Ergashxodjaeva Sh. Dj., Qosimova M. S

6.4. 
Marketing nazorati va uning turlari
 
Marketing nazoratining maqsadlari quyidagilardan iborat:
- maqsadga erishish darajasini belgilash,
- yaxshilanish imkoniyatini aniqlash,
- korxona
​
moslashuvchanligini
​
talab
​
qilingan
​
atrof-
muhit
​
o‘zgarishlariga qanchalik mos kelishini aniqlash va hokazolar.
Marketing nazoratining uch turi mavjud:
1. Yillik rejani bajarilishini nazorat qilish;
2. Foydalilikni nazorat qilish;
3. Strategik nazorat .
Yillik rejani nazorat qilishdan maqsad mo‘ljallangan natijalarga erishishga
ishonishdir. Bunda sotish imkoniyatlari tahlili, bozordagi hissa tahlili, marketing
 
xarajatlari  bilan  mahsulot  sotish  o‘rtasidagi  nisbiy  tahlillar,  mijozlarning
munosabatini kuzatish kabi nazorat usullaridan keng foydalaniladi.
Marketing faoliyatini nazorati mahsulotlarni sotish ustidan nazorat qilish, sotish
imkoniyatlarini  tahlil  qilish,  tadbirkorlik  faoliyatini  nazorat  qilish,  marketing
xarajatlarini  tahlil  qilish,  texnik  va  strategik  nazorat  va  marketing  taftishini  nazarda
tutadi.
Foydani nazorat qilishdan maqsad firma nima hisobiga daromad topaetganligini
va qaysi o‘rinlarda uni yo‘qotayotganligini aniqlashdan iborat.
Rentabellikni  nazorat  qilish  haqiqiy  sotish  va  ular  tendensiyalarini
rejalashtirilgan  ko‘rsatkichlari  bilan  taqqoslashda  hisobga  olish  yo‘li  bilan  amalga
oshiriladi.
Foydalilikni  nazorat  qilish  va  marketing  xarajatlarini  tahlil  qilish  alohida
tovarlar,  ularning  assortiment  guruhlari,  bozor  segmentlari,  hududlari,  savdo
kanallari,  reklama  vositalari,  savdo  xodimlari  va  boshqalar  bo‘yicha  amalga
oshiriladi.
Strategik  nazoratning  maqsadi  esa  haqiqatdan  ham  firma  o‘zidagi  marketing
imkoniyatlarining eng yaxshilaridan foydalanayaptimi yoki yo‘qmi shu holat nazorat
qilinadi.
Marketingni  strategik  nazorati  va  tahlili  korxona  ishlab  chiqarish-sotish  va
ilmiy-texnik  faoliyati  rivojlanishining  asosiy  qiyinchiliklari  va  istiqbolini  aniqlash
maqsadida asosiy vazifalar, strategiyalarini chamalaydi. Marketing taftishi o‘z ichiga
makro  va  mikro  marketing  muhitini,  marketing  xizmatlarini  faoliyat  yuritish
samaradorligini  tahlilini,  hamda  marketing  siyosati,  tovar,  narx,  reklama  siyosatini
oladi.
Marketing taktikasi marketing strategiyasidan farq qilgan holda bosh maqsadda
firma  mahsulotiga  bo‘lgan  iste’molchilar  talabini  shakllantirish  va  qondirish
tamoyillarini  hamda  kon’yunktura  sharoitlarini  ifodalaydi.  Marketing  taktikasi
ma’lum  bir  muddatdagi  aniq  tovar  nomenklaturasi  bo‘yicha  hamda  aniq  bozorda
firma maqsadlarini ishlab chiqish va amalga oshirish bilan bog‘liqdir. U kon’yunktura
va haqiqiy bozor holati dinamikasini hisobga olish, shuningdek
 
marketing strategiyasi asosida shakllanadi. Marketing taktikasini vazifasi korxonada
marketing  faoliyatini  tashkil  etishni  joriy  vazifalari  bilan  qisman  bog‘liqdir.
Marketing taktikasi firmaning strategik maqsadlariga erishishni oqilona ta’minlashda
marketingni amalga oshirishni yo‘llari va vositalari, shakl va usullarini aniqlaydi va

---

1
0
tartibga soladi.
Marketingni  operativ  rivojlantirishda  qisqa  davr  uchun  reja  chora-tadbirlarini
aniqlash yo‘li bilan taktik dasturlarni aniqlashtiradi.
Marketingni  strategik,  taktik  va  operativ  rejalarini  ishlab  chiqish  jarayonida
rejalashtirishning  turli  xil  uslublaridan  foydalaniladi.  Ular  bir-biridan  muddati
bo‘yicha farq qiladi va uzoq muddatli, o‘rta muddatli va qisqa muddatli bo‘ladi. Uzoq
muddatli  marketingni  rejalashtirish  uslubiga  portfel  tahlil,  morfologik  tahlil,  Delfi
uslublarini kiritish mumkin.
O‘rta  muddatli  marketingni  rejalashtirish  uslublariga  tarmoqli  rejalashtirish
texnikasi,  maqsadli  daraxt  bo‘yicha  qaror  qabul  qilish  uslubi,  morfologik  tahlil,
chiziqli dasturlash, moliyaviy-matematik uslublar, evristik uslublar kiradi.
Qisqa muddatli marketingni rejalashtirish uslublariga esa tarmoqli rejalashtirish
texnikasi,  chiziqli  dasturlash,  transport  masalalarini  optimallashtirish  uslublari,
evristik  uslublar  kiradi.  Amaliyotda  tarmoqli  rejalashtirish,  bozor  tahlili,  moliyaviy-
matematik, chiziqli dasturlash uslublari keng qo‘llaniladi.
Marketingni nazorat qilish jarayoni 5 ta asosiy bosqichni o‘z ichiga oladi:
1.Nazorat qilishga mo‘ljallangan reja ko‘rsatkichlarini asoslash;
2.Faoliyatning haqiqiy ko‘rsatkichlari natijalarini o‘lchash;
3.Faoliyatni reja va haqiqiy ko‘rsatkichlari natijalarini solishtirish
4.Reja ko‘rsatkichlaridan haqiqiy ko‘rsatkich farqi tahlili
5.Yangi rejalar ishlab chiqish, korrektirovkalash.
1974  yilda  F.  Kotler  marketingni  nazorat  qilishni  ikki  turini  marketingni
boshqarish  tizimiga  ta’sir  etishini  ko‘rsatib  o‘tgan,  ya’ni  tashqi  va  ichki  muhitni
omillarini o‘zgarish imkoniyatiga ko‘ra – marketingni nazorat qilishni ochiq va yopik
tizimlaridir.
 
Marketing  sohasida  nazorat  qilishni  asosiy  vazifalari  quyidagi  6.3  -  rasmda
berilgan.
 
 
 
 
 
Marketing nuqtai
nazaridan aralash
bulinmalar faoliyat
natijalarini nazorat
qilish
Firmada marketing
potentsiali tavsiflari
nazorati