Ergashxodjaeva Sh. Dj., Samadov A. N.,Alimxodjayeva, N. E., Sharipov I. B

10.1-jadval 

AQSH korxonalarda tarmoqlar bo’yicha reklama xarajatlari salmog’i 

 

Tarmoq 

AQSh korxonalarida reklama 

xarajatlari salmog’i, % 

Sotuv hajmida 

Foydada 

1. Sutni qayta ishlash 

1,4 

5,5 

2. Oziq-ovqat mahsulotlari 

6,3 

16,3 

3. Oziq-ovqat magazinlari 

4,2 

10,3 

4. Go’shtni qayta ishlash 

6,0 

23,7 

5. Parrandani qayta ishlash  

2,5 

13,5 

6. Kolbasa va go’sht mahsulotlari ishlab chiqarish  

9,6 

24,5 

7. Shakar va qandolat mahsulotlari ishlab chiqarish  

12,7 

29,9 

 

Shu  bilan  bir  qatorda  texnik  byudjet,  raqobat  paritett,  topshiriq  va  boshqalar 

asosida rejalashtirish usullari ham mavjud. 

 

10.2. Marketing kommunikatsiyalari byudjetini rejalashtirish usullari 

 

Bozor  ulushi,  foyda  miqdori  yoki  sotuv  hajmi  bo’yicha  byudjetni 

rejalashtirishda  reklama  yoki  marketing  kommunikatsiyalari  xarajatlar  normativi 

foydalaniladi. 

100

Р

П

ПР

П

Р

Н

О

Р =

 

bu yerda 

R

R

P

 – reklama xarajatlari miqdori, ming rubl 

O

PR

P

 – rejadagi sotuv hajmi, foyda miqdori, ming rubl 

---

 

186 

N

R

  –  bozor  ulushi,  foyda  miqdori  yoki  sotuv  hajmidan  reklama  xarajatlari 

normativi, %. 

 

Eng  yuqori  normativ  sotuv  bozorining  rivojlanish  dinamikasini  hisobga  olgan 

holda  ish  tajribasi  va  hisobot  ma’lumotlaridan  kelib  chiqib  belgilanadi.  byudjetni 

tejash yoki undan ortib ketish ko’plab omillarga, jumladan, asosiy raqobatchilarning 

reklama  xarajatlariga  bog’liq  bo’ladi.  Hisob-kitoblar  ob’ektiv  bo’lishi  uchun  tovar 

taklifi  xususiyatlari,  narx  va  talabni  hisobga  olgan  holda  sotuv  hajmini  to’g’ri 

bashorat qilish zarur. 

Bir qator tarmoqlarda ushbu usulning xtlma-xil turlari foydalaniladi. Normativ 

tovar  birligiga  so’mda  belgilanishi  mumkin.  Marlboro  kompaniyasi  yillik  umumiy 

xarajatlar  46,8  mln  dollar  bo’lgani  holda  bir  blok  sigareta  reklamasiga  atigi  8,9  sent 

sarflaydi.  Sigaretalar  uchun  asosiy  reklama  xarajatlari  markalarni  almshatirishga 

qaratiladi.  parfyumeriya  reklamasiga  sotuv  qiymatinin  12%dan  ortig’i,  sug’urta 

kompaniyalari xizmatlariga esa – 1% sarflanadi. 

Normativ sifatida reklama xarajatlarining tovarning bozor ulushi foiziga nisbati 

ham  foydalaniladi.  Tadqiqotchilar  bozor  ulushi  va  reklama  xarajatlari  o’rtasida 

chambarchas bog’liqlik mavjudligini qayd etadi. 

Shunday  holatlar  ham  ma’lumki,  bunda  bozor  ulushining  har  bir  foizi  sotuv 

hajmida 1,8-2% miqdorida reklama xarajatlarini talab qiladi. 

Mazkur usulning kamchiligi uning bozor faoliyati asosiy tamoyili –  marketing 

kommunikatsiyalari 

byudjeti 

miqdorigagina 

bog’liq 

bo’lmagan 

talabni 

rag’batlantirishga  mos  kelmasligidir.  Muvaffaqiyatli  tadbirkorlar  sotuv  hajmi 

taqqoslash  mumkin  bo’lgan  darajada  bo’lganda  bozor  ulushi  birligiga  hisoblaganda 

raqobatchilarga  nisbatan  reklamaga  kamroq  pul  sarflaydi.  Shu  sababli  ko’pincha 

xarajatlarni  qo’yilgan  maqsadlar  bilan  mantiqiy  muvofiqlashtirishni  rejalashtirish 

usuli foydalaniladi. 

Qo’llanayotgan  harakatlar  muvofiqligini  baholash  uchun  Shroer  usulidan 

foydalaniladi.  Buning  uchun  raqobatchining  kommunikatsiya  xarajatlari  o’z  bozor 

ulushi bilan solishtiriladi. 

---

 

187 

Xarajatlarni  qo’yilgan  maqsadlarni  hisobga  olgan  holda  rejalashtirishda  joriy 

va  istiqboldagi  davrlar  uchun  dolzarb  masalalar  hal  etilishiga  erishish  maqsadida 

kommunikasion  ta’sir  eng  istiqbolli  bozor  segmentlariga  qaratiladi.  Ro’y  berishi 

mumkin  bo’lgan  vaziyatlar  va  ularning  har  biri  uchun  rivojlanish  ssenariylari 

bashorat  qilinadi.  Amaldagi  natijalar  bashorat  qilingan  natijalardan  farq  qilganda 

kommunikasion  ta’sirga  tuzatish  kiritiladi,  bu  esa  o’z  vaqtida  zarur  choralar  ko’rish 

va  sotuv  holatini  samarali  boshqarishga  imkon  beradi.  Xarajatlarni  marketing 

maqsadlari  bilan  muvofiqlashtirish  usuli  yangi  tovarni  bozorga  chiqarishda  eng 

unumli usul hisoblanadi. 

Kommunikasion  byudjet  ishlab  chiqishning  mazkur  usulidan  foydalanish  bir 

qator  ketma-ketlikda  bajariladigan  bosqichlarni  taqozo  etadi.  Dastlab  maqsadni 

aniqlashtirib  olish  zarur:  masalan,  50  ming  kishidan  iborat  potensial  xaridorlar 

qatoridan 2 ming kishini jalb qilish. 

So’ngra  xaridlar  haqiqatdagi  takrorlanishini  baholash  lozim.  Buning  uchun 

maxsus  tadqiqotlar  o’tkazilib,  ular  masalan,  50  ming  kishidan  iborat  potensial 

xaridorlardan  20  mingtasi  tovarni  takroran  xarid  qilishi  mumkinligini  ko’rsatishi 

mumkin. takroran xarid qilish ehtimoli 0,4 ga teng (20 : 50) bo’ladi. 

O’z markasining bozor ulushi 

Shundan  keyin  marketing  kommunikatsiyalari  vositalari  bilan  muloqotlar 

ehtimoliy darajasi baholanadi. Agar tadqiqotlar ikki oy davomida 6 ta reklama e’loni 

paydo  bo’lishi  reklamani  4  marta  va  undan  ortiq  ko’rgan  10  mingta  iste’molchini 

ta’minlashini  ko’rsatsa,  kommunikatsiya  vositalarini  hisobga  olgan  holda  tovar 

haqida xabardorlik darajasini baholash mumkin - 0,5 (10:20). 

Tadqiqot natijalari bo’yicha beshta e’londan bittasi o’qilishini taxmin qiladigan 

bo’lsak, o’zlashtirish koeffisienti quyidagiga teng bo’ladi - 0,2 (1:5). Natijada barcha 

nashr  o’quvchilaridan  10  ming  kishi  (50•0,2)  haqiqatda  reklamani  ko’rsa  va  uning 

mazmuni haqida 5 ming kishi (10•0,5) xabardor bo’lsa, 2 ming kishi (5•0,4) tovarni 

takroran xarid qiladi. 

Keyingi qadam – kommunikasion byudjet xarajatlarini hisob-kitob qilish. Bitta 

e’lon  narxi  4  ming  rubl  bo’lganda  beshta  nashr  20  ming  rublga  tushadi,  xarid 

---

 

188 

takroriyligi  va  xabardorlik  darajasini  ta’minlash  ehtimolini  baholash  bo’yicha 

tadqiqot  xarajatlari  5  ming  rublni  tashkil  qiladi.  jami  qo’yilgan  maqsadga  erishish 

byudjeti 25 ming rublga teng bo’ladi. 

Maqsadlarni  hisobga  olish  usulining  boshqa  varianti  raqobatchining  reklama 

xarajatlari ulushini uning bozor ulushi bilan taqqoslashni taqozo etadi. 

Kommunikasion  ta’sirni  modellashtirish  usuli  bilan  byudjetni  hisob-kitob 

qilish  shundan  kelib  chiqadiki,  zaruriy  sotuv  hajmiga  erishish  uchun  mos  keluvchi 

narx  bo’yicha  muayyan  miqdorda  tovarlar  xarid  qiladigan  iste’molchilarni  ma’lum 

bir  sonda  jalb  qilish  qilish  kerak  bo’lib,  bu  ma’lum  darajada  xabardorlikni  talab 

qiladi, buning uchun esa mos keluvchi kommunikatsiya vositalari kerak bo’ladi. 

Modellashtirish  bozor  tavsifnomasi  –  uning  hajmi,  reklama  qilinayotgan 

tovarni  xarid  qilishi  lozim  bo’lgan  iste’molchilar  soni,  buni  ta’minlay  oladigan 

reklama  vositalari  haqida  axborot  mavjudligini  nazarda  tutadi.  Ushbu  modelning 

afzalligi  tadqiqot  ob’ektida  –  yakuniy  iste’molchida  uning  jalb  qilinganlik 

xususiyatlarini, markaga nisbatan axborot va transformasion imkoniyatlarini, oqilona 

va obrazli qoniqqanlik darajasini bilishdan iborat. 

Kommunikasion  modellashtirshiga  misol  qilib  S(A)  sotuv  hajmi  (A)  reklama 

xarajatlariga  funksional  bog’liqligini  baholash  eksperimental  ma’lumotlari  asosida 

Littl  byudjet  hajmi  haqida  qaror  qabul  qilishni  moslashuvchan  nazorat  qilish  modeli 

bo’yicha reklama byudjetini hisob-kitob qilishni keltirish mumkin. 

S(A) = α + βA - γA , 

bu yerda α, β, γ – hisob-kitob konstantalari. 

Boshqa  shunga  o’xshash  usullar  orasida  Vaynberg  modelini  keltirib  o’tish 

mumkin.  Mazkur  model  (W)  korxona  byudjet  hajmini  ularning  o’zgarishi  korxona 

xarajatlari  darajasini  belgilab  beradigan  eng  muhim  omillar:  korxona  sotuv  hajmida 

reklama  xarajatlari  ulushining  mos  keluvchi  raqobatchilar  ko’rsatkichiga  nisbati  (t); 

korxonaning bozor ulushi (U); raqobatchining reklama byudjeti (W

K

); raqobatchining 

bozor  ulushi  (U

K

)  ga  qarab  quyidagi  formula  bo’yicha  bashorat  qilish  imkonini 

beradi: 

---

 

189 

K

K

U

W

tU

W =

 

Marketing  kommunikasion  byudjetini  ishlab  chiqishda  xarajatlar  rejasimgk 

rejalashtirilgan  tadbirlari  qiymatini  to’g’ridan-to’g’ri  hisobga  olish  bilan  aniqlanishi 

mumkin.  Barcha  kommunikatsiya  xarajatlari,  ayniqsa,  reklama  xarajatlari  aniq 

identifikasiya  qilinishi  lozim,  chunki  mahsulot  (ish,  xizmat)  tannarxiga  kiritiladigan 

xarajatlar  belgilangan  me’rlar  doirasida  QQS  miqdorini  qoplash  va  foyda  solig’i 

uchun me’yorlashtiriladi. 

Reklamani tashkil qilish qiymatiga quyidagi xarajatlar kiritiladi: 

- reklama mahsulotlari ishlab chiqish, chop etish va tarqatish xarajatlari (suratli 

preyskurantlar,  kataloglar,  broshyuralar,  albomlar,  prospektlar,  plakatlar,  reklama 

xatlari, otkritkalar); 

-  rasxodi  na  razrabotku,  izgotovlenie  i  rasprostranenie  eskiz,  etiketka,  original 

va firma paketlari namunalari, o’rab-qadoqlash materiallari ishlab chiqish, tayyorlash 

va  tarqatish,  reklama  suvenirlari,  chiqarilayotgan  mahsulot  namunasi  ‘arid  qilish, 

tayyorlash va tarqatish xarajatlari; 

-  ommaviy  axborot  vositalarida  reklama  tadbirlari  xarajatlari  (matbuotdagi 

e’lonlar, radio eshittirishlar va teleko’rsatuvlar); 

- yorug’lik reklamasi va boshqa tashqi reklama xarajatlari; 

-  reklama  kino-,  video-,  diafilmlar  xarid  qilish,  tayyorlash,  nusxa  olish  va 

namoyish etish xarajatlari; 

-  reklama  taxtasi,  ko’rsatgichlar  tayyorlash  xarajatlari,  reklama  materiallarini 

saqlash va tarqatish xarajatlari; 

- ko’rgazma va yarmarkalarda ishtirok etish xarajatlari; 

- vitrinalar, namunalar xonalari, namoyish zallarini bezatish xarajatlari; 

-  vitrinada  namoyish  etishda  sifatini  qisman  yoki  to’liq  yo’qotgan  tovarlar 

narxini arzonlashtirish xarajatlari; 

- ommaviy  reklama kampaniyalari o’tkazish  vaqtida topshirish  uchun  yutuqlar 

xarid qilish, tayyorlash va tarqatish xarajatlari; 

---

 

190 

- reklama tadbirlari o’tkazish xarajatlari (anjumanlarda ishtirok etish, taqdimot 

o’tkazish). 

Reklama  xarajatlari  qatoriga  kiradigan  xarajatlar  ro’yxati  ochiq  hisoblanadi. 

Korxonalar  sarflagan  xarajatlar  reklama  xarakteriga  ega  bo’lishi  shartlarida  ular 

ushbu  asosda  quyidagi  tasnifiy  belgilar  bo’yicha  xarajatlar  tarkibiga  kiritilishi 

mumkin: 

- korxona ishlab chikaradigan mahsulot haqida axborot tarqatish xarajatlari; 

-  axborotni  tarqatishdan  maqsad  –  mahsulotni  ilgari  surishga  qaratilgan 

potensial iste’molchilarga ta’sir ko’rsatish xarajatlari. 

Tovar sotish uchun mo’ljallangan binolarda ilib qo’yiladigan ish tartibi, xizmat 

ko’rsatish  qoidalari,  muloqot  variantlari  (telefon,  faks)  haqidagi  axborot  beruvchi 

vositalar, ogohlantiruvchi tablichkalar va reklama  xarakteriga ega  bo’lmagan boshqa 

axborot beruvchi material va elonlar reklama xizmatlari tarkibiga kirmaydi. 

Agar  taqdim  etilgan  axborot  uni  joylashtirgan  shaxsga,  uning  tovarlari, 

g’oyalari va rejalariga qiziqish uyg’otish yoki qo’llab-quvvatlash maqsadini ko’zlasa, 

u reklama sifatida ko’rib chiqilishi lozim. 

Vitrinalarda asosiy profil bo’yicha tovar haqidagi axborot ustunlik qilishi lozim 

(hajm va miqdorning 70%idan ko’p). Asosiy profil bo’yicha bo’lmagan axborot ham 

reklama hisoblanadi. 

Tovarlarning  o’ziga  nisbatan  tovarlarga  ilova  qilinadigan  texnik  hujjatlarda, 

shuningdek,  tovar  yorliqlarida  joylashtirish  majburiy  bo’lgan  ma’lumotlar  ro’yxati 

reklama  hisoblanmaydi.  Axborot  tovarning  asosiy  iste’mol  xususiyatlari,  tarkibi, 

vazni,  hajmi,  zararli  moddalar  mavjudligi,  qarshi  dalillar  va  sotuv  qoidalari,  ishlab 

chiqaruvchi  joylagan  joy  haqidagi  ma’lumotlar,  shuningdek,  standartlar 

belgilanishidan  iborat  bo’lishi  lozim.  Tovar  yorlig’ida  kafolat  muddati,  xizmat 

ko’rsatish muddati, xavfsiz foydalanish qoidalari, sertifikasiya haqida axborot, sotuv 

qoidalari, ishlab chiqaruvchi joylagan joy haqidagi ma’lumotlar ko’rsatish zarur. 

Reklama  to’lovlari  uchun  mos  keluvchi  shartnomasiz  ommaviy  axborot 

vositalarida  joylashtirilgan  reklama  xarajatlari  tarkibidagi  ishlar  uchun  to’lovlar 

mahsulot tannarxiga kiritilmaydi. 

---

 

191 

Birlamchi  hujjatlarga  qo’yiladigan  talablarga  muvofiq  rasmiylashtirilgan 

reklama 

xizmatlari 

ko’rsatilganini 

tasdiqlaydigan 

dalolatnoma 

xarajatlar 

qonuniyligini  aks  ettiradigan  asosiy  hisob  hujjati  hisoblanadi.  Rejalashtirilgan 

reklama  xarajatlarini  ob’ektiv  hisobga  olish  uchun  xarajatlar  dastlabki  smetasini 

tuzish  hamda  mablag’lar  sarflanishi  va  smeta  ijrosi  ustidan  tezkor  hisob  maqsadga 

muvofiq. 

To’g’ridan-to’g’ri  schet  bilan  marketing  byudjetini  hisob-kitobi  quyidagi 

jadvalda keltirilgan shaklda ifodalanishi mumkin.