|
Nisbiy deformatsiya.Deformatsiyalarning aksariyati ikki xil cho`zilish va siqilish deformatsiyalariga keltiriladi
Birlik ko`ndalang kesim yuzaga to`g’ri keluvchi kuchga kuchlanish deyiladi.
Deformatsiyalanish darajasining miqdoriy xarakteristikasi sifatida nisbiy deformatsiya tushunchasi kiritiladi.
Deformatsiyalanish darajasining miqdoriy xarakteristikasi sifatida nisbiy deformatsiya tushunchasi kiritiladi.
Plastik deformatsiyalari
Har qanday ob'ekt tashqi kuch ostida buziladi. Deformatsiya ma'lum bir chegaradan oshmasa, tashqi kuchlar chiqarilgach deformatsiya energiyasi yo'qoladi. Ushbu deformatsiyaga elastik deformatsiya deyiladi. Tashqi kuch-quvvat katta bo'lsa, uning harakati to'xtab qolsa, hosil bo'lgan deformatsiya butunlay yo'qolib qolmaydi va plastik deformatsiyaning qoldiq deformatsiyasi mavjud.
Plastik deformatsiya haqida tushuncha
Metallning qandaydir hajmiga qo’yilgan tashqi kuchlar tizimi uni deformatsiyasini keltirib chiqaradi. Elastik va plastik deformatsiyalar bo’ladi. Agar tashqi kuchlar olingandan so’ng deformatsiyalangan jism o’zining dastlabki shakl va o’lchamlarini to’liq tiklasa, bunday deformatsiya elastik deb ataladi. Agar tashqi kuchlar keltirib chiqargan jismning shakli va o’lchamlarining o’zgarishi, bu kuchlar olingandan so’ng o’z holida qolsa, bunday deformatsiyani plastik yoki qoldiq (qaytmas) deb ataladi.
Metallarga bosim bilan ishlov berish usulida detallarni olish homaki mahsulotni plastik deformatsiyalashga asoslangan. Plastik deformatsiya homaki mahsulotni buzmasdan turib, uning alohida hajmlarini nisbiy siljitish yo’li bilan detalning berilgan shaklini olishga imkon beribgina qolmay, balki homaki mahsulot materialining mexanik va fizik-kimyoviy xossalariga ham ta’sir ko’rsatadi.
Elastik deformatsiya metallda atomlarning turg’un muvozanat holatidan chetlatish hisobiga ro’y beradi va potentsial energiyaning minimum bo’lishi bilan ajralib turadi. Bu chetlanishning kattaligi qo’shni atomlar orasidagi masofadan oshmaydi. Elastik deformatsiya atomlararo masofani o’zgarishi natijasida qaytadigan hajm o’zgarishlarini keltirib chiqaradi. Hajmning qaytadigan o’zgarishi, masalan, 10 MPa bosim bilan 0,6 %, mis uchun 1,3 % nihar tomonlama siqilishda po’lat uchun tashkil etadi.
Atomlarni turg’un muvozanat holatidan chetlanishi jismda to’plangan potentsial energiyani oshiradi va belgilangan chegaralargacha chetlanish kattaligi deformatsiyalovchi kuchlar oshishiga proportsional ortib boradi. Har qanday sharoitlarda ham tashqi kuchlarning jismga ta’siri, atomlarni eng kam potentsial energiyali holatga qaytarishga intiluvchi, atomlararo kuchlarning qarshi ta’siri bilan muvozanatlashadi.
Plastik deformatsiya atomlarni yangi turg’un muvozanat holatlarga, kristall panjaradagi atomlar orasidagi masofadan ancha katta bo’lgan nisbiy siljishi hisobiga amalga oshadi. Plastik deformatsiyalashda jismga qo’yilgan kuchlar keltirib chiqargan umumiy deformatsiya plastik tashkil etuvchini ham, shu qatorda deformatsiyalovchi kuchlar olingandan so’ng yo’qoladigan elastik tashkil etuvchini ham o’z ichiga oladi.
Elastik deformatsiya
Qattiq modda tashqi kuchlar tomonidan ballarning nisbiy pozitsiyasini o'zgartirish uchun ta'sir qiladi. Tashqi kuch o'chirilganda, qattiq moddalar dastlabki holatning "elastik deformatsiyasini" tiklaydi. Tashqi kuch o'chirilsa va uning asl shakliga qaytarib berilmasa, u "paranormal deformatsiya" deb nomlanadi. Ob'ektning turli xil kuch sharoitlari tufayli elastik chegara ichida to'rtta asosiy elastik deformatsiyaning turlari mavjud: gravitatsiya va siqishni deformatsiyasi; kesish; egilish deformatsiyasi va bug 'deformatsiyasi.
Defarmatsiyalarning turları juda ko’p bo’lib tushunish o son bo’lishi uchun eng sodda defbrmatsiyalardan birini-bir tomonlama cho’zilish yoki bir tomonlama siqilishi munkin. Har qanday qattiq jism tashqi kuchlar ta'sirida o’zining shaklini va xajmini o’zgartiradi. Bunday o’zgarish defbrmatsiya deb ataladi. Tashqaridan qo’yilgan kuchlaming ta'siri to’xtashi bilan yo’qolib ketuvchi defbrmatsiyalar elastik defbrmatsiyalar deb ataladi. Kuchlaming ta'siri to’xtagandan so’ng jismda saqlanib qoluvchi defbrmatsiyalar plastik yoki qoldiq defbrmatsiyalari deb ataladi. Qattiq jismni uzluksiz muhit deb qaraymiz. Qattiq jismini cheksiz kichik zarrasi deb atom ya’ni molekulyar soni yetarlicha ko’p bo’lgan uzluksiz kichik bo’lagi nazarda tutiladi. Tashqi kuchlar yoqligida qattiq jism zarralari muvozanat vaziyatda turadi.
Bizga ma’lumki, defbrmatsiya ta’sirida o’tkazuvchanlik sohasi ham valent soha ham siljiydi. Buning natijasida esa taqiqlangan sohaning o’zgarishi ro’y beradi. Defbrmatsiya natijasida valent sohadagi sathlaming ajralishi, ekstrimumlardağı zaryad tashuvchilaming qayta taqsimlanishiga olib kelad. Ya’ni elektronlar eng past bo’lib, qolgan minimumlarga va kovaklar eng yuqori sathiarga o’ta boshlaydi.
Agar kuch ta’sirida jism deformatsiyasi vujudga kelib, kuch ta’siri to’xtagandan keyin jism awalgi holatini olishiga elastik defbrmatsiya deyiladi. Jismga ta’sir etuvchi kuch to’xtaganda qoldiq defbrmatsiya kuzatilsa bunday defbrmatsiyaga elastik bo’lmagan defbrmatsiya deyiladi.
Kuch ta’sirida jismni barcha nuqtalari bir xildagi defbrmatsiyaga uchrasa bunday defbrmatsiyaga bir jinsli deformatsiya deyiladi.
3-chizma. Cho’zilish defbrmatsiyasiga
oid.
4-chizma. Jismning parallel qatlamlarining bir-biriga nisbatdan kuch ta'sirida siljish defbrmatsiyasi.
Agar tashqi kuchlar ta’sirida sterjen ko‘ndalang kesim yuzasida faqat ichki bo‘ylama kuch N hosil bo‘lsa, cho‘zilish va siqilish deformatsiyasi paydo bo‘ladi.
Cho‘zilish va siqilish deformatsiyasi ramali konstruksiyalar elementlarida, kolonnalarda, fundamentlarda va fermalar elementlarida yuz berishi mumkin. Faqat cho‘zilishga ishlaydigan, ya’ni cho‘zuvchi kuchlarni qabul qiluvchi o‘ziga xos konstruksiyalarga troslar, zanjirlar, elektr uzatish simlari va boshqalar kiradi. Ular umumiy holda egiluvchi iplar deb ataladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
