Ergashxodjaeva Sh. Dj., Qosimova M. S

4.3-rasm. Marketing axborotlari turlari
 
Ichki  ikkilamchi  ma’lumot  manbalariga  tashkilotda  yuritilayotgan  joriy
buxgalteriya, moliya va statistik hisobotlarda aks ettiriladigan ko‘rsatkichlar kiradi.
 
Jumladan,  foyda  va  zararlar,  sotib  olish  va  sotish,  tovarlarzahiralari,  iste’molchilar
ko‘lami va joylashuvi, narxlar hisob-kitoblar va h.k.lar.
Boshqacha  qilib  aytganda,  tashkilot  o‘z  imkoniyatidagi  hisobotlar  va
Bozorga  ta’sir
o‘tkazish
choralari
Bozorni
o‘rganish
Mahsulotlarni sotish
MARKETING
• Sotuvni
tashkil etish
• Savdo
• Reklama
• Talab
• Taklif
• Sifat
• Xarajatlar
•
Qo’yiladigan
talablar
Mahsulotlarni
ishlab chiqarish

---

1
0
ma’lumotlarga  tayanib,  mustaqil  tarzda  ichki  ma’lumotlar  tizimini  ishlab  chiqadi.
Amaliy faoliyatda mahsulotlarni natural va qiymat ulchov birliklarida sotuvchi hajmi,
narxlarning  yil  davomida  o‘zgarishi,  xaridorlarning  joylashuv  haritasi,  tovar
zahiralarining  o‘zgarishi  va  shu  kabi  muhim  ma’lumotlarni  tashkilot  bevosita
o‘zining ichki hisobot tizimi asosida aniqlaydi.
Tashqi  ikkilamchi  ma’lumotlar  tashkilot  faoliyat  yuritayotgan  yoki  yuritishi
kutilayotgan  bozor,  mahsulot  xususidagi  mavjud  bo‘lgan  ma’lumotlarni  o‘z  ichiga
oladi.  Ularning  tarkibi,  amaliyotda  qo‘llanilishi  turli  davlatlari  tajribasida  turlicha
ahamiyatga ega. Masalan, AQSHda tashqi ikkilamchi ma’lumotlarni umumiy jihatdan
quyidagi guruhlarga ajratish mumkin.
1.  Ommaviy  va  iqtisodiy  uyushmalarning  hisobotlari  va  xabarnomalari.  Ushbu
manbalar o‘z mohiyatiga ko‘ra ikki kichik guruhga bo‘linadi.
a) Davlat muassalarning rasmiy hisobotlari. Bular jumlasiga statistik yilnomalar,
sharhlar va hokazolar kiradi. «AQSH bo‘yicha qisqacha statistik sharh», «Shaharlar
va  okruglar  bo‘yicha  statistik  yo‘riqnoma»,  «Amerika  sanoati  istiqbollari»
sharhnomasi  kabilar  shular  jumlasidandir.  «Marketing  axboroti  yo‘riqnomasi»  oylik
maxsus  nashr  bo‘lib,  unda  marketingga  oid  barcha  xabarlarning  qisqacha  mazmuni
bayon etiladi.
Ushbu  turkum  manbalardan  aholining  o‘sishi,  tarkibiy  demografik  siljishlari,
daromadlar  va  narxlarning  o‘zgarishi,  yalpi  iste’moldagi  holat,  ayrim  iste’mol
tovarlari  taklifi,  sotuvchi,  iste’moliga  oid  xabarlar  va  boshqa  axborotlarni  olish
mumkin. Ayrim shtatlar bo‘yicha esa o‘zgarishlar, qo‘shni shtatlar bilan kiyosiy tahlil
ma’lumotlari ham ushbu manbalarda aks ettiriladi.
v)  Uyushmalar  va  tashkilotlarning  hisobotlari  va  ma’lumotlari.  Har  bir  shtat
o‘zining  mustaqil  iqtisodiy  uyushmalari  (assotsiatsiyalari,  ittifoqlariga)  ega
bo‘lganligi  sababli,  ular  ham  mustaqil  tarzda  yillik  hisobot  va  ma’lumotlar
tayyorlaydilar. Masalan, sanoat-savdo palatalari, maxsus sohalar bo‘yicha
 
(elektronika, sotish yo‘nalishlari bo‘yicha o‘z a’zolari uchun axborotlarni to‘pladi va
umumlashtirdi.  «Amerika  marketing  assotsiatsiyasi»,  «Tadbirkorlikni  rivojlantirish
byurosi», «Chakana savdo milliy assotsiatsiyasi» kabi tashkilotlar va boshqalar shular
jumlasidandir.
2.  Marketing  tadqiqotlari  bo‘yicha  ixtisoslashgan  institutlar  va  marketing
xizmati ko‘rsatuvchi muassasalarning axborotlari, hisobotlari.
Ko‘pgina  hollarda  ushbu  axborot  manbai  tijorat  axborot  manbai  ham  deb
nomlanadi. Masalan, marketing tadqiqotlari bo‘yicha ixtisoslashgan institutlar:
«Marketing research corporation of Amerika», «Simmons market research byuro»,
«A.S.Nilsen»  kabi  tashkilotlarning  bashoratlari,  o‘z  muammo  yo‘nalishlari  bo‘yicha
amalga  oshirgan  tadqiqot  yakunlari,  hisobotlari.  Bunday  ma’lumotlarning  ayrimlari
ommaviy  tarzda  barcha  qiziquvchilarga  arzonroq  ayirboshlanadi,  ayrimlari  esa
tegishli to‘lov evaziga maxsus bajariladi va taqdim etiladi.
Masalan,  «  Marketing  research  corporation  of  Amerika»  firmasi  oilalarning
haftalik iste’mol mollari xaridi, iste’moli, ayrim chakana savdo korxonalari faoliyati
xususida  axborotlar  tayyorlaydi.  «Simmons  market  research  byuro»  firmasi  esa  har
yili televizorlar bozoridagi o‘zgarishlar, sport tovaralari, dori-darmonlarning sotuvchi
xususidagi  axborotlarni  aholining  jinsi,  daromadi,  yoshi  bo‘yicha  tabaqalanishini
tahliliy ma’lumotlar shaklida keltiradi.
3. Iqtisodiy matbuot, tarmoq bo‘yicha jurnallar, ro‘znomalar va kitoblar. Ushbu
turkum  axborot  manbai  juda  keng  bo‘lib,  undagi  tahliliy  ma’lumotlar  tegishli
tashkilotga,  tadqiqotchilar  guruhiga  yoki  alohida  shaxsga  taalluqli  bo‘lishi  mumkin.
AQSHda mashhur «Tayms», «Fayneshnl tayms» kabi ro‘znomalar, «Forchun»,
«Forbs», «Garvard biznes revyu», «Jornal of marketing riserch» va boshqa shu kabi
jurnallar ommaviy matbuotda marketing tadqiqotiga oid maqolalar, hisobotlarni chop
qiladi.  Bundan  tashqari,  marketing  tadqiqotlarining  amaliy  jihatlarini  aks  ettiruvchi
risolalar,  kitoblar  ommaviy  matbuot  manbaidan  olinadigan  ma’lumotlarni  yanada
boyitadi.
4. Tashkilotlarning ommaviy tarzda chop etiladigan ma’lumotlariga yillik balans
hisobotlari, narx varaqalari, reklama jurnallari, xaridorlar uchun yo‘riqnomalar va shu

---

1
0
​ 
 
kabilar  kiradi.  Bunday  manbalardan  o‘zaro  raqobatda  bo‘lgan  firmalar  ham  ko‘p
foydalanadilar. Chunki, unda raqobatchi firmalarning sotish hajmi, mahsulot, xizmat
ko‘rsatish va narx siyosati xususida zarur ma’lumotlarni olish imkoni bo‘ladi.
Ma’lumki,  har  bir  yirik  aksionerlik  jamiyati  va  o‘ta  yuqori  savdo  aylanmasiga
ega  bo‘lgan  mas’uliyati  cheklangan  shirkatlar  yillik  hisobotlarini,  prospektlarni
ommaviy  nashr  qiladilar.  So‘nggi  yillarda  ushbu  tashkilotlarning  umumiy  falsafasi,
sotish  siyosati,  marketing  xizmatlari  ma’lumotlari  tabiiyki,  bunday  hisobotlarda  o‘z
aksini  topmoqda.  Shu  sababli,  raqobatchi  tashkilot  yoki  firmaning  aksionerlari,
xaridorlari,  mijozlari  uchun  chiqargan  prospektlari,  yo‘riqnomalari,  hisobotlari
bevosita tadqiqot uchun manba sifatida foydalaniladi.
Axborot  olish  manbalari  xususida  fikr  yuritilganda  faqatgina  tegishli
mamlakatda  chop  etiladigan  axborotlargina  emas,  balki  xorijiy  matbuot,  xalqaro
iqtisodiy-moliyaviy  tashkilotlarning  axborotlarini  ham  inobatga  olmoq  lozim.
Masalan,  AQSHda  nashr  etiladigan  Fortune,  Forbes  kabi  jurnallarda  Evropa
mamlakatlari  bozori  xususida  axborotlar,  undagi  o‘zgarishlar,  siljishlar  haqida  ham
ma’lumotlar keltiriladi. Bu esa o‘z navbatida, barcha qiziquvchi va tegishli bozorga
ishtiyoqmand kompaniyalar uchun axborot manbai bo‘lib hisoblanadi.
Jahon  iqtisodiyoti  yanada  shakllanayotgan  va  xalqaro  munosabatlar
takomillashayotgan sharoitda xalqaro iqtisodiy, moliyaviy tashkilotlar: Xalqaro savdo
tashkiloti,  Jahon  banki,  Xalqaro  rivojlanish  va  rekonstruksiya  banki  va  shu  kabilar
o‘zlarining  yillik  hisobotlarini  nashr  qiladilar.  Bunday  ma’lumotlardan  xalqaro
bozorda faoliyat boshlayotgan va yuritayotgan kompaniyalar foydalanishlari mumkin.
Masalan, tegishli bir davlatning tashqi savdo balansi, eksport-import tarkibi, sanoat,
qishloq  xo‘jaligi  ishlab  chiqarish  hajmi  va  h.k.  ma’lumotlar  ushbu  manbalardan
olinishi mumkin.
Hozirgi  paytda  mustaqil  va  yangi  axborot  manbai  bo‘lib  -  elektron  ma’lumot
banklari,  «informatsion-broker»  tarzidagi  kompyuter  vositasida  o‘tkaziladigan
ma’lumotlar  tizimi  shakllanmoqda.  Bu  ma’lumotlar  kompyuter  vositasida
uzatilayotgan,  to‘planayotgan  va  saqlanayotganligi  uchun  yangi  tur  deb  sanaladi  va
yuqoridagilardan farq qiladi.
 
Kompyuterlar  uchun  ma’lumotlar  banki  ham  hozirda  mustaqil  bozor  sifatida
ildam  rivojlanmoqda.  «Informatsion  broker»  tizimi  marketing  xususida  barcha
axborotlarni yig‘ish, kompyuter ma’lumotlari bankiga kiritish va unga ehtiyoj sezgan
tashkilotlarga  yordam  ko‘rsatish  vazifasini  bajaradi.  Ushbu  tizimlar  axborotlarni
to‘plash  bo‘yichagina  emas,  balki  ular  bankini  yaratish,  kompyuter  dasturlariga
kiritish  bo‘yicha  ixtisoslashgan.  Odatda  ular  kichik  tashkilotlar,  shaxslar  uyushmasi
bilan  muntazam  aloqada  bo‘lib,  kompyuter  dasturlarining  imkoniyatlarini  oshirish,
ko‘plab iste’molchi tashkilotlar uchun qulayliklar yaratishga qaratilgan.
Bizning  mamlakatimizda  axborot  yig‘ish  manbalari  bir  muncha  o‘ziga  xos
xususiyatlarga  ega.  Bu  xususiyatning  mavjudligi  eng  avvalo,  marketing  bo‘yicha
axborot olish manbalari va ushbu soha bo‘yicha mutasaddi tashkilotlarning tashkiliy
bo‘ysinish  xususiyatlardan  kelib  chiqadi.  O‘zgacha  jihatdan  esa,  ommaviy
tadbirkorlikni  rivojlanish  darajasi,  korxonalar  uyushmalari,  sanoat-savdo  palatalari
marketing  xususida  ma’lumotlarni  yig‘ish  bo‘yicha  faoliyatlarning  hozirgi  holati,
ularni guruhlarga ajratishda alohida yondashishni talab qiladi.