11.6. Xalqaro bozorda tovarlarni ilgari surish muammolari
Tovar harakatlanishi bu mahsulotlarni rejalashtirish, hayotga tatbiq etish hamda
tayyor mahsulot va materiallarning iste’molchilar ehtiyojlarini qondirish va o’zi
uchun foyda olish maqsadida bir joydan boshqa joyga jismoniy harakatlanishini
nazorat qilish bo’yicha faoliyatdir.
Tovar harakatlanishining asosiy xarajatlari transport xarajatlari, tovarlarni
omborga joylashtirish xarajatlari, tovar-moddiy zahiralarini qo’llab-quvvatlash,
tovarlarni olish, yuklash va jo’natish xarajatlari, ma’muriy xarajatar va buyurtmalarga
ishlov berish xarajatlaridan iborat.
255
Bugungi kunda rahbariyatni tovar harakatlanishini tashkil etish xarajatlari
darajasi bezovta qilmoqda. Bu ko’rsatkichlar ishlab chiqaruvchi firmalarning
savdosida 13,6 %ni, vositachi-sotuvchi firmalar savdosida esa 25,6 %ni tashkil etadi.
Tovar harakatlanishi talabni yaratish uchun potensial vosita hamdir. Tovar
harakatlanishi tizimini takomillashtirish hisobiga xizmat ko’rsatish sifatini yaxshilash
va narxni pasaytirishni taklif etish va shu tariqa qo’shimcha mijozlarni jalb qilish
mumkin. firma tovarlarni o’z vaqtida etkazib bermaydigan bo’lsa o’z mijozlarini
yo’naltirishqotadi. 1976 yilning yozida «Kodak» firmasi magazinlarni tovar bilan
etarli miqdorda ta’minlamagan holda bir lahzada suratni chiqaruvchi fotoapparatlar
reklamasini kuchaytirib yubordi. Iste’molchilar magazinlardan bu tovarni topa
olmaganidan so’ng «Polaroid» fotoapparatlarini sotib olishga majbur bo’lganlar.
Ko’plab firmalar tovar harakatlanishi oldiga kerakli tovarlarni kerakli miqdorda
kerakli joyga kerakli vaqtda eng kam xarajatlar bilan etkazib berishni maqsad qilib
qo’yadilar. Afsuski, tovar harakatlanishi tizimlaridan hech biri bir vaqtning o’zida
mijozlarga eng ko’p xizmat ko’rsatish va tovar taqsimoti xarajatlarini minimal
darajagacha qisqartirish imkoniyatiga ega emas. Mijozlarga maksimal darajada
xizmat ko’rsatish katta moddiy-tovar zahiralarini qo’llab-quvvatlash, qulay transport
tizimi va etarli miqdorda mborlarga ega bo’lishni nazarda tutadi.
Tovar harakatlanishi xarajatlari ko’pincha bir-biri bilan teskari proporsional
bog’liq bo’ladi.
1
• Transport-ekspedisiya xizmati boshqaruvchisi imkoni bo’lgan barcha hollarda
tovarni samolet orqali emas, balki temir yo’l trasporti vositasida etkazib berishni
ma’qul ko’radi. Bu firmaning trasnport xarajatlarini qisqartirishga xizmat qiladi.
Biroq temir yo’l transporti tezligining pastligi sababli aylanma kapitali uzoqroq band
bo’lib qoladi, bundan tashqari, tovarlarni bu tarzda etkazib berish mijozlarni
tovarlarni qisqa muddatda etkazib berishni taklif qilayotgan raqobatchilardan sotib
olishga majbur qiladi.
1
Карпова С.В. Международный маркетинг. Учебник и практикум для бакалавров.
– М.:
Дашков
и Ко, 2018 –220c.
256
• Xarajatlarni iloji boricha kamaytirish uchun tovarni jo’natish bo’limi arzon
konteynerlardan foydalanadi. Bu esa tovarning yo’l davomida zararlanishiga sabab
bo’ladi va iste’molchilarning noroziligini keltirib chiqaradi.
• Tovar zahiralari bo’limi boshqaruvchisi tovar-moddiy zahiralarini saqlash
xarajatlarini qisqartirish uun ularni kam miqdorda ushlab turishni afzal ko’radi. Biroq
bunda tovarning ombor va do’konlarda bo’lmaslik holati tezlashadi, qog’ozbozlik
ishlari ko’payadi, rejalashtirilmagan tovar mahsulotlarini ishlab chiqarish va uni o’z
vaqtida etkazib berish uchun qimmatli vositalardan foydalanish zarurati yuzaga
keladi.
Tovar harakatlanishini tashkil etish faoliyati turli xil kelishuvlarga bog’liqligi
sababli bunday qarorlarni qabul qilishga sistemali yondashish zarur. Tovar
harakatlanishi tizimining boshlang’ich nuqtasi bu mijozlar ehtiyojlari va
raqobatchilarning takliflarini o’rganishdan iborat. Iste’molchilarni quyidagilar
qiziqtiradi:
1. Tovarni o’z vaqtida etkazib berish;
2. Ta’minotchining mijozning barcha shoshilinch ehtiyojlarini qondirishga
tayyorligi;
3. Tovarni yuklash-tushirish paytida ehtiyotkorlik qilish;
4. Ta’minotchining nuqsonli tovarlarni qaytarib olish va tezlik bilan almashtirib
berishga tayyorligi;
5. Ta’minotchining mijoz uchun tovar-moddiy zahiralarni qo’llab-quvvatlashga
tayyorligi.
Firma ushbu xizmat turlarining mijozlar ko’z o’ngida nisbiy ahamiyatini
o’rganishi zarur. Masalan, fotonusxa asbob-uskunalari xaridorlari uchun servis
ta’mirlash muddati katta ahamiyat kasb etadi. SHu sababli «Kseroks» korporatsiyasi
servis va ta’mirlash xizmati ko’rsatish standartlarini ishlab chiqqan bo’lib, unga ko’ra
korporatsiya «AQSHning istalgan nuqtasida ishdan chiqqan apparatni ariza tushgan
paytdan boshlab uch soat ichida ishchi holga keltirish» majburiyatini o’z zimmasiga
olgan. Korporatsiyaning texnik xizmat ko’rsatish bo’limida ta’mirlash va ehtiyot
qismlar bilan ta’minlash bo’yicha 12 mingdan ortiq mutaxassis mehnat qiladi.
257
Texnik xizmat ko’rsatish uchun o’z standartlarini ishlab chiqishda firma albatta
raqobatchilarning standartlarini o’rganib chiqishi lozim. Qoidaga ko’ra u mijozlariga
kamida raqobatchilari ko’rsatayotgan xizmatni ko’rsatishga intiladi. Biroq asosiy
maqsad sotuv emas, balki foydaning maksimal darajasiga erishish hisoblanadi. SHu
sababli firma yuqori darajada xizmat ko’rsatish qanday xarajatlarni keltirib chiqarishi
haqida bosh qotirishi zarur. Ba’zi firmalar nisabatan oddiyroq xizmat ko’rsatishni,
biroq ancha arzon narxlarda taklif qiladi. Boshqa firmalar esa raqobatchilarga
nisbatan ko’proq xizmat ko’rsatib, buning uchun qo’shimcha haq olishga harakat
qiladilar.
Nima bo’lganda ham, firma tovar harakatlanish tizimining maqsadlarini belgilab
olishi va ulardan rejalashtirish jarayonida foydalanishi lozim. Masalan, «Koka-Kola»
korporatsiyasi «koka-kolani qo’l uzatsa etadigan joyga keltirish»ga intiladi. Ba’zida
firmalar bundan ham uzoqqa borib, xizmat ko’rsatish tizimining har bir elementi
uchun
standartlarni
ishlab
chiqadilar.
Maishiy
elektr
uskunalari
ishlab
chiqaruvchilardan biri quyidagi servis standartlarini belgilagan:
1. Etti kun ichida tovar etkazib berish bo’yicha dilerlardan olingan arizalarning
kamida 50 %ini bajarishlari;
2. Dilerlarning buyurtmalarini 99 % aniqlikda bajarish;
3. Uch soat mobaynida dilerlarning buyurtmani bajarish bo’yicha ishlar
o’tg’risidagi so’rovlariga javob berish;
4. Yo’lda zarar etkazilishi mumkin bo’lgan tovarlar hajmi jami tovarlarning 1
%idan oshmasligiga erishish.
Tovar harakatlanishi maqsadlari majmuasini ishlab chiqqandan so’ng firma
tovar harakatlanishini eng kam xarajatari bilan amalga oshirish mumkin bo’lgan
tizimni shakllantirishga kirishadi. Bunda quyidagi asosiy savollarga javob topish
lozim:
• buyurtmachilar bilan qanday ishlash lozim?
• tovar-moddiy zahiralarni qaerda saqlash lozim?
• qancha zahira doimo «qo’l ostida» bo’lishi lozim?
• tovarni qay tariqa yuklab jo’natish lozim?
258
Tovar harakatlanishini tashkil etishda to’rtta jihat va marketing nuqtai nazaridan
ularning ahamiyatiga katta e’tibor qaratish lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |