aloqalarni o’rganish yo’li bilan hisobotdagi iqtisodiy axborot bahosini aniqlaydi. Auditorlik tahlil quyidagilarni aniqlashi lozim: -mijozning omilkorlik darajasini; -kelgusida uning moliyaviy-xo’jalik faoliyati istiqbolini baholash; -mijoz hisobotidagi ataylab qilingan xatolar miqdori.

4. Arifmetik aniqlik – schotlar bo’yicha asosiy hisoblar, yakunlar, oborotlar va schyotlar bo’yicha qoldiqlarning o’xshashligi; ularning hisob registrlaridan bosh daftarga va balansga to’g’ri o’tkazilgani.

5. Baho qiymati – aktivning har bir moddasi va passivning har bir moddasi to’g’ri baholangani hamda balansda tegishli miqdorda aks ettirilganligi.

6. Davrlar bo’yicha taqsimlanishi – barcha xo’jalik operastiyalari (xarajatlar bo’yicha ham daromadlar bo’yicha ham) va xo’jalik ehtiyojiga doir hamma faktlarning ular sodir bo’lgan hisob davrining o’zida aks ettirilgani.

7. Taqdim etish va ko’rsatib berish (tahlil etish) – barcha elementlarning 2016-yil 13-aprelda qabul qilingan « Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonunga BHMSning 21-standartiga va boshqa me’yoriy hujjatlarning talablariga, shuningdek xo’jalik yurituvchi sub’ekt hisob siyosatigamuvofiq ko’rsatib berilgani, tahlil etilgani va bayon qilingani. Moliyaviy hisobotning har bir elementini (segmentini) tekshirish chog’ida auditning haqiqiy maqsadi juda aniqdir.

Moliyaviy hisobotning ishonchliligi to’g’risida umumiy tasavvurga ega bo’lish uchun auditorning yordamchilardan foydalanish imkoniyati bor. Auditorlik dalillarining manbalarini ichki (hisob ma’lumotlaridan yoki xo’jalik yurituvchi sub’ekt xodimlaridan og’zaki yoki yozma ravishda olingan), tashqi (auditorlar talabi bo’yicha uchinchi shaxslardan yozma shaklda olingan) va aralash manbalarga ajratish mumkin. Moliyaviy hisobot auditi dasturini tuzish va uni bajarish davomida tekshiruvchilar uning to’g’riligi haqida auditorlik dalillarini to’plashi lozim. Ataylab qilingan xatolar (ularning bir qismi ma’muriyat va xodimlarning suiste’mollari sifatida tasnif qilinishi mumkin) odatda jinoiy huquq doirasida bo’ladi.

Tekshirish huquqni muhofaza qiluvchi organlarning topshirig’iga muvofiq o’tkazilayotgan bo’lsa (majburiy audit) auditordan bunday suiste’mollarni to’la ochib berishni ta’minlash kutiladi. Shu bilan birga atayin qilingan g’arazlarni aniqlash chog’ida, agar muhim bo’lsa, umuman buxgalteriya hisoboti to’g’riligiga shubha tug’dirsa, auditordan shunga mos harakatlarni va xulosada tegishlicha tavsifni kutish lozim. Agar auditorda ayrim xodimlarning standartga ko’ra axborotni ataylib buzish deb tasnif qilishga haqli bo’lgan suiste’mollar to’g’risida asosli shubha paydo bo’lsa, bu haqda avvalo, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning yuqori ma’muriyati vakillarini (agar bu vakillar suiste’molga arashlamagan bo’lsa) xabardor qilishi zarur. Tegishli xo’jalik operastiyasining mohiyatini tekshirish, aniqlangan suiste’mollarni batafsil to’xtatish, bu suiste’mollarning oqibatlarini aniq miqdoriy baholash, shuningdek tegishli xulosa chiqarish auditorning vazifasiga kiradi. Bunday hollarda suiste’mollar to’g’risidagi aniqlangan axborotlarni to’la-to’kis hujjatlashtirish zarur. Keyinchalik sudlashish boshlansa, auditorning ish hujjatlari sudda isbotlovchi dalillarga aylanishi mumkin.


XULOSA

Bugungi kunda respublikamizda auditorlik faoliyati, xususan auditorlik faoliyatini rivojlantirish borasida huquqiy-me’yoriy hujjatlar qabul qilingan. Ayniqsa, 2018 yil 19 sentyabrda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining « O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora tadbirlari to’g’risidagi» PQ-3946 sonli qarori qabul qilindi. Qarorga ko’ra «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonunga (yangi tahririga) bir qator qo’shimcha va o’zgartirishlar kiritilishi belgilandi, shumladan qonunning 10- moddasidaga quyidagi o’zgartirish kiritildi – “Hisobot yili yakuni bo’yicha quyidagi shartlardan bir vaqtning o’zida ikkitasiga javob bergan tijorat tashkilotlari ham har yili majburiy auditorlik tekshiruvidan o’tishi lozim: aktivlarning balans qiymati eng kam ish haqining 100 ming baravari miqdoridan ortiq bo’lsa; mahsulotlarni (ish va xizmatlarni) realizatsiya qilishdan tushgan tushum eng kam ish haqining 200 ming baravaridan ortiq bo’lsa; xodimlarning o’rtacha yillik soni 100 kishidan ortiq bo’lsa”²⁰. Bu qonun va qarorlar O’zbekiston Respublikasida iqtisodiyotning barcha tarmoqlariga rivojlantirish dasturlarini yo’naltirish, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda buxgalteriya hisobi va auditning xalqaro standartlarini qo’llash orqali xo’jalik korxonalarini rivojlantirish va faoliyatini kengaytirishga katta yordam bermoqda.

Shu o’rinda Davlatimiz asosiy e’tiborlardan birini milliy valyuta qadrini oshirish, xususiylashtirish jarayonini chuqurlashtirish, makroiqtisodiyotni barqarorlashtirish, raqobatchilik muhitini shakllantirish, chuqur tarkibiy o’zgarishlarga erishish, kuchli ijtimoiy kafolatni ta’minlovchi davlatni qaror toptirishga qaratmoqda. Auditorlik faoliyati O’zbekistonda iqtisodiy islohotni muvaffaqiyatli o’tkazishning muhim shartlaridan biridir. Buxgalteriya hisobi to’g’ri tashkil qilinsa, to’g’ri yuritilsagina ishonchli ma’lumotlar bilan ta’minlay oladi.

Bitiruv malakaviy ishi O’zbekiston iqtisodiyotini modernizatsiyalash sharoitida sifatli auditorlik xizmatlarini tashkil etgan holda auditorlik tekshiruvlarida ekspert ishlaridan foydalanish zarurligi ochib berildi. Magistrlik dissertatsiyasining birinchi bobida auditorlik tekshiruvida ekspert ishlaridan foydalanishning nazariy asoslari yoritildi. Shuningdek, ushbu bobda auditorlik tashkilotlari tekshiruv vaqtida mijoz korxona buxgalteriya hisobi ma’lumotlaridan dalil sifatida foydalanishi uchun ichki nazorat tizimini holatini baholash bo’yicha turli xil so’rovlar va anketalar o’tkazish jarayoni haqida to’xtab o’tilgan. Ushbu mavzu nafaqat halqaro miqyosda, balki mamlakatimizda ham nazariy jihatdan xalqaro audit standartlariga muvofiq tarzda ko’rib chiqilgan, lekin shu bilan birga juda ham dolzarb, ya’ni muammolarga boy mavzu ekanligini alohida ta’kidlash joiz.

Respublikamiz korxonalarida auditorlik tekshiruvini o’tkazish va dalil to’plash masalalariga doir me’yoriy hujjatlar, xorijiy va mamlakatimizdagi iqtisodchi olimlar hamda yetakchi professor-o’qituvchilarning ilmiy adabiyotlarini o’rganish shuni ko’rsatdiki: Umumiy auditni o’tkazishning nazariyasi va uslubiyoti; Auditning muhim yo’nalishlari; Audit o’tkazish ob’ektlari aniq ko’rsatilgan va ishlab chiqilgan. Umuman olganda auditning shakllangan tizimi mavjud. Shu o’rinda amaldagi me’yoriy hujjatlar nafaqat nazariyot, balki amaliyot erishgan pog’anani aks ettirishini alohida aytib o’tish zarur.

Hozirgi kunda auditorlarning korxonalarda o’tkazilayotgan auditorlik tekshiruvlarining bosh maqsadi korxonalarning hisobotlaridagi raqamlarni to’g’ri shakllantirilganini tasdiqlab berishdir.

Audit quyidagi ikki yo’nalish (maqsad)da amalga oshiriladi: Iqtisodiy sub’ektlarning xo’jalik faoliyatini qonunda belgilangan majburiy tartib yoki davlat organlari vakillari talabi bilan o’tkazish (majburiy auditorlik tekshiruvi). Iqtisodiy sub’ektlarning o’z tashabbuslari bilan mustaqil tahlil yordamida o’zining moliyaviy holatini baholash zarurligida yoki hamkorlar oldidagi ishonchlilik va xo’jalik faoliyati darajasini tasdiqlash uchun (mustaqil – ixtiyoriy audit).

Boshqacha aytganda, hozirgi vaqtda auditorlar oldida juda muhim vazifa –taraqqiyot yo’lini baholashning yangicha usullaridan foydalanib, yuqoridagi tasnif qilingan usullarga asoslangan holda, iqtisodiy axborotni kompyuter dasturlaridan foydalanib, auditorlik faoliyatini amalga oshirishning eng maqbul imkoniyatlarini vujudga keltiradilar. Auditor iqtisodiy sub’ektlarning buxgalteriya hisobining ishonchliligini o’rganish borasida o’z vazifalarini bajarar ekan, eng avvalo jamiyat manfaatlari uchun harakat qiladi, ya’ni boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni qiziqtirayotgan ushbu korxona faoliyati to’g’risidagi ma’lumotlarni baholaydi.

Audit o’tkazish bosqichlari va ularda qo’llanaladigan amallar yanada rivojlantirish bo’yicha ilmiy asoslangan tavsiya va takliflar ishlab chiqilganligi bilan belgilanadi. Bular quyidagilarda o’z ifodasini topgan:

- respublikamizda auditorlik faoliyatini amalga oshirishning maqsadi, vazifalari va o’ziga xos bo’lgan amallarlar mavjudligini asoslab berish ;

- auditorlik faoliyatining ob’ekti xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning faoliyati, shu faoliyatdagi aniq jarayonlar tushuniladi. Korxona qaysi faoliyat bilan shug’illanmasin uning asosida mablag’, birinchi galda pul, ulardan samarali foydalanish masalasi yotadi. Har bir korxona o’z oldida turgan maqsad va vazifalarga qarab faoliyat yuritadi. Ushbu faoliyat davomida moddiy, moliyaviy va mehnat resurslardan oqilona foydalaniladi. Natijada korxona daromad (foyda) oladi. Ushbu natijaga erishish mijozlarning ham manfaatlarini e’tiborga olingan holda amaldagi qonun talablari asosida erishilganligini auditor tekshiruv jarayonida dalil to’plash orqali auditorlik xulosasini asoslaydi.

Ilmiy izlanish natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati bozor iqtisodiyotining muhim infratuzilmasi – auditorlik faoliyati xizmatlari bozorini rivojlantirish zaruratidan kelib chiqadi. Magistrlik dissertatsiyasi amaliyotda audititorlik dalillarini olish va ularda qo’llanaladigan amallarni takomillashtirish turli xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga ko’rsatiladigan xizmatlar sifatini oshirishga, ya’ni provard natijada – bozor munosabatlarini rivojlantirish va mustahkamlash borasida xo’jalik mexanizmini takomillashtirishga yordam beradi.

Ushbu bitiruv malakaviy ishni tayyorlashda 16-sonli AFMS “Ekspert ishlaridan foydalanish” nomli standartda keltirilgan ma’lumotlar va mavzuni xalqaro darajada o’rganishda 500-sonli auditorlik faoliyatini xalqaro standartida keltirilgan tartiblardan foydalanildi. O’zbekistonda audit xalqaro standartlar talablariga muvofiqlashtirilishi borasida 2013-2015 yillar davomida amalga oshiriladigan davlat dasturiga kiritiliganligi e’lon qilindi. Albatta, bu kabi islohotlar o’z ijobiy samarasini bermasdan qolmaydi degan umiddamiz. Auditorlik faoliyatini xalqaro audit standartlari talablariga muvofiq holda rivojlanishi nafaqat soha rivojiga, balki boshqa bir qator auditorlik faoliyati bilan bog’liq bo’lgan sohalar rivojlanishiga zamin yaratadi.

Mazkur mavzuni har tomonlama o’rganish natijasida quyidagi takliflarni berishga qaror qildik:

1) auditorlik tekshiruvlarida ekspert ishlaridan foydalanish asosida daillarini olish jarayonida tahliliy amallarni qo’lllashni yanada kengaytirish, auditorlik faoliyatini me’yoriy-huquqiy tartibga solishning rivojlanish bosqichlari aniqlashtirish;

2)mamlakatimizda ekspert ishlaridan foydalanishda milliy auditorlik standartlarini ishlab chiqish va ularni amaliyotda foydalanishni takomillashtirish maqsadida xalqaro auditorlik standartlarining me’yorlaridan kengroq foydalanish;

3)tashqi qiziquvchilar uchun ekspert ishlaridan foydalanish natijalarini tushunish oson bo’lishligini hisobga olgan holda, ba’zi auditorlik kompaniyalarining o’zi ham bu standartlarning tub mohiyatini tushunib etmaganliklari oqibatida nohaqqoniy xulosalar berilishini oldini olish maqsadida mamlakatimizning shu sohadagi yirik olimlar va tajribali auditorlari bilan birgalikda auditning milliy standartlariga misollar yordamida batafsil sharh berilishini yo’lga qo’yish lozim.

Bitiruv malakaviy ishida ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalarning amaliyotga tadbiq qilinishi auditorlik tekshiruvlarida ekspert xizmatidan foydalanishni takomillashtirishda o’ziga xos o’rin egallaydi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

1.Me’yoriy-huquqiy hujjatlar:

1. 
   O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: O’zbekiston, 2014.
   
2. 
   O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi(yangi tahrir). –T.: Adolat, 2019.
   
3. 
   O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni(yangi tahrir). –Toshkent 2016-yil. 13-aprel.
   
4. 
   O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida” gi Qonuni (yangi tahrir) 2000-yil. 26-may.
   
5. 
   O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida” gi Qonuniga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida O’zbekiston Respublikasining Qonuni loyihasi. 2019-yil. 15-fevral.
   

2.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari:

6. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi” to’g’risida PF-4947-son farmon. 2017-yil. 7-fevral.
   
7. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chor-tadbirlari” to’g’risida PQ-3946-son qarori. 2018-yil. 19-sentyabr.
   
8. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Valyuta operatsiyalarini tartibga solishning bozor mexanizmlarini joriy qilishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’grisida” gi PQ-4233-son qarori. 2019-yil 7-mart.
   
9. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Hududlarda aholini tadbirkorlikka keng jalb qilish va oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” gi PQ-4231-son qarori. 2019-yil 7-mart.
   
10. 
    O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xalqaro reyting va indekslarda O’zbekiston Respublikasining o’rnini yaxshilashga oid chora-tadbirlarni tizimlashtirish to’g’risida” gi PF-5687-son farmoni. 2019-yil 7-mart.
    
11. 
    “Ichki audit xizmati xodimlarini sertifikatlash tartibi to’g’risidagi nizomni tasdiqlash haqida” O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2012-yil 2-apreldagi 90-sonli buyrug’i(O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2012-yil 12-mayda ro’yxatdan o’tkazildi, ro’yxat raqami 2361).
    

3.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari va ma’ruzalari:

12. 
    Karimov I.A. “Bosh maqsadimiz-iqtisodiyotimizda olib borilayotgan islohotlarni va tarkibiy o’zgarishlarni keskin chuqurlashtirish, xususiy mulkchilik, kichik biznes va tadbirkorlikka keng yo’l ochib berishdir”. –T.: “O’zbekiston” 2016-yil.
    
13. 
    Sh.M.Mirziyoyev. “Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisidagi nutq. –T.: “O’zbekiston”, 2017-yil.
    
14. 
    Sh.M.Mirziyoyev. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”. Mamlakatimizni 2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza. 2017-yil 14-yanvar. –T.: “O’zbekiston”, 2017-yil.
    
15. 
    Sh.M.Mirziyoyev. “Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz”. –T.: “O’zbekiston”, 2017-yil.
    

4.Darslik va o’quv qo’llanmalar:

16. 
    Masharipov O., Ilhomov Sh. Amaliy audit. O’quv qo’llanma. –T.: “Iqtisod-Moliya”, 2013.
    
17. 
    Meliyev I., Qo’shmatov O., va boshqalar. Audit. O’quv qo’llanma. –T.: “Iqtisod-Moliya”, 2015.
    
18. 
    Fayziyev Sh.N., Dustmuratov R.D., Karimov A.A., Kuziyev I.N., Avlokulov A.Z. Audit. Darslik. Toshkent, 2014.
    
19. 
    Ahmadjonov K., Yakubov I. Audit asoslari. Darslik. –T.: “Iqtisod-Moliya”, 2010.
    
20. 
    Urazov K.B. Buxgalteriya hisobi va audit. O’quv qo’llanma. –T.: “O’qituvchi”, 2004.
    
21. 
    Qo’ziyev I.N., Fayziyev Sh.N., Avloqulov A.Z., Sherimbetov I.X. Ichki audit. O’quv qo’llanma. –T.: “Iqtisod-Moliya”, 2015.
    
22. 
    Tuychiyev A.J., Fayziyev.Sh.N., Qo’shmatov.O.Q. Audit. O’quv qo’llanma. –T.: “Iqtisod-Moliya”, 2019.
    
23. 
    Tuychiyev A.J. Auditning mohiyati va rivojlanish tarixi. 2018-yil 17-fevral. Samarqand tezislar to’plami.
    
24. 
    Tulaxodjayev M.M. va boshqalar. Audit. Darslik. Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti, DeHause Print. 2011.
    
25. 
    Auditorlik faoliyati bo’yicha uslubiy qo’llanmalar to’plami. X.Qosimov, I.Yugay, A.Xoshimova, B.Pardayev, B.Abdunazarov. T., 2010.
    
26. 
    Tulaxodjayev M.M., Ilhomov Sh.I. Audit. O’quvqo’llanma. -T.: “Iqtisodiyot”, 2012.
    
27. 
    Do’smuratov R.D. Audit asoslari. -T.: O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. 2003.-612 b.
    
28. 
    Rogulenko T.M. Audit. –M.: Yurayt, 2012. 540 s.
    
29. 
    Robert Libby, Patricia A. Libby, Daniel G. Short. Financial Accounting. Miami University Press, 2008. 524p.
    
30. 
    Suyts V.P, Sitnikova V.A. Audit: uchebnoe posobie. - 2-e izd., ster. – M.: Knorus, 2010. – 168 s.
    

Internet saytlar:

http://regulation.gov.uz/(O’zbekiston Respublikasi hukumati portal)

http://www.mf.uz/ (O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi)

http://www.ziyonet.uz/(Axborot ta’lim tarmog’i)

http://www.lex.uz/( O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi)

http://www.xs.uz/( Xalq so’zi gazetasi)

http://www.electaudit.ru/

http://allbest.ru/(Axborot ta’lim tarmog’i)

http://xreferat.com/(Axborot ta’lim tarmog’i)

http://knowledge.allbest.ru/(Axborot ta’lim tarmog’i)

http://cinref.ru/(Axborot ta’lim tarmog’i)

http://examenna5.net/(Axborot ta’lim tarmog’i)

1 Sh.Mirziyoyev Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. – T.: «O’zbekiston», 2017. 26-bet.

2 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-son Farmoni.

3 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora tadbirlari to’g’risida”gi PQ- 3946 sonli Qarori. 5- bandi 2018 yil 19 sentyabr.

4 Rasm muallif tomonidan ishlab chiqilgan. Do’stmuratov R.D. Audit asoslari. –T.:O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2003. 612-bet.

5Muallif tomonidan ishlab chiqilgan. Рогуленко Т.М. Аудит. Теория и практика. –М.: Феникс, 2012. 512с.

6 «Buxgalteriya hisobi va soliq to’lovchi» jurnali, 4-son 2008 y, 11 bet.

7Auditorlik faoliyati bo’yicha uslubiy qo’llanmalar to’plami. O’zBAMA, 2014 yil 38-bet

8Auditorlik faoliyati bo’yicha uslubiy qo’llanmalar to’plami. O’zBAMA, 2012 yil 34-bet.

9Auditorlik faoliyati bo’yicha uslubiy qo’llanmalar to’plami. 2014-yil. 238-bet. www.ziyo.uz sayti.

10 №13 “Tahliliy tadbirlar” nomli AFMS. Www.lex.uz sayti.

11 Do’smuratov R., Fayziev Sh., Qo`ziev I., Po’latov G’. Audit. O’quv qo’llanma. I qism. -T.: TMI, 2007. 98 -bet.

12 №19-«Inventarizatsiyani tashkil etish va o’tkazish tartibi» nomli BHMS. Lex.uz sayti.

13Auditorlik faoliyati bo’yicha uslubiy qo’llanmalar to’plami, 2014y. 80-bet. Www.ziyo.uz sayti.

14 - O’zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonuni (yangi tahriri) 2000 y. 26 may. //Soliqlar va bojxona xabarlari, 2000 yil 13 iyun.

15 №16 -“Ekspert ishidan foydalanish” nomli AFMS. www.lex.uz sayti.

16№16 -“Ekspert ishidan foydalanish” nomli AFMS. www.lex.uz sayti.

17 Mamatov Z. Bozor, pul va kredit jurnali, “Milliy iqtisodiyotda xalqaro audit standartlari ” .04/2012

18 Mamatov Z. Audit. O’quv qo’llanma. Soliq akademiyasi nashri 2007y. 90-94 betlar.

19 №500-“Auditorlik dalillar” nomli AXS. Www.lex.uz sayti.

20 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora tadbirlari to’g’risida”gi PQ- 3946 sonli Qarori. 5- bandi 2018 yil 19 sentyabr.