Ergashxodjaeva Sh. Dj., Nazarova F. M

4-BOB. XALQARO MARKETINGNING TAHLILIY FUNKSIYASI 
 
4.1. Tashqi bozorlarni kompleks o’rganishning xususiyatlari 
 
Xalqaro  marketing  xususiyatlarini  birinchi  navbatda  raqobatchilik  ko’rashi 
yuqori  bo’lgan  tashqi  bozorda  taklif  etilayotgan  tovar  sifati,  xizmat  ko’rsatish  va 
reklamaga  qo’yiluvchi  talabning  yuqoriligi  bilan  izohlash  mumkin.  Bunda  jahon 
bozori  180ta  milliy  bozorlar  yig’indisidan  iborat  ekanligini  nazardan  qochirmaslik 
kerak.  Bu  bozorlarning  har  biri  umumiy  va  faqat  o’ziga  xos  bo’lgan  jihatlarga  ega. 
Xalqaro bozorning imkoniyatlarini aniqlash va korxonaning tashqi savdo salohiyatini 
baholash  xalqaro  marketing  strategiyasining  boshlang’ich  pozisiyalaridir.  Bozorni 
yaxshi  bilmasdan  turib eksport  imkoniyatlariga  to’g’ri  baho  berish  qiyin,  chunki  bu 
baho  korxona  faoliyatining  mos  keluvchi  ko’rsatkichlarini  bozor  talablari  va 
elementlari bilan solishtirishni talab qiladi. 
Oxirgi  yigirma  yillik  ishlab  chiqarishning  baynalminallashuvi,  milliy 
iqtisodiyotlarning  tashqi  bozor  uchun  ochiqligining  o’sib  borishi  bilan  tavsiflanadi. 
O’zbekistonda  tashqi  iqtisodiy  faoliyatning  erkinlashuvi  natijasida  korxona  va 
tashkilotlar  xalqaro  bozorga  chiqish  huquqiga  ega  bo’ldilar.  Xalqaro  bozorga 
chiqishni 
rejalashtirayotgan 
korxona 
avvalo 
marketing 
harakatlarini 
mujassamlantirishi  lozim  bo’lgan  muayyan  bozorni  tanlashi  kerak.  Xalqaro  bozorni 
tanlashda uchta ko’rsatkichni o’rganishga e’tibor qaratiladi
1
: 
1)  ushbu  bozorning  salohiyati  va  sharoitlari.  Bozor  salohiyati  avvalo  uning 
sig’imi (rivojlanish  istiqbollari,  unga  chet ellik korxonalarning  vaqt va  mablag’larni 
katta  miqdorda  sarflamasdan  kirib  borish  uchun  ochiqligi)  bilan  ifodalanadi.  Tashqi 
bozorga  chiqishni  rejalashtirayotgan  korxona  oldida  turuvchi  asosiy  to’siqlar 
quyidagilardan iborat: bojxona to’siqlari, notarif cheklovlari, huquqiy to’siqlar. 
2)  qo’llanayotgan  raqobatchilik  usullarining  intensivligi.  Tashqi  bozorni 
tanlashda  ikkinchi  ko’rsatkich  raqobatchilarning  amaliy  usullari  va  intensivligini 
o’rganish hisoblanadi. 
                                                
1
 Карпова С.В. Международный маркетинг. Учебник и практикум для бакалавров. – М.:Дашков и Ко, 
2018 – 95c. 

---

 
82 
Raqobatchilikni quyidagi yo’nalishlar bo’yicha o’rganish lozim: 
• samarali faoliyat ko’rsatayotgan raqobatchilarni aniqlash; 
• raqobatchilik strukturasini, ya’ni raqobatchilar soni va ularning bozor ulushlari 
taqsimlanishini aniqlash; 
• raqobatbardoshlik  mezonlarini  (masalan,  narx,  texnik  yangilik,  sotuvdan 
keyingi xizmat ko’rsatish va boshqalar) belgilash. 
3)  korxonaning  maqsad  va  imkoniyatlari.  Tashqi  bozorni  tanlashda  inobatga 
olinuvchi uchinchi ko’rsatkich korxonaning maqsad va imkoniyatlarini aniqlash bilan 
bog’liq.  Dastlab  korxonaning  tashqi  bozordagi  amaldagi  holati  tahlil  qilinishi, 
faoliyatining kuchli va zaif tomonlari anqlanishi, so’ngra korxonaning ichki va tashqi 
bozorlarda muvafaqiyatli foydalanish mumkin bo’lgan zahiralari aniqlanishi lozim. 
Xalqaro  bozorga  chiqishni  rejalashtirishda  korxona  o’z  oldiga  turli  xil 
maqsadlarni qo’yadi
1
: 
•  hajmi  va  salohiyatiga  ko’ra  eng  muhim  bozor  hisoblanuvchi  mamlakatlarda 
strategik o’rin egallash; 
•  ishlab chiqarish va yig’ishda past narxlardan foydalanish; 
•  standart tovarlarni yaratish; 
•  bozorga  proteksionlik  choralari  bilan  himoyalangan  tovar  va  xizmatlarni 
kiritish; 
•  bitta  xorijiy  bozordan  boshqasiga  kirib  borishga  ko’maklashuvchi  tajriba 
to’plash; 
•  turli  mamlakat  bozorlarida  faoliyat  miqyosini  kengaytirish  hisobiga 
mablag’larni tejash.  
Korxonalarning  tashqi  bozorga  chiqishi  bir  qator  shartlarga  rioya  qilinishini 
talab qiladi: 
•  chetdan olinuvchi va o’zining xususiy moliyaviy mablag’larining mavjudligi; 
•  tijorat-xo’jalik faoliyati asoslanuvchi tovar yoki xizmat konsepsiyasi; 
•  bozordagi etkachilarning tovarlari sifatiga mos keluvchi tovarlar sifati; 
                                                
1
 Бронникова Т.С. Маркетинг: теория, методика, практика: учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2012. -  208 с. 

---

 
83 
•  xaridorlarni qondiruvchi narxlar; 
•  tovarlarni sotuvdan avvalgi tayyorlash; 
•  mijozlarni  «bog’lab  olish»ga  imkon  beruvchi  sotuvdan  keyingi  xizmat 
ko’rsatish; 
•  korxonaning  siyosiy  hukumatlar,  jamoatchilik  fikri  va  matbuot  bilan  o’zaro 
munosabatlarini o’rnatish. 
Tashqi bozorlarni o’rganish va ularni baholash ishlari uch xil variantda: bevosita 
eksportchi korxona tomonidan, axborot-maslahat firmalari bilan hamkorlikda va faqat 
axborot-maslahat  firmalari  kuchi  bilan  amalga  oshirilishi  mumkin.  Barchasi 
eksportchi  tadqiqot  bo’linmasiga  egaligi  va  uning  imkoniyatlari  qay  darajada 
ekanligiga bog’liq bo’ladi. Eksportchi uchun zarur ma’lumotlar boshqa tashkilotlarda 
mavjud bo’lib, ularga taqdim etilishi yoki barcha uchun ochiq manbalarda joylashgan 
bo’lishi  ham  mumkin. Ularni olish  uchun  xarajatlar  miqdori bir  marta telefon orqali 
gaplashish xarajatlariga teng bo’lishi mumkin. 
Xalqaro marketingda tashqi bozorni o’rganish uchun mos keluvchi manbalardan 
foydalaniladi
1
: 
1.  Nashriyot  mahsulotlari:  davriy  matbuot  (gazeta  va  jurnallar,  iqtisodiy 
byulletenlar);  maxsus  nashrlar  (monografiyalar,  tadbirkorlar  va  savdo  ittifoqi 
nashrlari,  savdo  shartnomalari  to’plami,  bozor  sharhlari,  bank  nashrlari,  reklama 
agentliklari, ayrim firma va tashkilotlar nashrlari, hukumat qonunlari va tashqi savdo 
bo’yicha  takliflarini  aks  ettiruvchi  to’plamlar);  BMT,  turli  xalqaro  tashkilotlar  va 
ayrim  mamlakatlarning  umumiy  va  maxsus  xarakterli  statistika  to’plamlari;  yirik 
brokerlik kompaniyalari axboroti; telegraf agentliklari byulletenlari. 
2. Kompyuter axboroti (internet tarmog’i); 
3. Maxsus spravochniklar:  maxsus  muassasa va tashkilotlar; konsullik apparati; 
savdo  palatalari;  mos  keluvchi  tarmoqlar  federasiya  va  assosiasiyalari;  maxsus 
xususiy  axborot  agentliklari;  ilmiy-tadqiqot  muassasalari  va  firmalar;  kredit-
ma’lumotnoma idoralari. 
                                                
1
  Карпова  С.В.  Международный  маркетинг.  Учебник  и  практикум  для  бакалавров.  –  М.:Дашков  и  Ко, 
2018 – 101c. 

---

 
84 
4.  Sotsiologik  tadqiqot  va  so’rovlar:  tovarni  sotish  joylarida;  yarmarka, 
ko’rgazma  va  birjalarda;  konferensiya  va  simpoziumlarda;  ishbilarmonlik 
suhbatlarida, telefon va telefaks orqali; manzilli axborot jo’natish orqali. 
Xalqaro bozor sub’yekti bozorni tanlash, baholash va ranglarga ajratishni amalga 
oshiradi.  Bu  marketing  tadqiqotlarining  barinchi  bosqichi  bo’lib,  eksportchining 
vazifasi  tanlashga,  ya’ni  potensial  bozorlar  sonini  har  tomonlama  va  chuqur  tahlil 
o’tkazishga  imkon  beruvchi  optimal  songa  etkazishga  borib  taqaladi.  Baholash 
solishtirma tasniflash jadvallari  yordamida amalga oshirilib, tanlangan tavsifnomalar 
bo’yicha  tanlangan  mamlakatlar  bo’yicha  bozor  talablari  darajasi  va  o’ziga 
xosliklarini  taqqoslash  mumkin.  Bunda  ko’rsatilgan  talablarni  baholash  uchun  ball 
tizimidan foydalanish mumkin. 
Saralash  kutilayotgan  eksport  bozorlari  soni  kamaytirilgandan  so’ng  amalga 
oshiriladi.  Ularni  tijorat  muvaffaqiyatiga  (ustivorlik  qatorida)  erishish  imkoniyati 
darajasi  bo’yicha  yoki  ma’lum  bir  ko’rsatkichlarga  (hajm,  talab  dinamikasi,  import, 
mazkur  bozorga  kirib  borishning  qiyinligi,  raqobat  darajasi  va  boshqalar)  asosan 
joylashtirish lozim. 
Bozorlarni ranglarga ajratishda eng ahamiyatli ko’rsatkichlar tovar  va  muayyan 
eksportchiga  bog’liq  bo’ladi.  Eksport  bozorlarini  to’plash,  baholash  va  ranglarga 
ajratish  tahliliy-baholash  ishlarining  keyingi  bosqichiga  o’tish  imkonini  beradi.  U 
tanlangan  tovar  bozorlarining  asosiy  ko’rsatkichlarini  chuqur  o’rganishga  borib 
taqaladi.  Bu  qatorga  quyidagilarni  kiritish  mumkin:  bozorni  segmentlash,  tovar  va 
uning  bozor  salohiyatining  solishtirma  tavsifnomalari,  iste’molchilar  turlari  va 
ularning  hohish-istaklari,  raqobatchilarning  xususiyatlari  va  bozorning  firma 
tuzilmasi, tanlangan bozorda ishlash usul va shakllari. 
Bozor  sub’yektlarining  asosiy  qismi  xorijiy  bozorlarni  ketma-ketlikda,  kaskad 
usulida  egallab  olish  taktikasiga  amal  qiladi.  Bunda  quyidagi  sxemalarga  rioya 
qilinadi
1
: 
• eng qulay mamlakat yoki mintaqani tanlash; 
• ushbu bozorda bo’lish usulini aniqlash; 
                                                
1
 Бронникова Т.С. Маркетинг: теория, методика, практика: учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2012. -  208 с. 

---

 
85 
• bozorga  moslashtirilgan  tovar  va  xizmatlar,  ularning  narxi  bo’yicha  tijorat 
takliflarini aniqlash; 
• tijorat  siyosati,  sotuv  siyosati,  kommunikatsiyalarni  aniqlash  va  savdo 
xodimlarini tanlash. 
Xalqaro  marketingda  umumiy  (jahon  tovar  bozori  kon’yunkturasining  ahvoli, 
dunyodagi  siyosiy  vaziyat)  va  o’ziga  xos  (bojxona  qoidalari,  raqobat  darajasi, 
talabning o’ziga xosliklari, qonunchilikning tovar tavsifnomasiga qo’yuvchi talablari) 
xarakterga  ega  bo’lgan,  eksportchining  tashqi  bozordagi  muvaffaqiyatini  belgilab 
berishi mumkin bo’lgan asosiy omillar yig’indisini kompleks hisobga olish zarur.