Ergashova malohat bohodir qizining

1.2. Mikroelementlarga umumiy xarakteristika va inson organizmining 
mikroelementlarga bo‟lgan talablari. 
Tirik organizmlar hayotida minerallar juda muhim rol o‟ynaydi. Organik 
moddalar bilan birga minerallar organlar va to‟qimalarning bir qismidir, 
shuningdek metabolism jarayonida ishtirok etadi.
Mineral moddalarning muhim guruhlaridan biri mikroelementlar bо„lib, ular 
о„ziga xos xususiyatlari, funksiyalari bilan ajralib turadi. Mikroelementlar barcha 
hayotiy jarayonlarni boshqarib boruvchi biologik faol moddalarning bevosita 
tarkibiga kiradi
. Mikroelementlar tanada juda oz miqdordagi (bir grammdan o‟n 
grammgacha yoki undan kamroq ) bo‟lgan moddalardir. Mikroelementlar faqat 
juda oz miqdorda kerak bo‟lsada, ular muhim oziq moddalardir.ularsiz o‟sish yoki 
energiya ishlab chiqarish kabi ko‟plab oddiy vazifalar sodir bo‟lmaydi. Ushbu 
moddalarning bir yoki bir nechta yetishmovchiligi yetishmovchilik belgilarining 
rivojlanishi bo‟lib, o‟ta xavfli holatda o‟limga olib kelishi mumkin.
Bu kabi 
moddalar: temir, marganets, mis, sink, kobalt, molibden, silikon, ftor, yod va 
boshqalar kiradi. Shuning uchun ham ularning taqchilligi yoki me‟yoridan kо„pligi 
fermentlar 
yoki 
gormonlar 
ishtirokisiz 
о„tmaydigan haqiqiy kimyoviy 
о„zgarishlarning buzilishiga olib keladi. Bu holat esa meyoriy fiziologik 
jarayonlarning (ovqat hazm bо„lishi, moddalar almashinuvi, ajralish, tashqi 
moddalar sintezi va boshqalar) izdan chiqishiga, turli-tuman kasalliklarning paydo 

---

bо„lishiga olib keladi. Ma‟danli moddalarning ushbu xususiyati ya‟ni о„ziga 
xosligi yoki spetsifikligi ularning ta‟sir doirasini ancha kengaytirib va u yoki bu 
elementning tanada kamligi yoki kо„pligi bir xarakterli kasallikni emas, balki bir 
necha xastaliklarni chaqiradi. Tanada uchraydigan kimyoviy elementlarning yana 
bir xususiyati shundaki, ular tufayli tirik organizm, uning barcha a‟zolari tegishli 
bioelektrik faollikka, ya‟ni biopotensiallarga (biotoklarga) ega bо„ladi. Masalan, 
miya va nerv hujayralari, yurak, oshqozon-ichak tizimi va muskullar biotoklari 
tegishli elementlarning kationlari va anionlarining guruhlanishidan paydo bо„lib, 
bu bilan ulardagi hamda bir butun organizmdagi qо„zg„aluvchanlik, 
о„tkazuvchanlikni ta‟minlab turiladi [2; 12].
Odamlar uchun minerallarning asosiy manbai - suv va istemol qiladiga oziq-
ovqatdir. Ba‟zi mineral elementlar keng tarqalgan bo‟lib, boshqalari kamroq va 
kamror miqdorda. Bugungi kunda, ekologiyaning buzilganligi sababli, eng yaxshi 
manba parhez qo‟shimchalari va tozalangan mineral suv bo‟lishi mumkin. 
Ma‟danli moddalarning bir qanchasi tana massasining juda kam qismini 
tashkil kiladi, ular mikroelementlar deyiladi. Shunday bо„lsada, ular hayotiy 
jarayonlarning kechishida albatta ishtirok etishi lozim. Shu bilan bir qatorda 
tananing har bir a‟zosi, hujayra va tо„qimalarida biogen elementlar aniq bir 
nisbatda bо„ladi. Mikroelementlar turli metabolitik jarayonlarda faol ishtirok etadi. 
Bir mikroelementning kо„p bо„lishi, boshqasining kamayishiga olib kelishi 
mumkin. Ularning yetishmasligi organizmning rivojiga salbiy ta‟sir kо„rsatadi. 
Mikroelementlar organizmga asosan suv va о„simlik ovqati bilan birga kiradi. 
Odamda mikroelementlar yetishmovchiligi birmuncha kam uchraydi. Temir 
yetishmovchiligi 
bilan 
yod 
yetishmovchiligi 
bundan 
mustasno, 
temir 
yetishmovchiligi temirga yolchimaslik natijasida yuzaga keladigan anemiya 
shaklida namoyon bo‟lsa, yod yetishmovchiligi tuprog„i bilan suvida shu element 
kam bо„ladigan joylarda uchraydi va buqoq kasalligini keltirib chiqaradi [26]. 
Tanadagi barcha hujayralar va ular orasidagi suyuqliklar о„rtasida kimyoviy 
elementlar miqdori va nisbati dastavval iste‟mol qilinadigan ovqatda bu 
moddalarning mavjudligiga, ularning oshqozon-ichak tizimidan sо„rilish 

---

xususiyatlariga va boshqa sabablarga bog„liq bо„ladi. U yoki bu elementga 
taqchillik sezilganida, ularni tabiiy manbalar, ya‟ni meva-chevalar, sabzavot 
mahsulotlarini tanlab qabul qilishga kо„proq e‟tibor qilish kerak. Chunki, inson 
uchun shu mahsulotlardagina kerakli kimyoviy moddalar ma‟lum miqdorda va 
nisbatda bо„lib, ularni iste‟mol qilish bilan tanamizdagi hujayra va tо„qimalarni 
tegishli ravishda mikro- va makroelementlar bilan ta‟minlash oson kichadi. 
Mikroelementlar hayvon va o‟simlik mahsulotlarida mavjud. О„simlik 
mahsulotlarini «tirik» holda iste‟mol qilish orqali barcha kimyoviy elementlarni 
yetarli miqdorda qabul qilamiz [9; 19; 31]. Shu bilan birga, minerallarning 
hayvonot va o‟simlik ovqatlariga kirishi sintez jarayonida olingan birikmalardan 
ko‟ra ko‟proq foyda keltiradi. Inson tanasining asisiy elementlari - brom, bor, 
vanadiy, yod, temir, marganets, mis. Hayotni saqlashda kobalt, nikel, molibdin, 
selen, xrom, ftor, va rux ishtirok etadi. Shuning uchun endokrin bezlarning ishlashi 
yanada barqrorlashadi, skelet shakllanishi – yanada to‟g‟iri bo‟ladi[ ]. 
Turli oziq ovqatlar turli xil miqdorda minerallarni o‟z ichiga oladi. Misol 
uchun, sigirning sut va sut mahsulotlari tarkibida 20 dan ortiq turli minerallar 
mavjud bo‟lb, ulardan eng muhimi temir, marganets, ftor, rux, yod hisoblanadi. 
Go‟sht va go‟sht mahsulotlari tarkibida kumush, titan, mis, rux va dengiz 
mahsulotlari tarkibida mikroelementlar mavjud bo‟lib, yod ftor va nikel o‟z ichiga 
oladi. Mikroelementlar yetishmasligi oqibatida kelib chiqqan kasallik ko‟pincha 
yerning ma‟lum hududlarida topiladi, bu yerda geologik xususiyatiga qarab 
ma‟lum bir mikroelementning yabiiy konsentratsiyasi boshqa sohalarga past 
bo‟ladi.ma‟lum hududlari[]. 
Temir
odam tanasidagi barcha hayotiy jarayonlarning meyorida borishi 
uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Tanamizdagi temirning 57 % qondagi aniqrog„i 
qizil qon tanachalaridagi gemoglobin tarkibida, 7 % i muskullarda mioglobin 
kо„rinishida, 16 % i tо„qimalarda uchraydigan metallofermentlar tarkibida, qolgan 
20 % esa jigar, taloq, buyraklar va iliqda zahira holda turadi [4; 7; 9]. Gemoglobin 
qizil qon tanachalarining (eritrotsitlarning) asosini tashkil qiladi. Bitta eritrotsitda 
250 million gemoglobin molekulasi bо„lib, uning har qaysisida bittadan temir 

---

atomi bо„ladi. Ma‟lumki, eritrotsitlar tirik hujayralar hisoblanib, iliklarda yangidan 
hosil bо„ladi va 90-120 kundan keyin asosan taloqda о„z vazifasini о„tab halok 
bо„ladi va bir vaqtning о„zida tarkibidagi temirni ham yо„qotadi. Shu bois yangi 
eritrotsitlarning shakllanishi va hosil bо„lishi uchun oziq- ovqat mahsulotlari bilan 
temir doimiy suratda qabul qilib turilishi shart [24; 26]. Temir peroksidaza, 
sitoxromoksidaza, suksinatdegidrogenaza, katalaza kabi bir nechta oksidlovchi 
fermentlar tarkibiga kirib, oksidlanish jarayonlarida faol qatnashadi. U hujayra 
sitoplazmasi va yadrosining bevosita tarkibiga kiradi [9; 19]. Insonning normal 
hayot faoliyati temir elementining о„zidan tashqari, temir tutuvchi organik 
birikmalar ham juda zarur. Ulardan eng muhimi nafas olish pigmenti – 
gemoglobindir. Organizmda temir gemoglobindan tashqari muskullarda kislorod 
g„amlovchi oqsil – mioglobinda ham bо„ladi. Shuningdek, temir tutuvchi 
fermentlar ham ma‟lum. Temir qon hujayralari shakllanishidan mas‟ul va hujayrali 
nafas olish bilan shug‟illanadi. Va, nihoyat, oqsil kompleksi – ferritin ma‟lumdir. 
Undan organizm uchun zarur bulgan barcha temir tutuvchi moddalar hosil bо„ladi. 
Og„ir metallar hayvon va о„simliklar tanasida juda kam miqdorda mikroelement 
sifatida uchraydi. Faqat temir bu ma‟noda boshqa og„ir metallardan farqlanadi. 
Uning katta yoshli odam tanasidagi miqdori 4-5 grammga teng [28]. Temirning 
sutkalik qabul qilinish meyori erkaklarda о„rtacha 10 mg ni, ayollarda esa 18 mg ni 
tashkil qilib, iste‟mol qilinadigan taomlarda temir kam bо„lsa, odamda darhol bu 
elementga nisbatan taqchillik paydo bо„ladi [21]. Bunday taqchillik teri rangining 
oqligi ya‟ni teri rang parangli, ish qilganda tez charchash, nafasga tо„ymaslik kabi 
holatlar bilan xarakterlanadi. Bu belgilarning paydo bо„lishi qonda kislorod va 
karbonat angidridni tashuvchi gemoglabin moddasining kamayib ketishidir, 
gemoglobin esa temir elementisiz hosil bо„lmaydi. Butun Dunyo Sog„liqni Saqlash 
Tashkilotining e‟lon qilgan ma‟lumotlariga qaraganda, kamqonlilik (anemiya) yer 
yuzasidagi aholining 20 % ida uchraydi. Shu kasallikning 80 % temir yetishmasligi 
tufayli bо„lar ekan. Jahon Sog‟liqni Saqlash Tashkiloti ( JSST ) ma‟lumotiga ko‟ra, 
ushbu shakldagi kamqonlikdan har oltita erkakdan biri va dunyodagi har uchinchi 
ayol aziyat chekadi [ 44 ] 

---

Turli-tuman sabablarga kо„ra tanadan qon yо„qotilishi organizmda temir 
moddasining kamayib ketishiga olib keladi. Ayniqsa, ayollarda ushbu yо„l bilan 
(hayz kо„rish, bola tug„ish va boshqalar) temir taqchilligi tez-tez kuzatiladi. 
Shuning uchun ayollar ovqatlanishida ushbu moddaning yetarli bо„lishiga alohida 
ahamiyat berish zarur. Ularda temirga bо„lgan sutkalik talab, yuqorida qayd 
qilinganidek, erkaklarga qaraganda qariyb ikki baravar kо„p (18 mg). Homilador 
va sut emizadigan onalarda esa bu kо„rsatkich 33-38 mg gacha chiqadi [24 ;26; 27; 
28; 30]. Shu narsa muhimki, temir yetishmasligi tufayli kamqonlik kasalligiga 
chalingan ayollardan tug„ilgan bola kasalliklarga tez chalinuvchan, injiq, rangi 
oqargan, asab tizimi ancha kuchsiz bо„ladi. Bunday bolaning tez-tez boshi og„rib 
turadi, ichi dam bо„ladi, sochlari tо„kilib siyraklashadi, og„iz chetlarida teri 
yorilish hollari kuzatiladi. 
Respublikamizning janubiy viloyatlarida hamda Qoraqalpog„iston va 
Xorazm viloyatlarida tug„ish yoshida bo„lgan ayollar orasida anemiya bilan 
og„riganlar ko„p uchuraydi. Bularning aksariyatiga noto„g„ri ovqatlanish sabab 
bo„ladi, ya‟ni ularning yegan ovqatida temir yetarli bo„lmaydi yoki u ovqat bilan 
tegishli miqdorda qabul qilinsada, me‟da-ichakda yaxshi so„rilmaydi. Agarda 
ovqatda temir yetarli bo„lib, C vitamin bo„lmasa, u ichakdan qonga o„tmaydi yoki 
uning so„rilishiga ba‟zi birikmalar (masalan, fosfotidlar) salbiy ta‟sir ko„rsatadi. 
Qishloq aholisi o„zi yetishtiradigan mahsulotlarining qaysisida qanday 
ma‟danli moddalar borligini, ulami iste‟mol qilish tartiblarini yaxshi bilmaydi. 
Bunday ahvol shahar aholisi orasida ham yo„q emas, shaharliklar ovqatining ko„p 
qismini o„ta tozalangan undan tayyorlangan taomlar, har xil pishiriqlar, shakar, 
turli-tuman shirinliklar tashkil qilib, ularning tarkibida temir juda kam bo„lganligi 
bois kamqonlik vujudga kelishi ehtimoldan xoli emas. Qaddi-qomatim chiroyli 
bo„lsin, deb faqat jinday shirinlik bilan kifoyalanadigan qizlarning iste‟mol qilgan 
taomlari tarkibida temir yetishmasligidan ularning kamqonlik xastaligiga mubtalo 
bo‟lishi tez-tez uchraydi [33]. 
Turli xil oziq-ovqat mahsulotlar bilan organizmga qabul qilinadigan 
temirning 10 % о„zlashtiriladi, ya‟ni qonga sо„riladi. Shu narsani qayd qilish 

---

kerakki, о„simlik mahsulotlaridagi temirga nisbatan hayvon gо„shti va jigardan u 
ancha yaxshi о„zlashtiriladi (о„simliklardagi temirning 1 % organizm tomonidan 
о„zlashtirilsa, gо„shtdan 10-25 % о„zlashtiriladi). Ba‟zi bir oziq moddalar 
temirning о„zlashtirilishiga salbiy ta‟sir qiladi, bularga sut, tuxum va achchiq choy 
kiradi. Choy kо„p ichilsa, temirning о„rtacha о„zlashtirilishi 10-12 % dan 2% ga 
tushib qoladi. Shuning uchun ham kam qon odamlarning achchiq choy ichmasligi 
tavsiya qilinadi [27]. Homiladorlik paytida temirga bо„lgan talab ancha oshadi, 
lekin kо„p hollarda bunday ayollar, odatdagidek, ovqatlanaverishadi, shu bois 33-
73 % homilador onalarda temir defitsitli anemiya paydo bо„ladi. Bunday 
anemiyaga uchragan ayollarda bola tashlash, ertachi bola tug„ilishi va hatto 
bolaning о„lik tug„ilishi holatlari kuzatiladi. Shuning uchun bu kо„rsatgichni 
oqilona ovqatlanishni tashkil qilishda hisobga olish lozim. Shunisi ham borki, har 
xil mahsulotlardagi temir ichaklardan turli miqdorda sо„riladi. Uning sо„rilishini 
yaxshilash uchun iste‟mol qilinayotgan ovqatlarga vitamin C ga boy 
mahsulotlardan qо„shish lozim, masalan, tuxum sarig„idan temirning maksimal 
darajada qonga о„tishi uchun unga petrushka, shivit va boshqa kо„katlarni qо„shib 
iste‟mol qilish kerak. Shuningdek, itburun, apelsin, limon kabi meva sharbatlari 
ham temir о„zlashtirilishini ancha jadallashtiradi. Keksa odamlarda temirni
о„zlashtirish ancha sekin kechadi. Shu bois ular ovqatida C vitaminga boy 
mahsulotlar boshqalarnikiga qaraganda kо„proq bо„lishi kerak [26]. Temir 
moddasi mо„l oziq - ovqatlarga mol gо„shti, jigari, tuxum sarig„i, kepagi 
ajratilmasdan tayyorlangan non, bug„doy kepagi, karam, qaroli, zardoli, mayiz, 
yong„oq, kungaboqar, oshqovoq urug„i, bug„doy maysasi, loviya, nо„xat va 
boshqalar kiradi. Bug„doy uni kepagidan ajratilsa, unda temir miqdori sezilarli 
darajada kamayib ketadi, masalan, kepakli uning 1 kg.da 30 mg temir bо„lsa u 
kepagidan ajratilganidan keyin bu kо„rsatgich 8,2 mgga tushib qoladi. 
Tayyorlanadigan salatlarni temirga boyitishning eng oson yо„li unga bug„doy 
kepagidan sepib iste‟mol qilishdir. Temirga boy mahsulotlardan yana biri bu qand, 
novvotlardan tayyorlanadigan shiri suvlardir. Shuningdek, olma, nok, gilos, yertut, 
shaftoli va qarolida ham temir mо„l.Yana shuni aytib kerakki quritilgan mevalarda 

---

ham temir mikroelementi mavjud bularga misol qilib quritilgan o‟rikda 4,7 mg, 
anjirda 0,4mg, mayizda 3,8mg qurililgan olmada esa 15mgga yetadi. Kundalik 
ovqatda va konservalar tayyorlashda kon tuzidan foydalanish oddiy osh tuziga 
qaraganda organizmni temir bilan yetarli darajada ta‟minlanishi borasida muhim 
ahamiyat kasb etadi. Bir kilogramm kon tuzi tarkibida 450 mg temir bо„ladi. 
Shuning uchun ovqat tayyorlashda va iste‟molda kon tuzini ishlatish maqsadga 
muvofiq hisoblanadi. Temir yetishmasligi tufayli hosil bо„ladigan kamqonlilik 
tufayli, о„z navbatida, bir qator xastaliklar yuz beradi. Bunga termoregulyasiyaning 
buzilishi, oshqozon shirasida kislotalilikning pasayib ketishi asosiy oziq 
moddalarning hazm bо„lishini olib boradigan amilolitik, lipolitik va proteolitik 
fermentlar faolligining kuchsizlanishi, oshqozon va ichaklar shilliq qavatining 
atrofiyalanishini olish mumkin. Ushbu holatlar iste‟mol qilingan ovqatlar 
tarkibidagi karbonsuvlar, oqsillar va yog„ning hazm bо„lishini yomonlashtiradi. Bu 
holat ishtahaning pasayib ketishi ovqat yegandan keyin qayt qilish, bо„r, loy kabi 
yot moddalarni iste‟mol qilishga moyillik paydo bо„lishiga olib keladi. Natijada 
kamqonlilik tufayli kuchsizlanib qolgan organizm ovqatni yaxshi hazm qila 
olmaslik tufayli yanada darmonsizlanadi. Bunday paytlari tanadagi temir 
taqchilligini oqilona ovqatlanish va tegishli davolanish yо„llari bilan bartaraf qilish 
maqsadga muvofiqdir [24]. Kasallikni davolashdan ko‟ra uni oldini olish 
yaxshiroq. Buning uchun inson to‟g‟iri ovqatlanmog‟i kerak. Bu usul ham butun
dunyoda,jumladan AQSH, Yaponiya, Avstraliya va Yevropaning ko‟plab 
rivojlangan davlatlarida 70-yildan beri amalga oshirilmoqda.
JSST statistikasi 
bo„yicha temir tanqisligi anemiyasi 25 % holatlarda chaqaloqlarda, 4 yoshgacha 
bo„lgan bolalarda 43 % gacha, 5-12 yosh oralig„idagi bolalarda 37 % va pubertat 
davridagi bolalarda esa 30 % holatlarda tashxislangan. 
Respublikamizda temirga bо„lgan ehtiyoj 15-30 mg ni tashkil etadi. 
Shuning uchun homilador ayollarning temirga bо„lgan ehtiyojini ovqat yeyish 
bilan qoplab bо„lmaydi. Bu xulosa chet el mutaxassislari bilan xamkorlikda 
chiqarilgan. AQShda berilgan normalarga binoan homilador ayollarga qо„shimcha 

---

2-4-mg kecha-kunduz miqdorida temir moddasini berib borish tо„g„ri hisoblanadi 
[12; 21; 23; 26; 30]. 
Bu element xantal, qovoq urug‟i, anor, olma, findiq, dengiz qal‟asida 
mavjud. 
Teri, og‟iz, ichak va oshqozon hujayralarining holati to‟g‟iridan to‟g‟iri 
temir konsentratsiyasiga bog‟liq. Bu elementning yetishmasligi bilan diomiy 
noqulaylik, charchoq, tirnoq plastinkalarining yomonlashishi kuzatiladi. Teri 
quruq, qo‟pol, va og‟iz tez-tez quriydi, anemiya rivojlanadi. Ba‟zi hollarda,o‟giz 
tami o‟zgaradi [ 45 ] 
Temir tanqisligi anemiyasi – bu gipoxrom anemiya mikrotsitoz alomatlari 
bilan birga kuzatiladi, chunki eritrositga hajm va rang berib turuvchi gemoglobinga 
normal rivojlanishi uchun kerakli temir elementi yitishmaydi. Temir ko‟plab 
modda almashinuvi jarayonlari oziq moddalar almashinuvi hamda gaz almashinuvi 
bilan bog‟liq microelement hisoblanadi. Kun davomida kattalar 20-25 mg temir 
moddasi iste‟mol qiladilar. Bu elementning tanadagi jami zahirasi tahminan 4 gr. 
Temir tanqisligi anemiyasi rivojlanish sabablari turli xil ekologik omillarni 
o‟z ichiga oladi. 
temir iste‟moli buzilishlari: 
beqaror ovqatlanish: 
temirni yetarlicha qabul qilmaslik: 
ochlik va parhezlar: 
dori darmonlarva ochlik hissini so‟ndiradigan narkotik va boshqa moddalar 
qabul qilish: 
jismoniy yoki ruxiy kasalliklar tufayli ishtahaning pasayishi [ 44 ] 
Tananing yuqori ehtiyojiga ko‟ra temirni iste‟mol qilishda va sarflashda 
muvozanat yo‟q bo‟lgandagi holatlarda, homiladorli va emizish, jismoniy o‟sishda 
jinsiy balog‟at yoshi, gepoksiyaga olib keledigan surunkali kasaliklar (bronxit, 
obstruktiv o‟pka kasalligi, yurak xasataligi,yurak qon tomir tizimi va nafas olish 
tizimining boshqa kasalliklari ), norkotik jarayoni bilan kechadigan kasalliklar, 
sepsis to‟qimalarning abstsesslari, bronxo ektatik kasalik va boshqalar. 

---

Organizmdan temirning yo‟qolishi o‟tkir yoki surunkali postgemorragik: 
O‟pkadan qon ketishi bilan (o‟pka tuburkilyozi o‟simta paydo bo‟lishi ) 
Oshqozon ichak yo‟llarida qon ketishi – oshqozon yarasi, o‟n ikki barmoqli ichak 
yarasi, oshqozon va ichak saratoni, oshqozon va ichak shilliq qavati eroziyasi, qizil 
o‟ngach va to‟g‟iri ichak venalarining varikoz kengayishi, gemmoray, ichakda 
gijjalar mavjudligi, yarali kolit va boshqalar. 
Bachadondan qon ketishi og‟ir hayz, bachador va bachadon bo‟yni satatoni, 
miyoma ektopik homiladorlik, bachadon va bachadon bo‟yning tug‟riq 
jarayonidagi jarohatlari. 
Buyraklarda qon ketishi ( buyraklarda o‟simta paydo bo‟lishi, buyaklarning sil 
kasalligi ) 
Qon ketishlar jarohat, kuyushlar, muzlash, rejalshtirilgan va favqulotda qon 
ketishlar[ 44 ]. 
1-jadval