Epigrafika, tangalarni o‘rganish bilan esa numizmatika

Mil. avv. 3-ming yillik oxirlari – 2 ming yillikka oid manzilgohlardan biri  Zarafshon daryosi havzasidagi Zamonbobo ko‘li yaqinidan topilgan (Buxoro viloyati, Qorako‘l tumani). Xorazm vohasida ham bronza davriga oid manzilgohlar o‘rganilgan.
 Arxeologlar Surxondaryo vohasidan qadimgi ziroatchilar manzilgohlaridan biri bo‘lgan Sopollitepani topishdi (Muzrabod tumani). Qazishmalar davomida bu yerdan  xom g‘ishtdan qurilgan uy-joylar,  sopol buyumlar,  bronzadan yasalgan mehnat qurollari va  zeb-ziynatlar yasalgan ustaxona qoldiqlari, shuningdek,  yirik xumlarda saqlangan bug‘doy va arpa doni topilgan.
Surxon vohasida (hozirgi Sheroboddan uncha uzoq bo‘lmagan joy) Jarqo‘ton manzilgohi vujudga kelgan. Jarqo‘ton qurilishi  tarixida ilk shahar alomatlari ko‘zga tashlanadi. U ikki qismdan iborat bo‘lgan: qal’a va uning atrofida jamoa a’zolari bo‘lmish hunarmand va dehqonlarning uylari joylashgan. Jarqo‘tonda ibodatxona qoldiqlari topilgan.
Bronza davri manzilgohlari aholisi har xil hunarmandchilik, to‘quvchilik, kulolchilikni rivoj toptirishda, zeb-ziynat buyumlarini yasash, qurilish sohasida katta yutuqlarga erishgan. Bronza davrida odamlar  kulolchilik charxi va g‘ildirakni kashf etdilar. Shu tariqa dastlabki aravalar vujudga kelgan.

Zamonbobo manzilgohidan bronza ko‘zgular topilgan
Bronzadan yasalgan bilaguzuk - Mil. avv. XII asr
Ilonlar tasviri tushirilgan tosh tumor. Mil.avv. 2-ming yillik. Farg‘ona vodiysi
Bronzadan yasalgan to‘g‘nog‘ich va tosh munchoqlar - Mil. avv. XVII asr

_________________________________________________________________

5-§. Temir davriga o‘tishda O‘rta Osiyoning rivojlanishi

Odamlar mis va bronzaga ishlov bergan davrlardan ko‘p asrlar o‘tib, temirdan mehnat qurollari yasash imkoniyati paydo bo‘ldi. Bu jarayon ancha sermashaqqat bo‘lgan, negaki temir misdan ko‘ra ancha yuqori haroratda (1500°C) eriydi. Ammo temir mis va bronzaga nisbatan qattiqroq edi.

 Temirdan birinchi bo‘lib Kichik Osiyodagi xettlar (mil. avv. XIV–XIII asrlar), so‘ngra qo‘shni mintaqalardagi (Mesopotamiya, Eron, Kavkazorti) xalqlar foydalana boshlaganlar.  Temir buyumlarning tarqalishi sekinlik bilan borgan.

 Sof temir tabiatda kamyob metal bo‘lgani uchun undan dastlab zeb-ziynat buyumlari yasashda foydalanishgan. Shunday buyumlar Misr fir’avni Tutanxamon maqbarasidan va Kavkazdagi Maykop qo‘rg‘oni yodgorligidan topilgan.
Mehnat qurollarining temirdan yasalishi eng avvalo,  dehqonchilikning rivojiga ta’sir qildi.  Temir omoch va boltalar paydo bo‘ldi. Bu mehnat qurollari katta maydonlarda dehqonchilikning rivojlanishiga imkon yaratib berdi.