Эргаш Ғозиев

Sotsiometrik metod. Bu metod kichik guruh a’zolari o’rtasidagi bevosita emotsional munosabatlarni o’rganish va ularning darajasini o’lchashda qo’llanadi. Unga amerikalik sotsiolog Djon Moreno asos solgan. Mazkur metod yordamida muayyan guruhdagi har bir a’zoning o’zaro munosabatini aniqlash uchun uning qaysi faoliyatda kim bilan birga qatnashishi so’raladi. Olingan ma’lumotlar matritsa, grafik, sxema, jadval shaklida ifodalanadi. Ulardagi miqdor ko’rsatkichlari guruhdagi kishilarning shaxslararo munosabatlar to’g’risida tasavvur hosil qiladi. Bu ma’lumotlar guruhiy munosabatlarning tashqi ko’rinishini aks ettiradi, xolos. SHuning uchun hozir YA.L.Kolominskiy va I.P.Volkov tomonidan sotsiometriyaning yosh davri psixologiyasiga moslab o’zgartirilgan turlari ishlab chiqilgan. Bular shaxslarning bir-birini tanlashi motivlarini keng ifodalash imkonini beradi. Ayniqsa sotsiometriyaning YA.L.Kolominskiy ishlab chiqqan o’zgartirilgan turi bolalar jamoasidagi shaxslararo munosabatlar haqida to’laroq axborot beradi.
Odatda o’quvchilardan quyidagicha savollarga javob berish talab qilinadi: “Sen sayohatga kim bilan birga borishni xohlaysan?” “Sessiyaga kim bilan birga tayyorlanishni istaysan?”, “Kim bilan qo’shni bo’lib yashashni yoqtirasan?” Har bir savol sotsiometrik mezon (o’lchov) vazifasini bajaradi va turmush voqeligidan olingan. Sinaluvchi har bir savolning uchta javobidan bittasini “eng ma’qul” deb tanlashi lozim. Unga, “avval, hammadan ko’ra ko’proq kim bilan birga bo’lishni xohlasang, o’shaning familiyasini yoz”, “agar sen istagan shaxs to’g’ri kelmasa, yana kim bilan birga bo’lishni istasang, shuning familiyasini yoz”, “aytilgan shartlarga binoan uchinchi shaxsning familiyasini yoz” deb uqtirish lozim.
Guruhiy tabaqalanishni ko’rsatish uchun sotsiogramma to’rtta “maydon”ga ajratiladi. Qizlar doiracha bilan, o’g’il bolalar esa uchburchaklar bilan belgilanadi. Doiracha va uchburchaklar soni familiyalar soniga to’g’ri keladi. Guruh a’zolarining o’zaro munosabatlari doiracha va uchburchaklar strelkalar bilan bog’langanida o’z ifodasini topadi. Eng ko’p munosabatga ega bo’lgan sinaluvchi doiraning markazidan o’rin oladi. U guruh a’zolarining eng yoqimtoyi hisoblanadi. SHaxslar bi­lan aloqa o’rnatmagan sinaluvchi doiraning eng chetidan joy oladi. Oraliqdagi “maydon”larga o’rtacha va undan kamroq tanlangan tekshiriluvchilar joylashtiriladi. Tekshirishda, birinchidan, shaxslararo munosabatning darajasi va ko’lami aniqlanadi, ikkinchidan, qizlar bilan o’g’il bolalar o’rtasidagi ko’rsatkichlar taqqoslanadi. Ko’rsatkichlarga qarab guruhdagi munosabatlar yoki qizlar bilan o’g’il bolalar o’rtasidagi muno­sabatlar va ularning o’ziga xosligi, psixologik mexanizmlari haqida xulosa chiqariladi. SHu bilan birga nazariy ahamiyatga molik g’oyalar olg’a suriladi, amaliy ko’rsatmalar beriladi, tavsiyalar bildiriladi.
Ontogenez psixologiyasida tadqiqotning sotsiomet­rik metodi sharoitga muvofiqlashtirilgan kichik guruhlardagi shaxslararo munosabatni o’lchash usuli hisoblanadi. Bu usulda sinaluvchilarga bevosita savollar beriladi va ularga ketma-ket javob qaytarish orqali guruh a’zolarini o’zaro tanlash jarayoni vujudga keltiriladi. Maktabgacha ta’lim muassasalari, maktab sinflari, o’quvchilar munosabatlari, dam olish manzillari, oliy maktablar, mehnat jamoalari va turli muassasalarning xodimlari o’rtasidagi munosabatlarning xususiyatlari, dinamikasi, shaxslararo ziddiyatlarning sababi shu metod yordamida o’rganiladi. Turli ehtiyoj, motiv, qiziqish, intilish, harakat va hokazolar muayyan tartib hamda qoidaga binoan muvofiqlashtiriladi, tizimlashtiriladi, ularning ijtimoiy-psixologik hamda umumpsixo­logik ildizlari to’g’risida ma’lumotlar olinadi. SHu bilan birga guruhlardagi shaxslarning yaqqol, aniq nuqtai nazari, guruhbozlik, og’machilik, qarama-qarshilik, his-tuyg’uning zo’riqishi, guruhiy jipslik, moslik, munosabatning motivlari, qurilishi, jinslar o’rtasidagi muloqotlarning zamini hamda sehri mana shu kalit bilan ochiladi.
Umuman aytganda, sotsiometriya metodidan turli yoshdagi, ikki xil jinsdagi, saviyasi har xil kishilar guruhlaridagi psixologik qonuniyatlarni tadqiq etishda unumli foydalanish mumkin.