Энг янги тарих (1945–2010 йиллар) ЎҚув қЎлланма тошкент «yangi nashr» 2011 Масъул муҳаррир

Кескинликнинг юмшаши ва унинг истиқболлари
Кейинги йилларда “совуқ уруш”дан чиқиб кетиш, АҚШ ва СССР 
ўртасида муносабатларни яхшилаш борасида бир қатор тадбирлар 
ўтказилган эди.
50- йилларда СССР қуролларни қисқартириш таклифи билан 
чиқди ва бу ҳақда НАТО давлатларига таклиф киритган эди. Ле-
кин Ғарбда бу таклиф қуруқ ташвиқот сифатида қабул қилинди. 
Чунки СССРнинг ўзи ҳам ҳудудида қуролларнинг назорат остида 
қисқартирилишига қарши эди. Шундай бўлса-да, ядро қуроллари 
синовларини чеклаш бўйича маълум бир ютуқлар қўлга киритилди.
Кариб инқирозидан кейин, СССР ва АҚШ давлатлари Ядро хавф-
сизлигини таъминлаш бўйича икки томонлама битимга келдилар. 
Хусусан, 1963 йилда АҚШ, СССР ва Буюк Британия давлатлари 

---

351
ўртасида сув, атмосфера ва ерда ядро синовларини ўтказмаслик 
тўғрисида Шартнома имзоланди. Раҳбариятдаги ўзгаришлар, Вьет-
нам уруши ва “совуқ уруш”дан чиқиб кетиш имкониятларини 
сусайтирса-да, бироқ СССРнинг жаҳонда барқарорлик сиёсати-
ни қўллаб-қувватлашига, Ғарбий Европа давлатлари билан савдо-
иқтисодий алоқаларни ривожлантиришга, НАТО ва, энг аввало, 
АҚШ билан муносабатлари яхшиланишига монелик қилмасди.
1970 йилда Москва ва Вашингтон ўртасида тўғридан-тўғри алоқа 
ўрнатилди. Ядро қуролларини тарқатмаслик тўғрисида Шартнома 
имзоланди. 1972 йилда АҚШ ва СССР стратегик қуролларни чеклаш 
(СҚЧ–1) тўғрисида Шартнома имзоладилар.
Ядро қуролининг тинчлик мақсадида сақлаб қолиниши ҳақида 
гап борарди. СССР ва АҚШ ракетага қарши мудофаа тизимининг 
қисқартирилиши тўғрисида қарор қабул қилдилар. Бу қарор катта 
аҳамиятга эга бўлиб, янги қуролланиш пойгасининг олдини оларди. 
1972 йилда СССР ва АҚШ ўзаро муносабатлар тўғрисида Шартнома 
имзоладилар. Бу Шартнома ядро урушига йўл қўймаслик сиёсати-
ни олға сурди. Улар ўзаро ҳурмат ва миллий манфаатларни ҳисобга 
олиш тўғрисида келишиб олдилар. Ҳар қандай келишмовчилик 
мулоқот ёрдамида ҳал қилиниши кўзда тутилганди. Бироқ ўзаро ке-
лишувлар ва тинчлик шартномалари икки давлатнинг қуролланиш 
бўйича режаларини тўхтата олмади. Ракеталар ишлаб чиқариш, янги 
қуроллар турларини яратиш давом этарди. Лекин ҳар икки давлат 
ҳам бу соҳада бир-биридан устунликка эриша олмади.
1979 йилда стратегик қуролларни қисқартириш бўйича 2 та шарт-
нома имзоланди. Икки буюк давлат ўртасида муносабатларнинг юм-
шаши Европада кескинлик даражасини анча пасайтирди. Бироқ Ев-
ропа сиёсатининг энг мураккаб масалаларидан бири Германиянинг 
2 та давлатга: ГДР ва ГФРга бўлинганлиги эди. Улар бир-бирини тан 
олмас, қарама-қарши блокларга аъзо эди. Фақат 1955 йилга келиб 
СССР ва ГФР ўртасида дипломатик муносабатлар ўрнатилганди.
ГДР ва ГФР муаммосининг энг оғриқли нуқтаси бу Берлин шаҳри 
муаммоси эди. Шарқий Берлин ГДР пойтахти деб эълон қилинган, 
лекин Ғарбий Берлиннинг статуси белгиланмаган эди. СССР ва ГДР 
уни маълум бир давлат тузилмаси сифатида қабул қиларди.
Шарқий Берлин аҳолиси коммунистик режимдан норози бўлиб, 
Ғарбий Берлин орқали ГФРга қочиб кетардилар. 1950 йилдан то 1958 
йилгача 1 млн га яқин олмонлар ГДРни тарк этганди. Қочоқларни 
камайтириш учун 1961 йилда СССР ёрдами билан шаҳарни иккига 

---

352
бўлувчи бетон девор қуриб битказилди. Бу воқеа ГФР ва ГДР муно-
сабатларини кескинлаштириб юборди.
1971 йилда Совет Иттифоқи, АҚШ, Буюк Британия ва Фран-
ция давлатлари Ғарбий Берлин бўйича Келишув имзоладилар. Унга 
мувофиқ, Ғарбий Берлин ўз Сенатига эга бўлган ва ГФРнинг тар-
кибий қисми бўлмаган алоҳида шаҳар деб тан олинди. 1972 йилда 
ГФР ва ГДР ўртасида дипломатик муносабатлар ўрнатилди ва БМТ 
аъзолигига қабул қилинди. Келишувлар Европада шу вақтга қадар 
мавжуд бўлган зиддиятларга барҳам берди. Европада хавфсизлик ва 
ҳамкорлик бўйича Кенгаш ўтказиш учун шароит туғилди.
Бу Кенгаш 1975 йилда Хельсинкида ўтказилиб, 35 та давлат унинг 
сўнгги Актига имзо қўйишди. Шу тариқа ЕХҲК тузилди. Умумевро-
па Кенгашининг сўнгги Акти Ғарбий ва Шарқий Европа давлатлари 
мажбуриятларини белгилаб берди. Европа давлатлари, СССР, АҚШ, 
Канада бир-бирини ҳурмат қилиш, инсон ҳуқуқлари, суверенитет, 
ўзаро ҳамкорлик, хавфсизлик масалалари бўйича келишиб олдилар.