Ensiklopediyasi

KASPIY DENGIZI
K a s p iy d e n g iz i - d u n y o d a e ng k o 'p n o m - 
g a e g a b o 'lg a n d e n g iz . H o z irg a c h a u n in g
70 ta c h a no m i a n iq la n g a n . D e n g iz b ir v a q t- 
n in g o 'z id a y o k i tu rli d a v rla rd a h a r x il n o m
b ila n a ta lg a n .T a r ix iy a s a r la rd a d e n g iz n i 
k o 'p in c h a u n in g a t r o f id a g i v ilo y a t la r ,
m a s a la n T a b a ris to n , M o z a n d a ro n , A lb a n , 
S h irv o n , X u ro s o n v ilo y a tla ri n o m i b ila n yo ki 
B o ku , S a ro y , D a rb a n d k a b i s h a h a rla r n o m i 
b ila n a ta lg a n lig i y o z ilg a n . B iro q u n g a O 'rta
a s rla rd a shu d e n g iz n in g K a v k a z to m o n id a - 
gi s o h ilid a y a s h a g a n k a s p iy q a b ila s in in g
n o m i a b a d iy n o m b o 'lib q o ld i. O z a rb a y jo n - 
lik o lim P .V .J ilo o 'z in in g b ir m a q o la s id a
K a s p iy d e n g iz i n o m la r i h a q id a : « Y e r
s h a rid a g i b iro n ta d e n g iz s h u n c h a n o m n in g
y a r m ig a h a m e g a b o 'la o lm a g a n » d e b
y o z g a n edi.
K a s p iy d e n g iz i O 'rta O s iy o b ila n K a v k a z
o ra lig 'id a , Y e v ro p a b ila n O s iy o c h e g a ra s i- 
da jo y la s h g a n . U ni b iro n ta b o s h q a d e n g iz
yo k i o k e a n bilan tu ta s h m a g a n lig i u c h u n ko'l 
d e b , k a tta lig i jih a tid a n Q o ra , O q v a B o ltiq
d e n g iz la rid a n q o lis h m a g a n lig i u ch u n d e n g iz
d e b a ta y d ila r . S u v i h a m d e n g iz s u v ig a
o 'x s h a s h s h o 'r. O 's im lik v a h a y v o n o t d u n - 
y o s in in g b ir q is m i d e n g iz g a h o s . D e n g iz
s h im o ld a n ja n u b g a to m o n q a riy b 1 2 0 0 ki- 
lo m e trg a c h o 'z ilg a n , o 'rta c h a k e n g lig i 3 2 0
k ilo m e tr, q irg 'o q c h iz ig 'in in g u z u n lig i 7 0 0 0
k ilo m e tr c h a m a s id a . S h im o liy v a s h a rq iy
s o h illa r i p a s tte k is lik , ja n u b iy v a ja n u b i-
g 'a rb iy s o h illa ri e s a a s o s a n to g 'li. D e n g iz
s a th i D u n y o o k e a n id a n 2 8 ,5 m e tr p a s td a
tu ra d i. A g a r d e n g iz n i k a n a l o rq a li D u n y o
o k e a n i b ila n tu ta s h tiris h im k o n i b o 'lg a n d a
edi, u la rn in g sa th i te n g la s h g u n c h a K a sp iyg a
s u v o q q a n b o 'la r e d i. K a s p iy d e n g iz i 
q irg 'o g 'id a k a tta -k ic h ik q o 'ltiq k o 'p . S h u la r- 
d a n d e n g iz n in g s h a rq iy q irg 'o g 'id a T u rk -
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m a n is t o n
h u d u d id a
jo y la s h g a n
Q o ra b o ‘g ‘o z g o ‘l q o 'ltiq -la g u n a s i ta b ia tn in g
m o ‘jiz a s i h is o b la n a d i. Q o 'ltiq n in g sa th i d e n ­
g iz s a th id a n 4 ,5 m e tr p a s td a b o 'lib , d e n g iz
bilan to r b o ‘g ‘o z o rq a li tu ta s h g a n . Q o 'ltiq d a
s u v n in g b u g 'la n is h i ju d a k u c h li b o 'lg a n id a n
s u v n ih o y a td a s h o ‘ r (3 0 0 % g a y a q in ) . 
B o ‘g ‘o z d a n k o 'p la b m ira b ilit tu z i o lin a d i. 
D e n g iz d a 50 ga y a q in o ro l bor, le k in u la r 
m a y d a o r o lla r . K a s p iy g a 1 3 0 d a n o rtiq
d a ry o v a s o y q u y ila d i. Y ir ik la r i: V o lg a , 
E m b a , U ral, T e re k , K u ra va b o s h q a la r. L e ­
kin s h a rq ta ra fd a n d o im iy q u y ilu v c h i d a r­
y o la r y o ‘q. Y irik d a ry o la rn in g d e lta la ri d a ry o
k e ltirg a n o q iz iq la r h is o b ig a d e n g iz ic h k a - 
ris ig a k irib b o rm o q d a .
D e n g iz n in g s h im o liy q is m i a n c h a s a y o z , 
c h u q u rlig i 8 m e tr d a n o s h m a y d i. 0 ‘rta va
ja n u b iy q is m i c h u q u r. E ng c h u q u r jo y i 1000 
m e tr d a n o rtiq . Y e v ro p a n i m u z q o p la g a n
d a v rd a v a u n d a n k e y in K a s p iy d e n g iz i b ir 
n e c h a m a rta to s h ib y a n a c h e k in g a n . D e n ­
g iz tu b id a ne ft va g a zn ln g katta konlari m a v­
ju d . 
B u
k o n la r
im k o n
d a r a ja s id a
o 'z la s h tirilm o q d a .
D e n g iz iq lim i k o n tin e n ta l iq lim g a y a q in . 
Q u ru q s h a m o lla r b o 'lib tu ra d i. S h im o liy
q is m id a q is h q a ttiq k e la d i. H a v o h a ro ra ti 
te z -te z o 'z g a ra d i. Y ilig a g 'a rb iy q is m id a 4 0 0
m m g a c h a , s h a rq id a b o r-y o 'g 'i 9 0 -1 0 0 m il­
lim e tr y o g 'in y o g 'a d i. L e kin d e n g iz n in g s u b ­
tro p ik h is o b la n g a n ja n u b i-g 'a rb iy s o h ilid a
1 7 0 0 m illim e tr g a c h a y o g 'in tu s h a d i. A y n i 
p a y td a d e n g iz n in g k o 'p q is m id a , a y n iq s a , 
ja n u b id a b u g 'la n is h y ilig a 1 0 0 0 -1 4 0 0 m il- 
lim e t r g a y e t a d i. B u n d a n k o 'r in a d ik i 
b u g 'la n is h y o g 'in g a n is b a ta n b ir n e c h a
b a ra v a r k o 'p .
D e n g iz d a A p s h e ro n y a rim o ro li a tro fid a
ku c h li s h a m o lla r b o 'lib tu ra d i. B u n d a y v a q t- 
la rd a to 'lq in la r 11 m e tr g a c h a k o 'ta rila d i. 
Y o z d a s u v h a ro ra ti o 'rta c h a 2 4 -2 6 ° b o 'la d i, 
ja n u b i-s h a rq d a 32° ga y e ta d i. Q is h d a d e n ­
g iz n in g s h im o liy q is m i 2 - 3 o y d a v o m id a 2 
m e tr q a lin lik d a m u z b ila n q o p la n a d i.
D e n g iz s u v in in g o 'rta c h a s h o 'rlig i 13% , 
s h im o li-g ‘a rb id a - V o lg a d a ry o s i q u y ila d i- 
g a n q is m id a 1 -2 % . S h a m o l s u v n i b ir to ­
m o n g a q a ra b h a y d a s h i n a tija s id a s u v sa th i
2 ,5 m e tr g a c h a ko ta rilib yo k i 2 m e tr g a c h a
p a s a y ib tu ra d i. S u v s a th i a s rla r d a v o m id a
o 'z g a r ib , b ir x il b o 'lm a g a n . B u n d a n 5 -6
m in g yil a w a l v a 1 8 -a s r b o s h la rid a d e n g iz
s u v i k e s k in k o 'p a y ib , s o h ild a g i p a s t jo y la r 
s u v o s tid a q o lg a n . 2 0 -a s r b irin c h i y a rm id a n
s u v sa th i ya n a p a sa ya b o sh la d i. B u n in g s a ­
babi b u g 'la n is h n in g ku c h a y is h i va d e n g iz g a
q u y ila d ig a n d a ry o la r s u v in in g k a m a y is h i 
b o 'ld i. D e n g iz d a n y ilig a o 'rta c h a 3 5 7 k m 3 
d a n o rtiq s u v b u g 'la n a d i, le k in d e n g iz g a
q u y ilu v c h i s u v un d a n kam .
K a s p iy d e n g iz id a 5 0 0 d a n o rtiq o 's im lik
tu ri, ju m la d a n k o 'k -y a s h il, q iz il va q o 'n g 'ir, 
xa ra s u v o 'tla ri, 8 5 0 dan ziyod baliq turi, m o l­
ly u s k a la r v a b o s h q a h a y v o n la r y a s h a y d i. 
B o s h q a s u v h a v z a la rid a n tu rli y o 'lla r b ila n
k e ltirilg a n o 's im lik va h a y v o n la r ham bor.
K a s p iy d e n g iz ig a 5 ta d a v la t, x u s u s a n
R o s s iy a , O z a rb a y jo n , E ron, T u rk m a n is to n , 
Q o z o g 'is to n R e s p u b lik a la rin in g h u d u d la ri 
tu ta s h g a n . Bu d a v la tla r u c h u n d e n g iz n in g
iq tis o d iy va tra n s p o rt a h a m iy a ti ju d a ka tta . 
D e n g iz d a n k o 'p la b b a liq , ty u le n o v la n a d i, 
h a r xil tu z la r olin ad i. 1924 -yild a n d e n g iz suvi 
o s tid a n n e ft q a z ib c h iq a rilm o q d a . K a s p iy
d e n g iz id a neft, y o g 'o c h , d on, pa xta, g u ru c h
k a b ila r ta s h ila d i. D e n g iz a tro fid a B o ku , A s - 
tra xo n , M a h a ch q a la , T u rk m a n b o s h i, B a n d a r 
T u rk m a n kabi y irik p o rtla r jo y la s h g a n .
KA’ BA
K a ’ba (a ra b c h a « k u b » ) - is lo m d in id a
e n g m u q a d d a s ib o d a tx o n a . K a ’ba S a u d iy a
A ra b is to n in in g M a kk a s h a h rid a jo y la s h g a n . 
1 0 x 1 2 x 1 5 m e tr o 'lc h a m d a k u lra n g to s h d a n
q u rilg a n . Is lo m d a B a y tu llo h (A llo h n in g uyi), 
B a y tu l h a ro m (M u q a d d a s u y ), Q u r ’o n d a
esa a l-M a s jid a l-H a ro m (M u q a d d a s m a sjid ) 
d e b n o m la n g a n . A r a b la r u n i, s h a k lig a
q a ra b , K a ’ba d e b a ta s h g a n .
Ib o d a tx o n a a tro fi h a s h a m a tli d e v o r bilan 
o 'ra lg a n . S h u tu fa y li ib o d a tx o n a n in g ke n g
h o v lis i h a m K a ’ba d e b a ta la d i. K a ’b a n in g
ja n u b i- s h a r q iy b u r c h a g id a g i to k c h a g a
« Q o ra to s h » (« H a ja r a l-a s v a d » ) jo y la n g a n . 
U y e r d a Q u r ’o n i k a r im n in g q a d im iy
q o 'ly o z m a s i s a q la n a d i. H o v li s a h n id a
www.ziyouz.com kutubxonasi

---