Ergashxodjaeva Sh. Dj., Samadov A. N.,Alimxodjayeva, N. E., Sharipov I. B

10-BOB. BYUDJET VA MARKETING KOMMUNIKATSIYASINING 

SAMARADORLIGI 

 

10.1. Marketing kommunikatsiyalari byudjetiga ta’sir etuvchi omillar 

 

Marketing  kommunikatsiyalari  tizimi  kampaniyasining  iste’molchiga  ta’sir 

etish  maqsadi  tadbirkorlik  oldida  turgan  umumiy  vazifalar  bilan  belgilanadi.  Ular 

joriy  va  istiqboldagi, tovarni  va  yangi bozorni o’zlashtirish bo’yicha, bozor  ulushini 

egallash va mustahkamlash bo’yicha, barkaror yoki o’suvchan sotuv hajmida bo’lishi 

mumkin. 

Bu  xarajatlar  hajmida  o’z  aksini  topadi.  Strategik  yondashuvda  byudjetni 

rejalashtirishda  uni  asosiy  fondlar  yoki  qimmatli  qog’ozlarga  ajratmalar  bilan  bir 

qatorda  korxona  loyihalariga  istiqbolli  investisiyalash  sifatida  ko’rib  chiqib,  o’ziga 

xos paradigma ko’zda tutiladi. 

Byudjet marketing kommunikatsiyalari vositalari to’plami, iste’molchiga ta’sir 

etish  muddati  va  reklama  tayyorlovchilar  tarkibiga  bog’liq  bo’ladi.  U  bozor  holati, 

tovar  xususiyatlari  va  hayotiylik  davri  bosqichlari,  raqobat  darajasi,  korxonaning 

moliyaviy imkoniyatlari bilan belgilanadi. 

Marketing  kommunikatsiyalari  tadbirlariga  ajratmalar  hajmi  qamrab  olish 

ko’zda  tutilgan  odamlar  soni  bilan  izohlanadi.  Tovar  iste’molchilarining  joylashuv 

zichligi  qanchalik  past  bo’lsa,  kommunikasion  ta’sir  shunchalik  qimmatga  tushadi. 

Kommunikatsiya  xarajatlari  ulushi  korxona  yuklanshii  va  raqobatchilar  soniga 

proporsional,  lekin  xaridlar  tez-tezligiga  teskari  proporsional.  Har  bir  yangi 

raqobatchi bilan bozor faollashadi va tovarni ilgari surish xarajatlari ortadi. 

Shu  sababli  tadbirkorlar  resurslarni  tejamkorlik  bilan  sarflash  maqsadida 

mablag’larning  tarqalib  ketishi  oldini  olish  uchun  ta’sir  geografiyasini  asta-sekinlik 

bilan  kengaytirib,  alohida  bozorlarni  ketma-ketlikda  o’zlashtirish  haqida  qaror  qabul 

qiladi. Muayyan segmentlardagi  iste’molchilar kichik guruhlariga tanlab qilinadigan 

aniq «zarba»lar segmentlarni eng kichik xarajatlar bilan egallashga imkon beradi. 

Marketing  kommunikatsiyalari  tadbirlari  kompleksida  reklamaning  roli 

qanchalik  katta  bo’lsa,  byudjet  ham  shunchalik  katta  bo’ladi.  Ommaviy  tovarlar 

chakana savdosida reklama eng qimmat. Xabardorlik korxonaga eslashdan qimmatga 

---

 

183 

tushadi.  Tovarga  talab  xaridor  magazinga  kelishidan  avval  shakllantirilgan  bo’lishi 

lozim.  Tovarni eslash  va  taniqlilikni oldindan  mustahkamlashni ta’minlash  bo’yicha 

kampaniya  to’g’ridan-to’g’ri  marketing  usullari  bilan  taqqoslaganda  qimmatbaho 

reklama  vositalarini  qo’llash  va  iste’molchi  bilan  qo’shimcha  muloqotlar  tufayli 

byudjetda  kuchliroq  aks  etadi.  Ulgurji  savdoda  va  ishlab  chiqarish  vositalarini 

sotishda asosiy xarajatlar shaxsiy sotuvlarga to’g’ri keladi. 

Tovar  markasi  va  korxona  imidjini  qo’llab-quvvatlash  xarajatlari ancha  katta, 

lekin  ular  qo’shimcha  sotuvga  olib  keladi.  Sifatni  targ’ib  etishga  ancha  mablag’ 

sarflanadi.  Agar  sifatni  idrok  qilishni  saqlash  yoki  yangi  tovar  raqobatbardoshligini 

ta’minlash  istagida  bo’lsak,  marketing  kommunikatsiyalari  tadbirlarini  amalga 

oshirish uchun qo’shimcha xarajatlarga tayyor bo’lish kerak. 

Xarajatlar  tovarning  hayotiylik  davri  bosqichlariga  bog’liq.  Iste’molchi  hali 

tovar bilan tanish bo’lmagan tovarni kiritish davri hayotiylik davrida ta’sir ko’rsatish 

uchun  eng  qimmat  hisoblanadi.  Yangi  tovarda  xarajatlar  umumiy  miqdorida 

kommunikatsiya xarajatlari yetuk tovarga nisbatan ko’proq. 

Tovarning afzalliklarini batafsil tushuntirish, imkon qadar ko’p sonli marketing 

kommunikatsiyalari  vositalaridan  foydalanib,  e’tibor  jalb  qilish  kerak.  Kiritish 

davrida  marketing  kommunikatsiyalari  umumiy  xarajatlarning  15-20%ini  tashkil 

qilishi mumkin. Kiritish bosqichida tovar toifasining umumiy jihatlaridan foydalanish 

mumkin  emas  va  eski  g’oyalar  eskirganligini  tushuntirish  lozim.  Uyali  aloqa 

telefonlari  paydo  bo’lganda  ular  hamkorlar  bilan  doimiy  aloqani,  jumladan,  keskin 

vaziyatlarda  ham  kafolatlash  sifatida  ilgari  surilgan.  Hozirda  esa  tovarning 

qo’shimcha funksiyalari va dizaynni tushuntirish muhimroq hisoblanadi. 

Joriy  qilish  bosqichida  boshlang’ich  nazorat  hajmiga  erishilgach,  agar 

tadbirkorlar  o’sish  bosqichiga  kirish  istagida  bo’lsa  kommunikasion  ta’sirni 

kengaytirish, demak – marketing kommunikatsiyalari xarajatlarini oshirish zarur. 

So’ngra,  tovar  taniqli  bo’lgach,  faqat  u  haqida  eslatib  turish  yetarli  bo’ladi. 

Ushbu  bosqichda  oldingi  tayyorgarlik  juda  yaxshi  bo’lganda  S-samara  vujudga 

kelishi mumkin bo’lib, bunda reklama ta’siri pasayadi, sotuv hajmi esa o’sadi, chunki 

yoqib  qolgan  tovarning  afzalliklari  haqida  boshqalarga  gapirib  berar  ekan,  reklama 

agentining rolini beixtiyor ravishda iste’molchilar o’ziga oladi. 

---

 

184 

Noyob tovarlar qimmat bo’lib, o’z xaridorini ancha uzoq kutishi mumkin, lekin 

shu  bilan  bir  paytda  ular  haqida  xabardlorlikni  qo’llab-quvvatlash  zarur.  Biroq 

boshqa  tomondan  agar  tovar  iste’molchi  uchun  zarur  bo’lgan  noyob,  o’ziga  xos 

xususiyatlarga  ega  bo’lsa,  marketing  kommunikatsiyalari  xarajatlari  nisbatan 

pasayishi  mumkin.  Bu  xususiyatlarni  namoyish  etish,  qoidaga  ko’ra,  tez-tez 

takrorlashni  talab  etmaydi  va  nisbatan  qisqa  reklama  xabarlari  bilan  ta’minlanishi 

mumkin. 

Korxonaning  potensial  moliyaviy  imkoniyatlari  eng  muhim  omil  hisoblanadi. 

Sotuv hajmi va ayniqsa, foyda yetali bo’lganda tadbirkorlar iste’molchiga ta’sir etish 

uchun  ko’proq  imkoniyatga  ega  bo’ladi  va  bu  kommunikasion  byudjetda  o’z  aksini 

topadi. 

Milily bozorga kirishga faqat yetarlicha moliyaviy rsurslarga ega bo’lgan juda 

yirik  tadbirkorlik  strukturalari  erisha  oladi.  Yirik  korxonalar  ba’zida  kafolatlangan 

ijobiy  natijani  rejalashtirmasdan  riskka  borishi  ham  mumkin.  Resurslari  cheklangan 

bo’lgan  kichik  va  o’rta  korxonalar  bunday  eksperiment  o’tkazishga  mablag’larni 

tejashga majbur. 

Shu  sababli  xarajatlarni  rejalashtirishda  ularni  bozor  ulushi  bilan  taqqoslab, 

raqobatchilarning  kommunikatsiya  harakatlarini  hisobga  olish  zarur.  marketing 

Kommunikatsiyalariga  ancha  kamroq  mablag’  sarflagan  holda  bozorda  sotish  ulushi 

bo’yicha raqobatchilardan o’zib ketish yoki ularga yaqinlashish qiyin. 

Marketing  kommunikatsiyalari  qiymati  tovarni  boshqalardan  ajratib  turadigan 

tavsifnomalarga bog’liq. U qanchalik oddiy va iste’molchi tushunishi uchun ochiqroq 

bo’lsa, ilgari surish shunchalik arzonga tushadi  va  iste’molchini  jalb qilish bo’yicha 

kamroq  harakat  qilishga  to’g’ri  keladi.  Raskruchennoy???  tovar  markasi 

mavjudligida butun assortimentni bitta marka ostida «soyabonsimon» ilgari surish har 

bir tovarni alohida ilgari surishdan ko’ra korxonaga arzon tushadi. Agar bozor yaxshi 

segmentlangan,  qismlarga  ajratilgan,  iste’molchi  so’rovlarini  ta’minlash  nuqtai 

nazaridan korxona uchun eng qulay bo’lsa, marketing kommunikatsiyalari xarajatlari 

ham  kamroq  talab  etiladi.  Iste’molchini  bilgan  holda  unga  maqsadli  yo’naltirilgan 

tarzda  murojaat  qilish  mumkin  va  shunday  ekan,  tasodifiy  muloqot  doirasi  yo’qligi 

tufayli yo’qotishlar ehtimoli pasayadi. 

---

 

185 

Shu sababdan alohida tarmoqlar korxonalarida foyda miqdori va sotuv umumiy 

hajmida reklama xarajatlari ulushi turlicha bo’ladi. 

Bo’sh  moliyaviy  resurslar  mavjudligiga  qarab  byudjetni  rejalashtirish  eng 

oddiy,  samaradorligi  past  usul  hisoblanadi.  Marketing  amaliyotida  bunday 

yondashuvdan qochish kerak. 

Byudjetni rejalashtirishning eng tarqalgan usullariga quyidagilar kiradi: 

- bozor ulushi, foyda miqdori yoki sotuv hajmidan foizlarda rejalashtirish; 

- qo’yilgan maqsadlarni hisobga olgan holda rejalashtirish; 

- kommunikasion ta’sirni modellashtirish; 

- xarajatlar smetasi asosida rejalashtirish.