|
Йиллик харажатлар таркибига қуйидагилар киради:
амортизация ажратмаси ва бинолар, иншоотлар, жиҳозлар ва бошқа асосий фондлардан фойдаланиш билан боғлиқ харажатлар;
ишчиларни ва юкларни ташиш учун транспорт харажатлари;
маъмурий-бошқарув ходимларининг иш ҳақи, лойиҳани амалга оширишда ўзгарадиган умумишлаб чиқариш ва умумхўжалик харажатларининг бошқа элементлари;
ишлаб чиқаришнинг йириклаштирилиш ва ихтисослаштирилиш даражасининг ўзгариши билан боғлиқ қўшимча ишлаб чиқариш харажатлари.
Амортизация ажратмаси иморатлар турлари ва материаллари, уларнинг хизмат муддатлари, жиҳозлари турларига боғлиқ ҳолда белгиланадиган амортизация меъёрлари бўйича аниқланади. Улар янги объектлар бўйича смета қийматидан, мавжуд бинолар ва иншоотлар бўйича (шу жумладан, фойдаланилмаётган) баланс қийматидан фоиз ҳисобида аниқланади. Масалан, енгиллаштирилган ғишт деворли, томи темир-бетон қурилмалари билан ёпилган бинолар учун амортизация ажратмасининг умумий меъёри - 4,7%, ёғочдан ва ҳар хил ёғоч-тахта материалларидан қурилган бинолар учун эса - 7,1 % тенг.
Эксплуатация (фойдаланиш) харажатлари таркибига объектларни жорий таъмирлаш, электр энергияси, иситиш, сақлаш, жиҳозларга хизмат кўрсатиш (техник ходимлар иш ҳақи) ва бошқ. учун қилинадиган харажатлар киради. Улар ҳам янги қурилаётган ва мавжуд иморатлар ва иншоотлар қийматларидан (баҳоларидан) фоиз ҳисобида аниқланади. Умумлаштирилган ҳисоб-китоблар учун бу кўрсаткични 5 % тенг қилиб олиш мумкин.
Аҳоли яшаш жойлари ва ишлаб чиқариш марказларининг ҳўжалик ҳудудида жойлашган ўринларининг ва сонининг ўзгариши билан транспорт харажатлари ҳам ўзгаради. Улар ўз ичига ҳосил ва ем-хашакларни даладан қишлоқларга, ҳар хил юкларни қишлоқдан далаларга (уруғлик ва кўчатлар, органик ва маъданли ўғитлар ва бошқ.) олиб келиш, сотиладиган маҳсу-лотларни сотиш жойига олиб бориш, юкларни қишлоқлар орасида ташиш, одамларни иш жойларига олиб бориш ва олиб келиш харажатларини олади.
Ташиш харажатлари ташиш масофасига, юклар ҳажмига ва турларига, транспорт воситалари турларига боғлиқ. Юкларни ташишнинг қабул қилинган меъёрларини тахлил қилиш натижасида юкларни ташиш харажатлари миқдо-рини аниқлаш имконини берадиган қуйидаги ифодалар олинди (6- жадвал).
6- жадвал
Юкларни ташиш қиймати (20 км гача бўлган масофалар учун), 1 т учун сўм
Транспорт
турлари
|
Юклар класслари
|
I (дон, гўнг, илдиз мева-лар)
|
II (полиз, сабзавот, кўкатлар, пахта
|
III (силос, сут автоцис-терналарда)
|
IV (пичан, сомон, босилган яшил ўтлар)
|
Автомобил транс-порти (устма-уст бо-сиб юкланадиган юклардан ташқари
5 т ортиқ оғирлик-ка эга юклар)
Тракторларда юк ташиш
Юкини ўзи ағдара-диган автомобил-ларда ташиладиган устма-уст босила-диган юклар
|
0,22+0,07R
0,25+0,14R
|
0,25+0,09R
0,31+0,17R
|
0,36+0,12R
0,41+0,24R
|
0,44+0,14R
0,50+0,28R
|
7 т гача
7 т оғир
|
0,07+0,08R- устма-уст босиладиган барча класслардаги юклар
0,06+0,08R- устма-уст босиладиган барча класслардаги юклар
|
Одамларни иш ўринларига олиб бориш ва орқага олиб қайтиш харажатлари (З ) қуйидаги ифода ёрдамида ҳисобланади:
бунда Д - дала ишлари давридаги барча ишларни бажариш учун меҳнат сарфи, одам-кун
n - бир кунда бир одамнинг қатновлари сони;
R - қатновларнинг ўртача масофаси, км;
Е - бир машинада ташиладиган одамлар сони;
С - машинанинг 1 км юришининг баҳоси, сўм.
Масалан, хўжалик ҳайдалма ерлари майдони 3000 га бўлиб, 1 га ҳайдалма ерга сарфланадиган ўртача меҳнат сарфи 10 одам-кунга тенг бўлса Д=30 минг одам-кун, бўлади, R=6, n=2, E=20, C =0,15 сўм бўлганда, ишчиларни ташиш харажатлари
сўмга тенг бўлади
Ишлаб чиқариш бўлинмаларининг сони ўзгариши билан боғлиқ ҳолда умумишлаб чиқариш ва умумхўжалик харажатлари ҳам сезиларли даражада ўзгаради.
Улардаги энг кўп қисмни йиллик маъмурий-бошқарув, ёрдамчи ходимлар ва мутахассисларнинг меҳнат ҳақи фонди ташкил этади. Бу фонд штатлар жадвали, бандлар сони ва мансаб маошлари миқдоридан келиб чиқиб ҳисоб-ланади.
Ишлаб чиқаришни йириклаштириш ва ихтисослаштиришнинг ҳар хил даражаси маҳсулот таннархига ва меҳнат сарфига сезиларли таъсир этади. Ихтисослашган йирик бўлимларда ишлаб чиқаришни тўла механизациялаш, меҳнатни илмий асосда ташкил этиш, машина ва механизмлар мажмуини қўллаш, малакали кадрларни тайёрлаш ва бунинг ҳисобига меҳнат унумдорлигини ошириш имкониятлари бор. Маҳсулот турлари бўйича таннархлар фарқи (уларни ишлаб чиқариш ҳажмини ҳисобга олган ҳолда) яхши
ечим бўйича ишлаб чиқариш харажатларининг тежалишини кўрсатади.
Сут ва чўчқачилик фермаларида ишлаб чиқаришнинг йириклаш-тирилиши натижасида ишлаб чиқариш харажатларининг камайишини В.Я. Заплетин томонидан таклиф этилган ифодалар ёрдамида тахминан аниқлаш мумкин. Демак, сутчилик фермалари учун 1 бош ҳисобига меҳнат сарфларининг баҳоси қуйидагига тенг:
бунда Р - сигирлар бош сони.
Чўчқачилик фермалари учун бу кўрсаткич:
га тенг,
бунда Р - чўчқа гўшти етиштириш ҳажми, йилига минг ц.
Масалан, 100 бош сигирга мўлжалланган сут фермасининг умумий харажатлари (77+ сўмни, 100 бошга мўлжалланган икки фермада эса - 19820 сўмни ташкил этади. 200 сигирга мўлжалланган сут фермасида харажатлар сўмга тенг бўлади, яъни, улар биринчи ечимга нисбатан 2210 сўмга кам.
Деҳқончилик тармоқларида йириклаштиришнинг самарадорлиги маҳсулотлар таннархларини табақалаш ва экинларнинг жамланиш даражаси учун тузатишлар киритиш йўли билан ҳисобланиши мумкин:
бунда - бўлинмадаги таннарх (ишлаб чиқариш харажатлари);
- хўжаликдаги таннарх;
- ишлаб чиқариш бўлинмасида экинлар майдонларига боғлиқ ҳолда таннарх ўзгаришини тавсифловчи коэффициент.
Технологик карталарни тахлил қилиш натижалари бўйича нинг айрим экинлар бўйича қуйидаги қийматлари олинди (7- жадвал).
7- жадвал
Экинларни жамлаш даражасига боғлиқ ҳолда маҳсулот таннархининг ўзгариши коэффициентини ҳисоблаш учун ифодалар
Э к и н л а р
|
Ҳисоблаш ифодалари
|
Кузги дон экинлари
Баҳорги дон экинлари ва донли дуккаклилар
Картошка, сабзавот
Қанд лавлагиси, илдиз мевалар
Маккажўхори
Кунгабоқар
Бир йиллик ўтлар
Кўп йиллик ўтлар
|
|
* - экин эгаллаб турган майдон, га.
Деҳқончиликда тармоқларни йириклаштириш самарадорлиги бўйича ҳисоб-китоблар мисоли 6 жадвалда келтирилган. Ундан кўриниб турибдики, II ечимда қишлоқ хўжалик экинларини жамлаш ҳисобига деҳқончиликдаги умумий ишлаб чиқариш харажатлари 169,2+326,9-465,1=31 минг сўмга камаяди.
Энди ишлаб чиқариш бўлимлари ва хўжалик маркaзлaрини жойлaштириш бўйичa aйрим нaмунaвий yeчимлaрни кўриб чиқaмиз.
Do'stlaringiz bilan baham: |
