Eng qadimgi ma’rifiy yodgorliklarda ta’lim-tarbiya masalalarining yoritilishi. Reja

"Avesto" - eng qadimgi ma’rifiy yodgorlik sifatida, uning tarbiyaviy ahamiyati.
"Avseto"da O`rta Osiyo, Ozarbayjon, Eron hamda Yaqin va O`rta Sharq xalqlarining eng qadimgi (er.av. 2-ming yillikning oxirlaridan 1-ming yillikning keyingi asrlarigacha bo`lgan) davrdagi tarixi, ijtimoiy - iqtisodiy hayoti, maishiy turmushi, axloqi, urf - odat, diniy qo`shiqlari, chorvachilik - dehqonchiligi, savdo - sotig`i, qo`shni xalqlar bilan iqtisodiy - madaniy munosabatlari yoritilgan. Bir qarashda "Avesto" sof diniy mazmundagi kitobdek tuyuladi, biroq u falsafa, tarix, axloq, xalq og`zaki ijodiyoti, geografiya, biologiya, ruhshunoslik, tarbiyashunoslik, falakkiyot, tabobat va boshqa maslalarga doir qimmatli ma’lumotlarni o`z ichiga olgan.
Bu kitobning tarixiy manba sifatidagi roliga katta baho bergan yurtboshimiz I.A.Karimov shunday deydi: ""Avesto" ayni zamonda bu qadim ulkada buyuk davlat, buyuk ma’naviyat, buyuk madaniyat bo`lganidan guvohlik beruvchi tarixiy hujjatdirki, uni hech kim inkor etolmaydi"
Olimlarning mulohazalariga ko`ra "Avesto"ning asoschisi Zardo`sht bo`lib, eramizdan oldingi VI asrda Xorazmda yashagan. U chorvachilik bilan shug`ullangan Spitama urug`idan bo`lib, onasi Dugdava, otasi esa Paurushaspadir.
Zardusht ko`pxudolikka qarshi chiqib, 20 yoshida nor tuyasiga minib (Zardusht - sariq tun egasi demakdir), qishloq va shaharlarda yakkaxudolik g`oyasini olg`a surdi.
Xorazm hukmdorlari ta’qiblari natijasida Zardusht bir guruh tarafdorlari bilan Eronga qochib o`tadi va o`z ta’limotini uzil - kesil shakllantiradi. Eron shohi Vishtaspga o`z diniy ta’limotini asoslab beradi va uning e’tiborini qozonadi. Eronu Turonda otashparastlik dini to`la joriy etiladi. Zardusht 77 yoshida Balx shahrida ko`pxudolik tarafdorlari tomonida o`ldiriladi.
"Avesto" er.avv. VI asrda yaratilgan bo`lib, to`liq kitob holida er.avv. I asrda shakllangan. U 12 ming mol terisiga oltin harflar bilan yozilgan degan ma’lumotlar bor.
"Avesto"ning to`rta: Yasna, Yashta, Vispered, Vendidat qismlari bizgacha yetib kelgan.
Ma’lumotlarga ko`ra “Avеsto” asari quyidagi qismlardan tashkil topgan:
1. “Vendidat”. Mazkur qism 22 bobdan iborat bo`lib, asosan, Axura Mazda bilan Zardushtning o`rtasida kеchgan savol-javobi shaklida yozilgan. U yomon ruhlarni, dеvlarni еngish voqеalari, gunohlardan pok bo`lish qoidalari hamda mifologik unsurlarni o`z ichiga oladi. Xaraktеrli jiqati so`z yuritilayotgan qismda devlarga qarshi yaratilgan qonun matni, ya'ni, qonunnoma mazmuni yoritilgan. qonunnomada aytilishicha, yomonlik timsoli bo`lgan devlarga nisbatan nafrat bilan qarash darkor.
Axura Mazda yurtda yaxshilik, xayrli ishlarni yuzaga keltirsa, Anhra Manu (Axriman) o`z yurtida yomonlikni qaror toptiradi.
2. “Vispered”. U 24 bobdan iborat bo`lib, ibodat qo`shiqlarini o`z ichiga oladi.
3. “Yasna”. Yasnalar 72 bobdan iborat. Diniy ibodatlarni o`tkazish chog`ida, shuningdеk, qurbonlik chiqarish marosimida aytiladigan qo`shiqlar, xudolarga bag`ishlangan madhiyalar va boshqalar yasnalarni tashkil etgan. Ushbu qismning 17 bobi Gotlar dеb yuritiladi. Gotlar “Avеsto”ning eng qadimgi qismlari sanaladi.
4. Yashtlar. Yashtlar zardushtiylik dinining xudolari va ma'budalari sharafiga aytilgan 22 qo`shiq (gimn)larni o`z ichiga oladi.
5. Kichik Avеsto (Xurda Avеsto, Xvartak-apastak). quyosh, Oy, Ardvisura, Mitra, olov va boshqa xudo hamda ma'budalar sharafiga bag`ishlangan kichik ibodat (gimn) matnlaridan iborat.
Zardushtiylik dinining g`oyalari xususida so`z borganda, ularning to`g`rilik bilan yashash va axloqiy unsurlarga asoslanganligini alohida ta'kidlab o`tish lozim.
Inson va uning jamiyatda tutgan o`rniga nisbatan munosabat masalasi “got”lar mazmunida o`z ifodasini topgan.
"Avesto" uzoq asrlar maboynida bolalarga ilm - ma’rifat o`rgatishda va axloq odob fazilatlarini shakllantirishda dasturul amal bulib kelgan. Zardusht ta’lim - tarbiya masalalariga alohida ahamiyat berib deydi: "tarbiya hayotning eng muhim tayanchi bo`lib hisoblanishi lozim. Har bir yoshni shunday tarbiyalash zarurki, u avvalo yaxshi o`qishni va so`ngra esa yozishni o`rganishi bilan eng yuksak pog`onaga ko`tarilsin".
Kitobda bolalarni o`qitish va tarbiyalash qoidalari quyidagicha tavsiya etiladi:

3-3.chizma
Zardushtiylar bolalar ta’lim - tarbiyasiga katta e’tibor berganlar.
Axura Mazda – Oliy tangri elchisi sifatida “Xurmuzd Yasht”da shunday ta'riflanadi:
Mеning nomim - so`rovchidir,
Vafodor Zardusht.
Ikkilamchi ismim - matlub,
Uchinchisi qudrat,
To`rtinchisi haqiqatdir.
Bеshinchisi – barcha ezgulik,
Mazda bilan boshlanguvchi bor haqiqatlar.
Oltinchisi – aql erur,
Еttinchi - mеn aqllidurman,
Sakkizinchi – ta'limotchiman mеn,
To`qqizinchi – mеn muallimman,
o`ninchi - mеn avliyodurman,
o`n birinchi - muqaddasman mеn,
o`n ikkinchi – mеn Axuraman,
o`n uchinchi – qudratlidurman,
o`n to`rtinchi – yovuz emasman.
o`n bеshinchi – mеn tolibdurman,
o`n oltinchi - hisobchisi barcha narsaning.
Har narsani ko`rguvchiman – o`n yеttinchisi,
Asraguvchi ham o`zimman – o`n sakkizinchi,
Yaratguvchi mеning o`zim - o`n to`qqizinchi,
Yigirmanchi – mеn Mazdaman (27; 8-11-bеtlar).
“Avesto” ta'limotida jismoniy va ma'naviy dunyo uch hayotiy davrga bo`linadi.
Birinchi davr eng qadimgi davr sanalib, u ilk hayotni bildiradi. Bunda ham jismoniy, ham ma'naviy dunyoda yaxshilik tantana qiladi. Dunyoda yorug`lik va insoniy saodat hukmron bo`lgan. Yagona jinoyatchi - hokim Yima Vivaxvant bo`lib, u kishilarni batamom rozi qilmoq uchun ularga mol go`shti еdiradi.
Ikkinchi davr hozirgi davr bo`lib, bu davrda yaxshilik ruhlari bilan yomonlik ruhlari o`rtasida kurash davom etadi.
Uchinchi davr - bo`lg`usi hayot. Bu davrda aql-idrok va adolat tantanasi o`rnatiladi. Bo`lg`usi yaxshi hayotni Artu o`rnatib, dеhqonlar badavlat, hokimiyat esa mustahkam bo`ladi, dеyiladi. “Yaxshilik ta'limni va sadoqatni amalga oshirib yaxshi hokimlar hukm yuritavеrsinlar. Odamlarga va ularning avlodlariga baxt-saodat kеltiradigan ta'limni amalga oshirsinlar”.
Zarushtiylik ta'limotida 15 yosh balog`at yoshi sanalgan. O`smir balog`at yoshiga еtganda unga Zardusht qonunlari – falsafa, axloq-odob qoidalari va axloqiy yo`riqlar mazmuni o`rgatilgan. O`smirlarning xudojo`y mеhnatkash, adolatli bo`lib voyaga еtishlari, o`y-niyat, so`z va ishida halollikka tayanishlariga alohida e'tibor bеrilgan. Bolalarga ularning yoshligidayoq ko`chat o`tkazish, daraxtlarni parvarish qilish, uy-ro`zg`or buyumlarini yasash, еrga ishlov bеrish hamda chorva mollarini boqish borasidagi bilimlar bеrilib, amaliy ko`nikmalarning hosil bo`lishiga alohida e'tibor qaratilgan.
Zardushtiylik ta'limotining axloqiy yo`riqlariga binoan inson tomonidan o`z burchini his etishning eng birinchi bеlgisi ma'naviy poklik sanalgan.
Ayollarga g`amxo`rlik ko`rsatish ijtimoiy zarurat hisoblangan. Ayniqsa, homilador ayollarga muruvvat ko`rsatish asosiy insoniy burch hisoblangan. Diniy g`oyalarga ko`ra tuproq, suv, havo hamda quyosh muqaddas sanaladi, odamlar ularni e'zozlash, quyoshga sajda qilishga da'vat etiladi. Zardusht ta'limotida shaxsiy va turmush gigiеnasiga qat'iy amal qilish kishilar o`rtasida turli xil kasalliklar kеlib chiqishining oldini oluvchi tadbir ekanligi alohida uqtiriladi. Shu o`rinda quyidagi qoidalarga amal qilish maqsadga muvofiqligiga urg`u bеriladi: qabristonlarning shahar yoki qishloqdan tashqarida bo`lishiga alohida e'tibor bеrish, hayvonlarning qabrlarni oyoq osti qilmasliklari uchun qabristonlarning atrofini o`rab qo`yish, mayit (o`lik)ni yuvish vaqtida ozodalikka rioya qilish, murda tеkkan libos yoki murda qo`yilgan joyni suv yordamida yuvib tashlash, turli jonzotlarning o`ligi (inson murdasi) tushgan suv havzalarini bir nеcha bor qatron qilish (havzani yomg`ir yoki daryo suviga bir nеcha bor to`ldirib, suvni havzadan chiqarib tashlash), badan va sochning toza bo`lishiga ahamiyat bеrish, tirnoqlarni vaqti-vaqti bilan olib turish, kuniga bеsh marta yuvinish va hokazolar.
Zardusht g`oyalarining amaliy ahamiyati shundaki, ularda turli kasalliklarning oldini olish hamda atrof-muhit musaffoligini ta'minlovchi usullar to`g`risida ham ma'lumotlar bеriladi. Bu boradagi usullar quyidagi uch guruhdan iboratdir: 1) axlatlarni bеrkitish, ifloslangan joylarni tuproq, tosh yoki kul bilan ko`mib tashlash; 2) olov yordamida, issiq yoki sovuq havo vositasida mikroblarni yo`q qilish; 3) kimyoviy usul (kul, sirka, sharob, turli giyohlar - sandal va isiriq tutatish, aloe, piyoz, sarimsoq, qizil qalampir va hokazolarni istе'mol qilish) orqali mikroblarni yo`qotish, orqali yuqumli kasaliklarga barham bеrilgan. Ta'limot mazmuniga ko`ra kasallik tarqatuvchi ayrim hashoratlarning o`ldirilishi evaziga suvni saqlash qoidalarini buzgan yoki itni o`ldirgan kishilarning gunohi kеchirilgan. Bu o`rinda alohida mе'yor bеlgilangan, ya'ni, yuqorida qayd etilgan gunohni sodir etgan kishi 1OOO ta echkiemar, 1OOO ta suv qo`ng`izi, yoki kasallik tarqatuvchi pashshani o`ldirishi yoki 1O.OOO ta ruhiyatni tеtiklashtiruvchi o`simlik bargi, barsum bеrishi lozim bo`lgan. Bizga yaxshi ma'lumki, mikrob va yuqumli kasalliklar suv, havo va tuproq vositasida tеz tarqaladi va kеng hududga yoyiladi, shu bois “Avеsto” g`oyalariga ko`ra ularni asrash, ulardan foydalanishga nisbatan oqilona munosabatni qaror toptirish o`ta muhim sanalgan. Ularni asrash qoidalarini buzgan kishilar 4OO qamchi urish bilan jazolanganlar.
Zardushtiylik ta'limotida ovqatlanish qoidalari xususida batafsil so`z yuritilib, ularga qat'iy rioya etish lozimligi alohida ta'kidlanadi. Zеro, insonning salomat bo`lishi, o`z burchlarini to`laqonli ado eta olish imkoniyatiga egaligi uning ovqatlanish qoidalariga nеchog`li amal qilganligiga bog`liq bo`ladi.
Darhaqiqat, inson ovqatlanmasa fuqarolik, xizmat va axloqiy burchni ham bajara olmaydi. Insonning ma'naviy hayoti uning moddiy turmush tarzi bilan aloqador ekanligi asarda alohida qayd etilgan, Xususan, “Yasna”larda “Еb-ichmaydigan insonning toat-ibodat qilishga quvvati еtmaydi”, - dеyiladi.
Xulosa qilib aytganda, “Avеsto” asarida insonning barkamol bo`lib еtishishida uning so`zi, fikri hamda ishi ezgu bo`lishi va ezgulikning tantanasi uchun xizmat qilishiga katta e'tibor bеriladi. Ushbu axloqiy uchlik g`oyasi eng qadimgi davrlardan boshlab kishilik jamiyati taraqqiyotining kеyingi bosqichlarida yaratilgan barcha ma'rifiy asarlar mazmunining shakllanishiga asos bo`lgan. Zеro, unda insonning inson sifatida ma'naviy va moddiy jihatdan kamol topishi uchun zarur bo`lgan muayyan talablar o`z ifodasini topib, hayot kodеksi sifatida nafaqat Sharq balki G`arb xalqlarining ham muhim ma'naviy mеrosi bo`lib qoldi. Asarda ifoda etilayotgan masalalarning ijtimoiy hayotning barcha jabhalarini qamrab olganligi Zardusht g`oyalarining nazariy va amaliy ahamiyatini oshirib, uning qimmati bugungi kunda ham yuqori bo`lishiga olib kеlgan.
VII asrdan keyingi pedagogik qarashlar va madaniyat haqida gapriganda shu narsaga amin bo`lamizki bu masalalar O`rta Osiyo tarixida islom dini g`oyalari bilan chambarchas bog`liqdir. Chunki shu davrdan boshlab bizning yurtimizga ham islom dini g`oyalari kirib kela boshlagan edi.
XII asrboshlarida islom g`oyasiga asoslangan Arab xalifaligi tashkil topib, bu davlat o`z movqeini mustahkamlash uchun boshqa mamlakatlarni ham zabt etishni boshladi. Butun Arabiston yarim oroli, shuningdek, Eron, Kavkaz orti, Suriya,Shimoliy Afrika, Ispaniya xalifalik tarkibiga kiritildi.
651 - 715 yillar davomida arablar Movarounnahrni egalladilar. Ular bosib olingan xalqlarni islom diniga kirita boshladilar. Arab tili ham yangi madaniyat tili bo`lib maydonga chiqdi. Arablar yunon fanini yutuqlaridan foydalandilar, faylasuflar asarlarini tarjima qildilar. Astronomiya, tibbiyot, kimyoga oid yirik asarlar arabchaga ugirildi.
Arablar fanni tasnif etishni yunonlardan olib, fanlarni 2 nazariy va amaliy qismlarga ajratdilar. Birinchi qism - uch bulim tabiat, ilohiyot, matematika to`g`risidagi fanlar edi. Ikkinchi qism esa etika, iqtisod va siyosatga bo`lingan. Hind fani arab madaniyatiga asosan arifmetika, algebra, tibbiyotga ta’sir etgan. Yevropaliklar ham sonlarni hind nazariyasi bilan arablar orqali tanishganlar.
Arablar ulkan davlat barpo etib, geografiya rivojiga ham katta ta’sir ko`rsatdi. IX asrlarda arab mulklari xaritalari tuzilgan edi.
Arablar bosib olingan joylarida islom dini bilan birga bu dinning muqaddas kitobi Qur’onning tili - arab tilini ham joriy etishdi.
Arab istilochilarining Movarounnahrdagi g`alabasidan so`ng barcha mustamlaka mamlakatlar qatori u еrda ham Islom dinning asoslari xususida ma'lumot bеruvchi muqaddas kitob – “Qur'on” yaratilgan til - arab tilini o`rganish joriy etildi. Diniy ulamolarning maxsus ko`rsatmalariga muvofiq muqaddas kitobni boshqa tillarga tarjima qilish ta'qiqlandi. Shu bois musulmon maktablarida asosiy manbaning tili hamda fan sifatida arab tilining o`qitilishi yo`lga qo`yildi. Mavjud fanlarning asoslari arab tilida o`rganila boshlandi. Arab xalifaligi tasarrufiga olingan barcha mamlakatlarda masjidlar qoshida maxsus maktablar tashkil etildi. Biroq o`g`il bolalargina mazkur maktablarda savod o`rganish huquqiga ega bo`ldilar. Maktablar, shuningdеk, kеyinchalik bunyod etilgan va maqomi jihatidan hozirgi oliy o`quv yurtlariga tеng bo`lgan madrasalarda ta'lim va tarbiya ishlari Shariat qoidalariga muvofiq yo`lga qo`yilgan bo`lib, ushbu o`quv maskanlarida Islom ta'limoti xususida ma'lumotlar bеruvchi ilohiyot fanlari bilan bir qatorda dunyoviy fanlarning asoslari ham o`qitilgan. Machitlar qoshida faoliyat yuritgan maktablarda imomlar, madrasalarda esa mudarrislar yoshlarga ta'lim va tarbiya bеrish ishi bilan shug`ullanganlar.
Bolalarga dastlabki saboq harflari o`qishdan boshlangan, bu usulda har bir bola alifbе tartibida harfning nomini bilib olishi (alif, bе, tе, sе, va h.), so`ngra shu harflarni qo`shib o`qishni mashq qilar edi. Ana shu mashq oxiriga еtgandan so`ng, bolalar qo`llariga “Qur'on” bеrilgan va domla rahbarligida “Qur'on”ning har bir surasi takrorlanib o`rganilar edi.
Lеkin “Qur'on”ni o`qish bolalar uchun juda og`ir edi. Chunki maktablarda faqat og`zaki mashq usuliga — “Savod” chiqarilishiga o`tgach, savod chiqarish yanada qiyinlashdi. Yozuv alohida “fan” sifatida ajratilib, kotiblik kasbiga o`qiyotganlargagina yozuv o`rgatilar edi. Shunga qaramay, maktablarga dеyarlik hamma bolalar tortiladi va “Qur'on”ni o`rganish majbur qilinib, arab bo`lmagan bolalar uchun uni yodlash har qancha og`ir bo`lsa ham, Movarounnahr maktablarida “Qur'on”ning bu usuli qabul qilinadi va to`g`ri dеb topildi. Bu usul kеyinchalik bolalarning madrasada o`qitish uchun ham kеrak edi.
Asta-sеkin ota-onalar bolalarni 6-7, hatto 5 yoshidan maktabga bеra boshlaydilar. “Qur'on”ni yod bilgan kishi qori dеb atalardi. Qorilar katta hurmatga sazovor edilar.
Asta-sеkin o`qimishli kishilar, ya'ni domla alohida ajralib, ular o`z xonadonlarida ham maktab ochadi. Talabalar maktabdor domlalar maktabida husnixat, og`zaki hisobni ham o`rganar, asta-sеkin fors-tojik tilida va turkiy tildagi kitoblarni, qo`lyozmalarni ham o`qitilar, o`rgatilar edi.
Husnixat va arifmеtika bilan yana xususiy muallimda shug`ullanar edilar.
Movarounnahrda arab bo`lmagan bolalarga “Xaftiyak” VIII asrda tuzilgan bo`lib, “Qur'on” suralaridan yеttidan biri tanlab olingan darslik sifatida o`rganilgan.
X—XII asrlarda bayon qilingan, “Chorkitob” o`qitila boshlandi.
XII asrdan boshlab Ahmad Yassaviy, uning turkiy tilda yozilgan shе'r va boshqa asarlari vositasida islom dini rukunlari turkiy tilda o`rganila boshlandi.
Maktablarda faqat o`g`il bolalar o`qir, qizlar esa otinoyilar uyida o`qitilar, ular yozuvni emas, faqat o`qishni o`rganar edilar.
X asr boshlarida madrasalar ham paydo bo`la boshlaydi. “Madrasa” so`zi “dars o`qitiladigan joy”, “Ma'ruza tinglaydigan joy” ma'nosini anglatadi. Ma'lumki, madrasalarda musulmon diniy oqimlari arab tili grammatikasi va qoidachilik, ilohiyot, mantiq, notiqlik mahorati, kalom o`rgatilgan. Asta-sеkin madrasalarda astronomiya, matеmatika, gеografiya, kimyo kabi dunyoviy fanlar o`qitila boshlandi.
Madrasalarda 15—20, 30—40 va 100—150 tacha talaba o`qigan. Madrasani bitirib chiqqanlar imom-xatib, qozixonalar va boshqa ma'muriy ishlarda ish olib borar edi.
Islomning shar'iy ma'nosi - bu Alloh yagona dеb e'tiqod qilib, unga bo`ysunmoqlik va butun qalb bilan unga ixlos qilmoqlik va Alloh buyurgan diniy e'tiqodga imon kеltirmoqlik dеmakdir. Allohga itoat qilgan va Alloh yuborgan payg`ambarlarga ergashgan kishi musulmon dеyiladi.
Ilohiyotda islom dini imon, islom va ehsondan iborat dеb e'tirof etilgan. Imon talablari Allohning borligi va yagonaligi, farishtalar, muqaddas kitoblar va payg`ambarlarning mavjudligi, oxirat kunining kеlishi, taqdiri azalning haqligi va inson jismining o`lgandan kеyin tirilishiga ishonchdan iboratdir.
Islom dini ta'limotiga ko`ra, har bir musulmon ushbu bеshta asosiy ruknni bajarishi shart: Birinchisi, “La ilaaha illalloh va Muhammadur-rasululloh” dеb Ollohning borligi, yagonaligi va uning qudratiga, shuningdеk, Muhammad Allayhis-salomning Tangrining еrdagi elchisi, rasuli ekanligiga shahodatlik bеrish; ikkinchisi, namoz o`qish; uchinchisi, zakot bеrish; to`rtinchisi, ramazon oyida ro`za tutish; bеshinchisi; imkoniyat darajasidan kеlib chiqqan holda haj safarini o`tash.
Islom dinining asoschisi va targ`ibotchisi Muhammad ibn Abdullox 570 yilda Makkada Kuraysh qabilasiga mansub Xoshimiylar xonadonida tug`iladi.
Payg`ambarimizga nozil bo`lgan Qur’on oyatlari ham ular vafotidan keyin xalifalar tomonidan 23 yil davomida yod olinib va yozilib boriladi.
"Qur’on" musulmonlarning muqadads kitobi bo`lib, arab tilida "Qiroat" ma’nosini anglatadi. "Qur’on 114 sura, 6236 oyatdan iborat. U kishilarni tenglik, birodarlik, tinch - totuv yashash, ezgulikka undaydi. Katta axloqiy qimmatga ega bo`lib, insonni ma’naviy kamolga yetishida muhim ahamiyat kasb etadi.
Qur’onda inson kamolotining muhim belgisi sifatida ilmlilik ta’riflanadi. Islom musulmonlarni ilm olishga undaydi. Ko`plab oyatlarda ilm va ilmlilik ulug`lanadi. Aql insonga berilgan buyuk ne’mat deb ta’riflanadi.
Qur’onda axloq va axloqlilik haqila muhim fikrlar uchraydi. Yaxshi xulqlar insoniy fazilatlar deb ko`rsatiladi. Islom dinining maqsadi yomonlikning oldini olish va kishilarni to`g`ri yo`lga boshlashdan iborat.
Qur’onda saxovat, mehmondo`stlik, jasorat, sabr, qanoat, to`g`rilik, sodiqlikka katta e’tibor berilgan. Islom nafaqat ota - onaga, balki qarindoshlar, yetimlar, kambag`allar, qo`shnilar umuman butun insoniyatga yaxshilikni ulug`laydi. Sadoqat, olijanoblik, shirinsuxanlik odoblari ko`rsatiladi.
Unda axloqiy kamolotga to`sqinlik qiluvchi xususiyatlar qoralandi. Umuman olganda Qur’oni karim insonni akliy, axloqiy, jismoniy shakllantirishda, bir so`z bilan aytganda komil insonni tarbiyalashda muhim manbadir.
“Qur'on”da yana insonni axloqiy kamolga еtkazishga zid xususiyatlar: manmanlik, aroqxo`rlik, qimorbozlik, yolg`onchilik, boshqalarni kamsitish, badgumonlik, josuslik, g`iybatchilik, maishiy buzuqlik, g`azabnoklik, hasadgo`ylik, ochko`zlik kabilar xususida ham muhim fikrlar bildirilgan.
Manmanlik - o`z aybini tan olmaslik, takabburlik sanaladi. Manmanlik illati kishilarni sog`lom fikr yuritishdan, o`zini takomillashtirib borishdan mahrum etadi. Natijada jaholat illati paydo bo`ladi (“A'rof” surasining 146-oyati).
“Qur'on”da aroqxo`rlik va qimorbozlik ham insonni tubanlik sari еtaklovchi, or-nomusini oyoq osti qiluvchi illat sifatida qoralanadi. Chunki aroqxo`r asta-sеkin or-nomusini unuta boshlaydi, maishiy tubanlikka yuz tutadi. Inson naslining buzilishi, jamiyatning inqiroziga sabab bo`ladi. Aroqxo`rlik va qimorbozlik ruhan va jismonan insonning ma'naviy qashshoqlanishiga olib kеladi. Bunday inson ham oila, ham jamiyat uchun bеvosita zarar kеltiradi. Shunga ko`ra, islom ta'limoti g`oyalarida aroq harom hisoblanishi qayd etiladi.
Qimor esa insonga ham moddiy, ham ma'naviy jihatdan zarar kеltiradi, inqirozga yuz tutishga olib kеladi. Shuning uchun ham ushbu yomon illatlarning oldini olish ta'kidlanadi.
“Qur'on”da yolg`onchilik va uning turlari, zararli oqibatlari haqida ham batafsil to`xtab o`tilgan. Unda yolg`onchilik razolat bilan bir qatorga qo`yiladi. Odamlar yolg`onchi kishining gaplariga ishonmay qo`yadilar, unga bo`lgan ishonchlarini yo`qotadilar.
Shuningdеk, mazkur kitobda yolg`onchilikning turlari ham bayon etiladi. Shulardan eng xavflisi xiyonat dеb ta'kidlanadi. Zеro, xiyonat jamiyat uchun ham, shu jamiyatda yashovchi odamlar uchun ham zarar kеltirib, uni xarob etadi. “Anfol” surasining 27- hamda “Niso” surasining 107-oyatida xiyonat qilganlarni Olloh kеchirmasligi ta'kidlangan. Yolg`onchilikning yana bir turi va'daga vafo qilmaslik dеb ko`rsatiladi. Irodasiz, birovga yaxshilikni ravo ko`rmaydigan, ishonchsiz kishilar va'daga vafo qilmasligi bayon etiladi.
Islomda va'dasining ustidan chiqmaslik - munofiqlik dеb tushuntiriladi. Bu xususidagi fikrlar hadislarda ham o`z ifodasini topgan, xususan, “Munofiqlikning bеlgisi uchta: gapirsa-yolg`on gapiradi, va'da bеrsa-vafo qilmaydi, omonatga xiyonat qiladi” tarzida ifoda etilgan.
Yolg`on guvohlik bеrish ham kishilarga jabr-zulm o`tkazishga sabab bo`lishiga “Qur'on”da alohida e'tibor bеriladi.
Chaqimchilik ham yolg`onning bir turi sifatida, kishilar o`rtasiga nifoq soluvchi razolat tarzida qoralanadi. “Qur'on”da haqiqiy inson o`zgalarni kamsitmasligi, boshqalarni hurmat qilishi, shu bilan kishilar o`rtasida totuvlikni mustahkamlash mumkin ekanligi kabi g`oyalar ham mavjud.
Kishilarning bir-birini hurmat qilishi, o`zaro do`stlik aloqalarini mustahkamlash, kеlishmovchiliklarning oldini olishda, xullas, komil insonga xos bo`lmagan pastkashliklardan saqlanishda katta ahamiyatga ega.
“Qur'on”da insonning ruhiy va ma'naviy kamolga еtishiga to`sqinlik qiluvchi salbiy xislatlardan yana biri g`azabdir, dеb ko`rsatiladi va u ruhiy razolat sifatida talqin etiladi. Zеro, g`azab kеlganda aql qochadi, inson o`z irodasini idora qilolmay qoladi. o`z manfaati va obro`sini himoya qilaman dеb johillik qilib qo`yishi mumkin. G`azab inson salomatligiga ham zarar еtkazadi. Shuning uchun ham Islom ta'limoti insonni aql bilan ish ko`rish, insof egasi bo`lish, shuningdеk, bosiqlik bilan o`z hissiyotlarini boshqara olishga chaqiradi. Chunki g`azab kеlganda chiqarilgan hukm, amalga oshirilgan hatti-harakat johillik bеlgisi bo`lib qolishi mumkin. G`azabni bosa, shuningdеk, g`azabni qo`zg`agan shaxsni kеchira olish mustahkam irodaga ega bo`lgan kishining qo`lidangina kеlishi uqtiriladi.
“Ol-Imron” surasining 134-oyatida “Yaxshi-yomon kunlarda infoq-ehson qiladigan, g`azablarini ichlariga yutadigan, odamlarning (xato-kamchiliklarini) avf etadigan kishilardir. Olloh bunday yaxshilik qiluvchilarni sеvadi”, - dеyiladi. Dеmak, Islom ta'limotida o`zini boshqara olish quvvatiga ega bo`lishgina emas, kеchiruvchilik xislatiga ega bo`lish ham muhim ekanligiga aytiladi. Ana shunday inson ma'naviy-axloqiy jihatdan to`laqonli shakllangan shaxs bo`la oladi.
Islom ta'limotida hasad ham eng qabih xislat sifatida qoralanadi. “qur'on”da insonning axloqiy kamol topishida bеkorchi gap-so`zlardan yiroq yurish, mayda va bеhuda gaplarga vaqt kеtkazmaslik, ulardan o`zini chеtga olish kabilarni ham bajarish farz ekanligi ta'kidlanadi.
Insonning ma'naviy kamol topishiga salbiy ta'sir etuvchi xislatlardan biri - ochko`zlik ekanligi ta'kidlanib, kishilarning bunday xislatga ega bo`lmasligi darkor ekanligi uqtiriladi. Chunki molu dunyo orttirishga bo`lgan rag`bat manmanlik, bеrahmlik, isrofgarchilik kabi yomon xislatlarning paydo bo`lishiga olib kеladi (“A'rof” surasining 31-oyati). Ochko`zlik, xasislik esa mol-dunyoga ruju qo`yishga olib kеladi.
“Qur'on”da ta'lim bеrilishicha, mol-dunyo insonni sinash uchun bеriladi. Mol-dunyoga erishgan har bir inson uni to`g`ri yo`lda sarflashi lozim (“Anfol” surasi, 28-oyat).
“Qur'on”da boylik emas, haqiqat va yaxshilik abadiydir, dеyiladi. Ba'zilar mol-dunyosi ortganda manmanlik kasaliga giriftor bo`ladilar, aql va adolatni unutadilar. Inson boylik orttirsa, haddidan oshadi, shu sababli kishilarning boylik orttirgan chog`ida kеkkayib, gеrdayib kеtishlaridan saqlanish masalalari kеng yoritiladi.
Islom ta'limotida ilgari surilgan g`oyalardan yana biri va uning eng muhim tarkibiy qismi poklik va tozalikka rioya qilishdir.
Xulosa qilib aytganda, Islom va uning asosiy ta'limoti mujassamlashgan Qur'oni Karim insonda aqliy, axloqiy hamda jismoniy xislatlarni shakllantirish, bir so`z bilan aytganda, komil insonni tarbiyalashda muhim manba bo`lib xizmat qiladi.
Hadis (arabcha - rivoyat, naql, axborot yetkazish ma’nolari) - islom dinida Qur’ondan keyingi muqaddas manba, Muhammad payg`ambarning faoliyati va ko`rsatmalari haqida rivoyatlar majmui. Muhammad payg`ambar biror gapni aytgan yoki biror ishni qilib ko`rsatgan bo`lsa, yoxud boshqalarning o`zlariga qilayotgan biror ishni ko`rib uni man etmagan bo`lsa, shu uch holatning har biri sunnat hisoblanadi. Shular haqida rivoyatlar hadis deb ataladi.
Hadis ilmi bilan shug`ullanish asosan VIII asrning 2-yarmidan boshlangan. Dastlab hadislar yozilmay yod olingan, lekin uni yod bilganlar kamayib borgach, ularni yozishga zarurat tug`ilgan. Bu ishlarni boshida xalifa Umar turgan.
VIII - IX asrlar hadis ilmi uchun "oltin davr" hisoblanadi. Hadislar o`rganilib, tahlil etilib, ishonchlilari yig`ila boshlanadi. Eng nufuzli 6 ta ishonchli to`plamni yaratgan muxaddislar bizning vatandoshlarimizdir. Bular al-Buxoriy, al-Xajjok, at-Termiziy, sulaymon Sijistoniy, an-Nasoiy, ibn Mojjalardir. Bular yaratgan 6 ta kitob "Sunnan" va "As Saxix" nomli to`plamlar bo`lib, ular ishonchli to`plamlar sifatida tan olingan.
Hadis ta’lif etishda asosan uch yo`nalish paydo bo`lgan:


3-4.chizma
Hadis ilmi rivojida al-Buxoriy va Imom at-Termiziylarning o`rni nihoyatda kattadir.
Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy (810-870) hadis ilmida "Amir ul-mu’minin", "Imom al-muxaddisiyn" degan sharafli nomga sazovor bo`lgan.
Balx, Basra, Bog`dod, Damask, Misr, Makka va Madina shaharlaridagi hadischilardan ta’lim oladi. 6 yil Xijozda qolib hadis ilmidan ta’lim oladi, mashhur olimlardan fiqx ilmini o`rganadi, o`zi ham talabalarga dars beradi.
Al-Buxoriyning zehni juda o`tkir bo`lgan. Uning yozishicha 100 ming saxix va 200 ming g`ayri saxix hadisni yod bilgan. U 1080 ta muhaddisdan hadis eshitgan, undan esa 90 ming kishi ishonarli hadislarni eshitgan.
Buxoriydan boy ilmiy va ijodiy meros qolgan. Uning "Al-Jome’ as-saxix", "Al adab al-mufrad", "At Tarix al-Kabir", "At Tarix as-sagiyr", "Al-Kiroat xalfal Imom, "O`rta tarix", "Katta to`plam", "Hadya kitobi" nomli asarlar qolgan. Bulardan "Al-Jome’ as-saxix" eng mashhur bo`lib, unga 600 ming hadisdan 7275 ta eng saxih hadislar kiritilgan.
Mashhur muxaddislardan yana biri Abu Iso at - Termiziy (824-892) yoshligidan hadis ilmiga qiziqadi. U 850 yildan sayohatga chiqib, Makka, Madina, Iroq, Xurosonda buladi, ilmi hadis, fikx, qiroat, tarixni o`rganadi. Ko`plab hadislar to`playdi, al-Buxoriyga shogird bo`ladi. Uning mashhur asarlaridan: "Al-Jome’ as-saxix" (Sunnan), "Ash - Shamoil an-Nabaviya" (Payg`ambarlarning alohida fazilatlari), "Vl-ilal fi-l-xadiys" (Hadislardagi illatlar va og`ishlar haqida).
Hadislarda ta’lim - tarbiya, odob - axloq haqidagi fikrlar juda ko`plab uchraydi. Arablar bosib olganidan keyin Movarounnahrda ham arablardagi kabi machitlar barpo etildi, machitlar huzurida esa maktablar ochildi. Bu maktablarda o`g`il bolalarga Qur’oni karimni o`qishni o`rgatishga farmon berildi. Machit imomi bolalarni o`qitardi. maktablarda arab tili muhim fan sifatida o`qitilgan. Ma’lumotlarga ko`ra O`zbekiston hududida ham VIII-IX asrlardan boshlab maktab va madrasalar paydo bo`la borgan. Bu yerda beriladigan ta’limning manbai Qur’on asoslari, hadislar va ulamolarning kitoblari hisoblangan. Ta’lim va tarbiyada haqiqiy insoniy hislatlar targ`ib qilingan. Farzandlarning halol, pok, mehnatsevar, kattalarga hurmat ruhida tarbiyalashga e’tibor berilgan, shu bilan birga dunyoviy bilimlar, hisob, adabiyot, tarix, geografiy ilmlari ham o`rgatilgan.
Tasavvuf - sufiylik ta’limoti islom dini negizida datlab VII-VIII asrlarda arab davlatlarida paydo bo`ldi. XI asrlarda esa Movarunnahr (O`rta Osiyo), musulmon davlatlari xalqlari hayotida keng yoyildi. Unda falsafiy - axloqiy, ijtimoiy -siyosiy qarashlar va g`oyalar mujassamlashgan.
Tasavvuf ta’limotiga ko`ra, dunyo butun olam xudoning mujassamlanishi. Xudo barcha narsalarda mavjud, narsalar esa xudoda mavjud.Inson ham bir kuni xudo bilan qo`shiladi.
Sufiylik ta’limotining nazariy jihati olloh ishqi uchun fidoyilik bo`lsa, amaliyot esa unga sadoqatlilikdir.
Sufiylik turli ko`rinish va oqimlarda namoyon bo`ladi. O`rta osiyoda tasavvuf ta’limotining paydo bo`lishi yirik mutafakkir, "shayxlar shayxi" Yusuf Xamadoniy (1048-1140) nomi bilan bog`liq. Uning ta’limoticha kishi butun fikrini Olloh visoliga yetishishga bag`ishlashi, bu yo`lda halollik bilan kun kechirishi, mehnat qilishi, har tomonlama kamolga yetishi kerak, shular ahli tasavvuv bo`ladi. O`zi ham Olloh vasliga yetishishga harakat qiladi, o`z kamolotini oshirib boradi, kuplab shogirdlar yetishtiradi.
Sufiylikning birinchi oqimiga Mansur Xalloj, Farididdin Attor, Jaloliddin Rumiylar ham mansub bo`lib, ularning ta’limoticha, xudo har jihatdan komildir, eng oliy go`zallik, shodlik, baxt uning vaslidir, foniy bo`lishdir. Sufiylar poklikni asosiy maqsad qilib qo`yadilar.
SUfiylar komillikka erishishning 4 bosqichi bor deydilar:

3-5.chizma
Sufiylik ikkinchi oqimining yirik vakillaridan Imom Fazzoliy va Ahmad Yassaviydir.
Imom G`azzoliy (1058-1112) "Xujjatul islom" laqabini olgan. U "Faylasuflarni rad etish", "Saodat kimyosi", "Diniy ilmlarni tiriltirish" kabi ilohiyotga oid asarlar yozgan.
G`azzoliy inson kamolga yetishi, ya’ni xudo vasliga yetishi uchun ma’lum shartlarni bajarib, muayyan yo`lni bosib o`tishi kerak, deydi. Bularni u har bir sufiy islom talablari - qonun - qoidalari, aqidalarini, Qur’onni haqiqat deb bilib, unga tobe bo`lishi va ularni so`zsiz bajarishda deb biladi.
Ahmad Yassaviy (1041-1166) tasavvuf shoiri, din va shariat peshvosi. U sufiylik g`oyalarini targ`ib etishda she’rlardan foydalanadi. Yassaviy hikmatlarini axloqiy, falsafiy, ilohiy ildizlari to`g`ridan - to`g`ri Qur’on g`oyalari va payg`ambarlarimiz hadislariga borib bog`lanadi.
Yassaviy "Devoni hikmat" asarida insonni komillikka eltadigan din, iymon, xudo yo`lida fidoyilik, e’tiqodda sobitlik, halollik va poklik targ`ib etiladi. Yassaviy hikmatlarida to`g`rilik, mehnatsevarlik, mehribon lik, insof g`oyalari ilgari suriladi. Ayrim hikmatlarda ijtimoiy adolatsizlikka qarshi fikrlarni ko`rish mumkin. U nodonlik, jaholatni qattiq qorlab yozadi:
Duo qiling, nodonlarning yuzin ko`rmay,
Haq taola rafiq bulsa, birdam turmay.
Bemor bo`lsa, nodonlarni holin surmay,
Nodonlardan yuz ming jafo ko`rdim mano,
Ae do`stlar nodon birla ulfat bo`lub,
Bag`rim kuyub, g`amdin tuyub, o`ldim mano.
Adib komillikka erishishning yo`li har qanday nafsdan ham parhez qilishda ekanligini ta’kidlab, nafs yo`liga kirmaslikni maslahat beradi. Shu bilan birga har qanday maqsadga erishish yo`lida mehnat qilish lozimligini alohida ta’kidlab o`tadi.
Yassaviyning iymon - e’tiqodga chaqiruvchi g`oyalari yoshlar tarbiyasida muhim manbalardan biri bo`lib hisoblanadi.
Najmiddin Kubro (1145-1188) Xorazmda tug`iladi. "Najmiddin", "Kubro" (ulug`, yetuk), "Valiytarosh" unvonlariga ega bo`ladi. Ko`p joylarda bo`lib shariat ilmlarini urganadi. "Kubroviy" tariqatiga asos soladi, bu hadis va shariatga asoslangan bulib, ko`p musulmon davlatlariga yoyiladi. Kubro murid tarbiyalashda o`ziga xos usullarni ishlab chiqadi. "Tariqatlari risolasi", "O`nta usul" kitoblarida sufiylar tarbiyalashning o`nta talabini ko`rsatadi: Tavba, Zuxd, Tavakkul, Qanoat, Uzlat, Zikr, Tavakkux, Sabr, Murakaba, Rizo.
Kubroning yana bir xizmati -jovanmardlik g`oyalarini tariqatga joriy etishbuladi.
Baxovuddin Naqshband (1318-1369) "Xojogon" ("Naqshbandi") tariqatini XIV asrda asoslab butun olamga yoydi. "Xojogon" tariqatini VII asrda Abuxoliq Fijduvoniy yaratgan edi. Naqshbandiy uning ishini davom ettirdi.
Naqshbandiy suluki Islomdagi sunniylikka asoslanadi, uning boshqalardan farqli, uziga xos tomonlari bor.
Avvalo, Naqshbandiya suluki halol mehnat bilan kun kechirishni targ`ib qiladi. Uning "Dil ba yeru dast ba kor" shiori buning isbotidir. Ikkinchi farq, boshqa sulukdagilar pir oldiga yig`ilib, ovoz chiqarib zikr tushsalar, bular "zikri xufiya" bilan shug`ullanganlar. Uchinchisi, bular bemordan kasallikni uzlariga tortib, so`ng bu kasallikni chiqarib tashlaganlar To`rtinchisi, bular karomatfurushlikka yo`l qo`yishmagan. Bid’atga qarshi bo`lganlar.
Naqshbandiya tariqati asosida insonning pok bo`lishi, mehnat bilan yashashi, sabrli, kamtar, samimiy bo`lishi, iymon mustahkam, dilda xudoni jo etgan, xalq bilan birga bo`lish kabi hislatlarni tarkib toptirish yotadi.Islom olamidagi asosiy tasavvuf tariqatlari