Energetika va atrof-muhit o‘rtasidagi munosabat

Dunyo davlatlari muqobil energiyadan foydalanishga o‘tishi

Qayta tiklanuvchi - muqobil energetikadan foydalanayotgan davlatlar soni yil sayin ortib bormoqda. Ko‘pdan ko‘p davlatlar

2020-yilga qadar muqobil energetikadan foydalanish bo‘yicha dasturlar qabul qilgan bo'lib, tahlilchilarning fikricha, ular o‘z oldilariga qo‘ygan maqsadlariga muddatdan avval erishmoqda.

Avvaliga, birinchilardan bo‘lib, Shvetsiya, Bolgariya va Estoniya o‘z oldilariga ezgu maqsadni qo‘ygan bo‘lsa, keyinchalik ular safiga Litva ham qo‘shildi. Endilikda yildan yilga bu ro‘yxatdan joy olgan davlatlar soni ko‘payib bormoqda. Finlyandiya, Xorvatiya, Ruminiya, Italiya va Chexiya qayta tiklanuvchi energiyadan foydalanish borasida o‘z oldilariga qo‘ygan maqsadga erishdilar.

Qayta tiklanuvchi energiyadan foydalanish masalasida Shvetsiya eng oldingi o‘rinda bormoqda. Bu mamlakat foydalanayotgan energiyaning teng yarmini qayta tiklanuvchi manbalardan oladi. Quyosh va shamol elektr energiyasi ishlab chiqarishda asosiy manba ekani tan olingan (29-rasm). Bu manbalardan foydalanish keyingi 15 yil davomida ancha o‘sdi. Bu Yevropa Ittifoqi tomonidan qabul qilingan “20-20-20” deb nomlanuvchi strategiyaning asosini tashkil qiladi. Strategiyaning asosiy maqsadi 2020-yilga borib, atmosferaga pamik gazlarini shig’ariwdi 20 foizga qisqartirib, muqobil energetika manbalaridan foydalanishini 20 foizga ko‘paytirishdan iborat. Mazkur strategiya Parij konferensiyasida qabul qilingan majburiyatlami bajarish yo‘lida qo‘yilgan qadam sifatida ko‘riladi. Ma’lumki, jahon mamlakatlari 2030-yilga qadar atmosferaga parnik gazlami chiqarishni 40 foizgacha qisqartirishni o‘z zimmalariga olgan edi.

Endilikda nafaqat Yevropa Ittifoqiga a’zo mamlakatlar, balki boshqa davlatlar ham o‘z oldilariga qo‘ygan rejalami imkon qadar tezroq bajarishga kirishib ketishdi. Biroq, ba’zi davlatlar qayta tiklanuvchi energiyadan foydalanishga unchalik ham shoshilmayapti. Germaniya, Fransiya va Buyuk Britaniya qo‘yilgan maqsadlarga erishishga shoshilmayotgani aytilmoqda.

Yevropa mamlakatlari atmosferaga zaharli gazlami chiqarishni kamaytirish maqsadida an’anaviy yoqilg‘idan voz kechishni va muqobil energiyaga o‘tishni targ‘ib qilib keladi. Bu borada “ko'hna qita” mamlakatlari quyosh va shamol elektr stansiyalari qurishga mablag‘lami aslo ayamaydilar. Biroq, o‘tgan yili bu borada kiritilayotgan investitsiyalar ancha kamayotgani aytilmoqda. Bloomberg New Energy Finance e’lon qilgan hisobotga qaraganda, 2015-yilda Yevropa Ittifoqida qayta tiklanuvchi energetika uchun 58,5 milliard dollar sarmoya kiritilgan. Bu 2014-yilga nisbatan 18 foiz kamdir. Shu bilan birga 2006-yildan beri kuzatilgan eng past ko‘rsatkich ekani aytilmoqda.

Biroq, Buyuk Britaniyada bu ko'rsatkich 24 foizga oshgani va

4. 
   mlrd.ni tashkil qilgani ma’lum qilindi. Germaniyada “yashil energetika” uchun 10,6 mlrd. dollar sarmoya kiritgan. Bu bir yil oldinga nisbaan 42 foiz kamdir. Fransiyada sarmoya 53 foizga qisqargan va 2,9 mlrd. AQSh dollarini tashkil qilgan.
   

Yevropa mamlakatlari 2015-yilda 8 GVt quyosh jihozlarini o‘matgan. “Ko‘hna qita”da quyosh jihozlariga bo‘lgan talab o‘tgan yili 2014-yilga nisbatan 15 foizga oshgan. “Ko‘rinib turibdiki, quyosh energetikasi Yevropada yana oshmoqda” deydi Solar Power Europe kompaniyasi rahbari Jeyms Uotson. Bu boradagi ko‘rsatkich 2011-yilda eng yuqori cho'qqisiga chiqqan va shundan so‘ng quyosh jihozlariga bo‘lgan talab keyingi yillarda pasayib ketgan edi.

2015-yil davomida Yevropada quvvati 13 805,2 MVt bo‘lgan shamol elektrostansiyalari ishga tushirildi. Bu 2014-yilga nisbatan

4. 
   foiz ko‘p demakdir. Germaniya bu borada eng oldingi safda bormoqda. Ikkinchi o‘rinda Polsha turibdi. Fransiya uchinchi o‘rinni egallagan bo‘lsa, Buyuk Britaniyaga to‘rtinchi o'rin nasib qildi. Shuni eslatib o'tish kerakki, Buyuk Britaniyada shamoldan olinadigan elektr manbaining 59 foizi dengizga o‘matilgan jihozlar hissasiga to‘g‘ri keladi.
   

Tahlilchilaming fikricha, Ispaniyada ham muqobil energiyaga kata e’tibor qaratilardi. Biroq mamlakatda o‘matilgan jihozlardan samarasiz foydalanilgani bois bu borada muvaffaqiyatsizliklar kuzatilmoqda. Shamol energetikasi Ruminiyada ham tannazzulga uchradi. Biroq Yevropa mamlakatlarida shamol energetikasiga umid ko‘zi bilan qarashadi.

2014-yilda Xitoyda quvvati 23 gigavattga teng yangi shamol energetikasi paydalaniwg’a tapsirildi. Bu jahonda foydalanishga topshirilgan shamol elektr stansiyalarining deyarli yarmi demakdir. 0‘sha yili dunyoda 53 gigavattga teng shamol energetikasi qurilgandi. Iqtisodi rivojlangan mamlakatlar har yili BMTning iqlim jamg‘armasiga 10 milliard dollar ajratish majburiyatini o‘z zimmalariga olgan edi. Kelajakda bu raqam 100 mlrd. AQSh dollarga yetkazilishi aytilmoqda. Bu mablag'lar rivojlanish yo‘liga o'tgan mamlakatlarga berilishi ko'zda tutilgan.

Jahondagi yashil energetika uskunalarining 24 foizi AQShda qurilgan. Biroq “okean orti” mamlakatida ishlab chiqariladigan energetikaning 13 foizi muqobil energetika hissasiga to‘g‘ri keladi. Meksikada ham bu borada katta loyihalar amalga oshirilmoqda.

Muqobil energiya manbalari va ularni namunaviy uy- joylar qurilishiga tadbiq etilishi. Bugungi kunga kelib insoniyatni xavotirga solayotgan asosiy muammolardan biri bu butun dunyo miqyosida tabiiy boyliklar zaxirasining oxirlab va aksincha insonlaming bu moddiyatga bo‘lgan ehtiyojining ortib borishidir. Mamlakatlar taraqqiy etgani sari energiya iste’moli dunyoda har yili o‘rta hisobda 12 foizga ortmoqda. Statistika ma’lumotlariga ko‘ra yer yuzidagi neft zahiralari 45 - 50. tabiiy gaz 70 - 75, ko‘mir 165 - 170 yilgacha yetishi mumkin.

Ta’kidlash joizki, xalqaro energetika amaliyotida muqobil manbalar sifatida gidro, quyosh, shamol, geotermal, yer issiqligi, biomassa energiyalari alohida e’tirof etiladi. Ular orasida eng istiqbolli yo‘nalishlardan biri, shubhasiz, quyosh energiyasidan foydalanishdir. Rivojlangan davlatlardagi nufuzli tashkilotlaming asosli xulosalariga ko‘ra, 2100-yilga borib, quyosh energiyasi sayvoramiz uchun energiyaning dominant manbaiga aylanadi.

Bugun Germaniya, Yaponiya, Xitoy, Ispaniya, AQSh, Isroil va Shveysariya mamlakatlarida muqobil energetika rnanbalarini rivojlantirish bo‘yicha izchil ishlar olib borilmoqda. Germaniyada iste’mol qilinayotgan energiyaning 20 foizi muqobil manbalar hisobiga qondirilmoqda. 2050-yilga borib, bu ko‘rsatkich 50 foizga yetishi rejalashtirilgan. Shveysariyada bundan ham ko‘p - 60 foizlik marra ko'zlanmoqda. Bugun AQShda quyosh kollektorlarining umumiy maydoni 15 mln., Yaponiyada 12 mln. nr yetdi. Isroilda mamlakat umumiy issiq suv ta’minotining 75 foizini tashkil etuvchi 1 mln. ga yaqin quyosh qurilmalari ishlab turibdi.

Bundan ko‘rinadiki, tabiiy resurslar tugab borayotgan bir sharoitda butun dunyoda muqobil energiya manbalariga nisbatan qiziqish ortib bormoqda. Hisob-kitoblar shuni ko‘rsatmoqdaki, sanoatning yuqori darajada jadal rivojlanib borayotganini hisobga olgan holda, mamlakatimizning elektr energiyasiga bo‘lgan talabi 2030-yilda o‘tgan yilga nisbatan 2 barobar oshadi va 105 mlrd. dan ziyod kVt. soatni tashkil etadi. Shu sababdan 0‘zbekistonda muqobil energiya manbalarini rivojlantirishga, ayniqsa, quyosh energiyasidan foydalanishga katta e’tibor qaratilmoqda.

0‘zbekistonda qayta tiklanadigan muqobil energiya manbalarini rivojlantirish uchun bir qancha shart-sharoitlar yaratilgan va mavjud. Birinchidan, respublikada Markaziy Osiyoda yagona va ilmiy ishlanmalari rivojlangan xorijiy davlatlarda e’tirof etilgan O‘zbekiston Respublikasi Pa’nler Akademiyasinin’ “Fizika- Quyosh” ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasi - ilmiy-eksperimental markaz tashkil etilgan. Ikkinchidan, 0‘zbekistonda havo bir yilda 320 kundan ziyod ochiq bo‘lib, mamlakatimiz yil davomida quyoshli kunlaming ko‘pligi bo‘yicha dunyoning aksariyat mintaqalariga nisbatan ustunlikka ega. Bu esa qayta tiklanadigan muqobil energiya manbalariga qiyinchiliklarsiz o‘tish imkoniyatini yaratadi. Bunday texnologiyalami keng miqyosda qo‘llash yaqin yillarda yurtimiz energetika tizimiga tushayotgan energiya yukini 2 mlrd. kilovatt soatga qisqartirish, lokal tarzda qariyb 2 mln. gigakaloriya issiqlik energiyasi ishlab chiqarishni ta’minlash imkonini beradi. Bu esa yiliga jami 250 mln. AQSh dollardan ortiq qiymatdagi energiya resursini tejashni ta’minlaydi. Osiyo taraqqiyot banki va Jahon banki xulosalariga ko‘ra, mamlakatimiz yalpi quyosh energiyasining yillik salohiyati 51 mlrd. tonna neft ekvivalentidan ortiq. Ana shu resurslar hisobidan, ekspertlaming hisob-kitoblariga qaraganda, mamlakatimizda joriy yilda iste’mol qilinadigan elektr energiyasidan 40 barobar ko‘p hajmdagi elektr energiyasi ishlab chiqarish mumkin.

0‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining “Fizika- Quyosh” ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasida ekologik sof energiyadan foydalanish borasida olib borilayotgan ilmiy izlanishlar e’tiborga molikdir. Bugungi kunda ilmiy-ishlab chiqarish birlashmada yirik va kichik quyosh energetik qurilmalarini yaratish, quyosh qurilmasining funksional imkoniyatlarini kengaytirish kabi yo‘nalishlar bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda.

Sanoatda yuqori texnologiyali va zamonaviy muhim obyektlar va quwatlami ishga tushirish, investitsiya jarayonini rivojlantirish va takomillashtirish, ishlab chiqarishni modemizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash jarayonlarini chuqurlashtirishga qaratilgan eng muhim ustivor vazifalami amalga oshirilishini ta’minlash chora-tadbirlarida tabiiy resurslardan oqilona foydalanish masalasiga alohida e’tibor qaratildi.

2014 - 2017-yillarda 45 mingdan ziyod namunaviy loyihalar asosida yakka tartibdagi uy-joylar barpo etildi.

Shuningdek, uy-joy qurilishi va infratuzilma sohasini taraqqiyotning ustivor yo‘nalishi sifatida belgilashga, qurilish sanoatini rivojlantirish, ya’ni yuqori texnologik qurilish materiallari, buyumlari va konstruksiyalarini tadbiq etish orqali energiya tejamkor binolami namunaviy loyihalash va barpo etilishiga ham alohida ahamiyat berilmoqda.

Bugungi kunda qurilish hajmining ortib borayotgani bilan birgalikda zamonaviy qurilish sanoati rivojlanishi barobarida yuqori texnologik qurilish materiallari, buyumlari va konstruksiyalarini tadbiq etish orqali energiya tejamkor binolaming namunaviy loyihalari asosida uy-joylar, qishloq vrachlik punktlari, savdo shaxobchalari, mahalla guzarlari, dehqon bozorlari, sport inshootlari, servis va elektron xizmatlar ko‘rsatish obyektlari qurilmoqda.

2013-yil Toshkent shahrida Osiyo quyosh energiyasi forumining oltinchi yig‘ilishida O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I. A.Karimov: “Mamlakatimizda Osiyo taraqqiyot banki bilan hamkorlikda amalga oshirilayotgan qishloq joylarda uy-joy qurilisin rawajlandiriw dasturi doirasida har yili namunaviy loyihalar asosida umumiy maydoni 1,5 million kvadrat metrdan ziyod bo‘lgan 10 mingdan ortiq yakka tartibdagi zamonaviy joylar barpo etilayotganiga e’dboringizni qaratmoqchiman.

Mazkur dastur doirasida biz texnik jihatdan ilg'or, quyosh energetikasi texnologiyalari qo‘llangan, yuqori energiya samaradorligiga ega bo'lgan uy-joylarni dunyodagi, jumladan, Yevropa va Osiyodagi bu sohada eng taraqqiy etgan mamlakatlar tajribasidan foydalangan holda, ommaviy ravishda qurishni ko'zda tutmoqdamiz” - deydi.

Bundan ko‘rinib turibdiki, muqobil energiya manbalarini namunaviy uy-joylarda tadbiq etish orqali energiya sarlini kamaytirishga va shu bilan birga aholini ijtimoiy-maishiy hayotini yengillashtirishga erishish mumkin.

Energetika hám átirap -ortalıq ortasındaǵı munasábet

Házirgi kúnde energetika resurslarınan nátiyjeli paydalanıwǵa dúnyanıń barlıq mámleketlerinde úlken áhmiyet berilip atır. Bunday jaǵdaydı janar may hám energiya resurslarini tabıw hám qayta islew ushın qarjılar hám de qosımsha miynet resursları hám materiallaming sarpı asıp barıwı menen anıqlama beriw múmkin.

Energiya - tábiyaat hádiyseleriniń insaniyat mádeniyatı hám turmısınıń tiykarı bolıp tabıladı. 0'z gezeginde energiya materiya háreket túrleriniń birdeyden ekinshi xilga aylanıwdıń muǵdarlıq bahası esaplanadı. Energiya túri boyınsha mexanik, ximiyalıq, elektr, yadrolıq hám hakozolarga bólinedi.

Insaniyat ámeliyatında paydalanıw ushın jaramlı material obiektlerinde sáwlelengenlengen energiya - energiya rezervlari dep ataladı. Tábiyaatda kóp ushraytuǵın energiya rezervlaridan túpkiliklileri úlken muǵdarda ámeliy mútajliklerge isletiledi. Olarǵa organikalıq janar maylar (kómir, neft, gaz), quyash, samal, suw (okean, teńiz, dárya ) hám hakozo energiya túrleri kiredi.

Energiya rezervlari tiklenetuǵın hám tiklenbeytuǵın túrlerge bólinedi. Birinshisine tábiyaat tárepinen tikkeley tiklenetuǵın (suw, samal, quyash hám hakozo) energiya rezervlari, ekinshisine bolsa, awaldan tábiyaatda tóplanǵan, lekin jańa geologik sharayatlarda qayta payda bolmaytuǵın (mısalı, toshko'mir) energiya rezervlari kiredi.

Tábiyaattan tikkeley alınatuǵın (janar may, suw, samal, ycrning ıssılıq energiyası, yadrolıq ) energiyaǵa baslanǵısh energiya dep ataladı. Baslanǵısh energiyanı arnawlı apparatlarda - stansiyalarda insaniyat tárepinen qaytaldan payda etinadigan energiyaǵa (bug4 energiyası, ıssı suw energiyası hám taǵı basqa ) ekilemshi energiya dep ataladı.

XX ásirdiń aqırına kelip energiyanı tutınıwın tábiy gaz, kómir hám yadro energiyasılıq esabına qandirildi. XXI ásir basında tiklenetuǵın energiya túrleri ónimliligin asırıw kútilip atır. Shamalıq esaplarǵa kóre bul energiya rezervlarini úlesi, yadro energiyasılıq menen 40% átirapında boladı. Paydalanatuǵın energiya dárekleri ishinde kómirdiń úlesi eń úlken (75-85%), neft (10 -15%) hám gaz (10 -15%) úlesleri sezilerli, qalǵan energiya rezervlari birgelikte 2% quraydı. Insaniyat iskerligi nátiyjesinde hár jılı atmosferaǵa (350-400)-106 tonna shań shıǵarıp jiberiledi, tábiyǵiy apatlar nátiyjesinde bolsa bul kórsetkishten 10 ese kóp shań shıǵarılıp jiberiledi.

Janar maydan paydalanıwshı hámme texnikalıq qurallar, jıl dawamında hawa háwizine tómendegi zıyanlı elementlami shıǵarıp jiberediler: SO2- (180-200) 106 tonna, S - (350-400)-10 b tonna, NO2 - (60 -65) • 106 tonna, C02 - (80-90 ) ■ 106 tonna.

bison iskerligi nátiyjesinde bir kárxana shıǵındıları menen atmosfera, dárya, kól pataslanıwı hám hátte ormanlar joǵalıp ketiwi múmkin. Bul lokal (jergilikli) ekologiyalıq máselelerine mısal bóle aladı. Paydalı qazilmalami qazib alıw hám ulami qayta islew nátiyjesinde teńizler, suw háwizleri qalalardıń tábiy ortalıǵı pataslanıwı, aymaqlaming aynıwın aymaqlıq (regional) ekologiyalıq máseleler formasında qaraw mu'mkin.

Sońǵı jıllarda ilimpazlar atmosferanıń ozon qatlamınıń juqalasıp, yemirilib baratırǵanın atap kórsetip atırler. Holbuki ozon qatlamı ultrafioletoviy nurlarınıń zıyanlı tásirinen tiri jonzotlami qorǵaw etedi. Bul process ásirese planetamız polyusında tez kechmoqda. Onda “ozon tuynigi” payda bolıwı gúzetilip atır. Ultrafioletoviy nurlar tásirinde kislorod (02) molekulaları erkin atomlarga bóleklenedi. Olar óz gezeginde kisloroddıń basqa molekulalarına birikib, ozon (O3) payda etedi.

Kisloroddıń erkin atomlari ozon molekulaları menen reaksiyaǵa aralasıp, kisloroddıń eki molekulasın payda etedi. Sonday etip, kislorod hám azan ortasında teń salmaqlılıq o'matiladi hám támiyinlenedi.

Biraq freon tipidagi pataslantiruvchilar ozonning bólekleniw procesin tezlestiredi. Bul kislorod hám azan ortasındaǵı teń salmaqlılıqtı buzadı, yaǵnıy ozon konsentraciyası azayadı. Pútkil planeta kólemindegi qáwip-xatami itibarǵa alıp, xalıq aralıq jámiyetshilik bul mashqalanı sheshiwge dáslepki qádemlerin qoydı. 1999 -jılda freon óndirisi yarım barovar kemeytiw boyınsha xalıq aralıq shartnamaǵa qol qoyıldı.

“Íssıxona nátiyjesi” - atmosferada temperaturanıń artpaqtası bolıp tabıladı. Jańa maǵlıwmatlar boyınsha, XX ásirdiń 80-jıllarında XIX ásirdiń aqırındagiga qaraǵanda arqa yarım sharda temperatura 0, 5-0, 6°S ga kóterilgen. Prognoz boyınsha XXI ásir baslarında planeta daǵı ortasha temperatura taǵı 1, 2°S ga eliriwi múmkin. Ilimpazlar temperaturanıń bul tárzde eliriwin birinshi náwbette atmosferada karbonat angidrid gazı hám aerozol (freon) lar muǵdarınıń artıwına baylanıstırıp túsintirediler. Bunda yeming ıssılıq nurlanıwın hawa kúshli utadı. Bunı pamikdagi jaǵdayǵa uqsatıw múmkin. Bunday “ıssıxona nátiyjesi” dıń yaralishida ıssılıq elektr stansiyası (IES) hám atom elektr stansiyası (AES) den ajraluvchi ıssılıq da málim rol oynaydı.

Íqlımdıń jılıwı mızlıqlaming intensiv eriwi hám dúnya okeanı júzesiniń eliriwine alıp keliwi múmkin. Bunıń áqibetinde júzege keletuǵın ózgeriwlami aldınan boljaw qıyın. Bul mashqalanı karbonat angidrid gazı hám basqa pataslantiruvchilaming atmosferaǵa tarqalıwın kemeytirip hám tábiyaat daǵı uglerod aylanıwında teń salmaqlılıqtı támiyinlep sheshiwi múmkin. 0'rmonlaming jalpı tárzde joǵalıp ketiwi - házirgi zaman degi global ekologiyalıq máselelerden biri bolıp tabıladı. 0'rmon gruppaları tábiy ekosistemalaming normal “islewi”da zárúrli rol oynaydı. Olar antropogen tiykarda kelip shıqqan atmosfera daǵı pataslıqlami utadı, topıraqtı erroziyadan saqlaydı, sırtqı suvlaming normal aǵısların tártipke saladı, topıraq suwi dárejesi tómenlewine dáryalar, kanallar hám suw háwizleriniń qurib qalıwına tosqınlıq etedi.

0'rmon maydanları azayıwı biosferada uglerod hám vodorod aylanıwı procesin buzadı.

Ormanlardıń joǵalıp ketiwi olardıń flora hám faunalari túrme-túr túrleriniń qaytıs bolıwına alıp keledi. Insan ormanlami joǵatıp, óz planetası túsiniń tábiyat kórinisin barǵan sayın jarlılashtirmoqda. Altıngugurt eki oksidi hám azot oksidi júzege keltiretuǵın Idslota jawınları ekosisteinalarga, ásirese ormanlarǵa úlken zálel keltiredi. Kislota jawınnan úlken japıraqlı tereklerden kóre iyne barglilari kóbirek zálel kóriwi anıqlanǵan. Kislota jawını átirap -ortalıqqa basqa zıyanlı tásirinler de kórsetedi. Islep shıǵarıw shıǵındıları saldamlı ekologiyalıq mashqalaǵa aylanadı. Házirgi waqıtta átirap -ortalıqtı pataslantıratuǵın sanaat hám awıl xojalıǵı kárxanaları shıǵındıları muǵdarın kemeytiwge háreket etińip atır. Bul maqsette quramalı filtrler islep shigılıp atır hám o'matilmoqda, qımbat bahalı tazalaw apparatları tındırgichlar júzege keliw etilip atır. Ekenin aytıw kerek, eń jetilisken tazalaw jumıslarınan keyin de, tazalanǵan aqaba suwda 10% ga jaqın pataslantıratuǵın elementlar hám erigen mineral elementlar qaladı. Mashqalanı shıǵındısız texnologiya islep shıǵıw jáne onı ámelge engiziw jolı menengine sheshiw múmkin.

Alımlaming baspasóz maǵlıwmatlarınan ekenin aytıw kerek, ıssıxona gazları yaǵnıy, karbonat angidrid (C02) gazı hám metan yeming tómen atmosfera qatlamında barǵan sayın ko'paymoqda.

Íssıxona gazlarınıń atmosfera daǵı muǵdarı kóbeyip barıwı jer sharında temperaturanıń eliriwine alıp keledi. Joqarıdagilardan kelip shıǵıp, ilimpazlar temperaturanıń eliriwi qápelimde unamsız aqıbetlerge sebep bolıwı múmkinligin, usınıń menen birge, bul mashqalalami sheshiw maqsetinde tiyisli sharalar kóriw kerekligini aytmoqdalar. Atmosferaǵa shıǵarılıp jiberiia- jatqan shań hám basqa shıǵındılar álemimiz boylap tegis emes tarqalǵan. Qala jaylarınıń shańlanganligi awıllıq jaylarına qaraǵanda 9 -10 márte joqarı. Mısalı, okean ústindegi hawanıń shańlanganligi 1 sm3 te 500 dane bóleksheni quraydı, qalada bolsa 1 sm3 de 105 bóleksheni quraydı.

Energetikanı rawajlanıwı nátiyjesinde yeming maydan bólegi de pataslanıp atır.

Íssılıq elektr stansiyalar hám elektr kárxanalarında elektr energiyası islep shıǵarıw quramalı ekologiyalıq máseleler menen baylanıslı. Energiya zárúrligi - insannıń tiykarǵı mútajliklerinen biri bolıp tabıladı. Energiya tekǵana házirgi zaman degi quramalı insan komandasınıń normal turmıslıq iskerligi ushın, bálki hár bir insannıń jasawı ushın da júdá zárúr bolıp tabıladı. Házirgi waqıtta elektr energiya tiykarınan gidro elektr stansiyalar, ıssılıq hám atom elektr stansiyalardan alınadı.

Toshko'mirda isleytuǵın ıssılıq elektr stansiya hám qazan apparatları úlken kultepalar payda etip, 1 Gvt quwatga iye ıssılıq elektr stansiya jılına maydanı 0, 5 km2 hám bálentligi 2 metr bolǵan kultepa payda etedi.

Íssılıq elektr stansiyasınıń átirap -ortalıqqa zıyanlı tásiri awalo úlken muǵdardaǵı kislorodtı, janar maynı qosıw ushın paydalanıw hám atmosferaǵa CO2 gazın shıǵarıp jiberiw, sonıń menen birge atmosfera temperaturasın eliriwi menen baylanıslı. Bunnan tısqarı ıssılıq elektr stansiyalar kúl hám uwlı zatlı gaz shıǵındılar shıǵaradı.

Íssılıq elektr stansiyası shıǵındılarında radioaktiv elementlar ámeldegi, mısalı, radiy izotoplari. Sol sebepli Íssılıq elektr stansiyası átirapındaǵı radiatsion nurlanıw atom elektr stansiyası átirapındaǵınan joqarı bolıp tabıladı. Íssılıq elektr stansiya hám atom elektr stansiya átirap -ortalıqqa zıyanlı tásirinlerden taǵı biri, kondensatordan shıǵıp atırǵan sawıpıw suwdı suw háwizlerine tastap jiberiwde júz boladı. Bul bolsa suw háwiziniń temperaturasın asırıwǵa hám óz gezeginde mikroklimatini ózgertiwge alıp keledi, suwdaǵı tiri barodlar turmısına zıyanlı tásir kórsetedi.

Ekologiya hám átirap -ortalıqtı pataslanıw dárejesin kemeytiw maqsetinde traditsiyaǵa tán bolmaǵan energiya dáreklerinen paydalanıw hám innovciyalıq joybarlami ámelde nátiyjeni ámelde qollanıw etiw, bul aktual mashqalanı bólekan hal etedi. Bul máselelerge áhmiyet bennaslik unamsız aqıbetlerge alıp keliwi múmkin. Mısalı, Batıs Evropa mámleketlerden oqib ótetuǵın Dunay hám Reyn dáryaları suwining pataslanganlik dárejesi júdá joqarı jáne bul jerde jasaytuǵınlıq xalıq salamatlıǵına unamsız tásir etpekte.

Íssılıq elektr stansiyalarda payda bolǵan kultepalami kulini qurılıs materiallarına qosımsha retinde paydalanıw házirgi dáwirde eń zárúrli máselelerinen biri bolıp tabıladı.

Íssılıq elektr stansiyadan shıǵıp atırǵan aqaba suvlami tazalaw da zárúrli máselelerden biri esaplanadı. Onıń ushın aqaba suvlami suw háwizlerine taslawdan aldın arnawlı tazalaw apparatlarda jaqsılap tazalaw zárúr. Quyash mirining energiyası, insaniyat paydalanıwı múmkin bolǵan eń úlken derek bolıp tabıladı. Quyash. energiyasınıń jer júzine jóneltirilgen aǵımı 1, 2-1014 tonna shártli janar mayǵa teń. Quyash energiyasınan paydalanıwdıń eń úlken máselelerinen biri sonnan ibarat, energiyanıń eń kóp bólegi jazda túsedi, energiyaǵa eń úlken talap bolsa qıs mawsimında tuwrı keledi.

Jerdiń 1 km2 maydanına ortasha quwatı 17 -104 kvt teń bolǵan quyash energiyası túsedi hám baslanǵısh energiya dárekleriniń bul energiyadan paydalanıw quwatı shama menen 19 kvt teń. Bul quwatlar óz-ara 104 márte parıq etedi. Quyash yeming ıssılıq teń salmaqlılıqında úlken orın tutadı. Onıń jerge tuwrı keletuǵın nurlanıw quwatı, insaniyat alatuǵın hám tábiyaatda júz bolatuǵın processler quwatidan kóp márte artıq bolıp tabıladı.

Házirgi sharayatında qayta tiklenetuǵın energiya dáreklerinen keń fbydalanishga májbúr etetuǵın ush tiykarǵı sebepler bar.

1. Milliy energetika qawipsizligi esaplanıp, neft, gaz, kómir sıyaqlı paydalı qazilmalaming azayıp barıwı sebepli qayta tiklenetuǵın energiya dárekleri mámleket ishinde energiya dáregi bolıp, joqarıdaǵı tur janar maylaming tutınıwın azaytadı.

2. Íqlım ózgeriwi áqibetinde kelip shıǵıwı múmkin bolǵan qáwip. Qayta tiklenetuǵın energiya deregi energetika mútajlikpe qandırıwǵa járdem beriwi menen bir waqıtta, atmosferag'a issixana gazlerin júdá kópriwdi qısqartadi.

3. Ekonomika sharayatında, ayırım alternativ energiya dárekleriniń ózine túser bahası aqırǵı on jıl dawamında tómenlep barıp atır. Alternativ energiya dárekleri ǵárejetleriniń azayıp barıwın'. onıń islep shıǵarıw texnologiyasınıń joqarı dárejede jetilistiriwip baratırǵanlıǵı menen anıqlama beriw múmkin. Bul tarawdıń rawajlanıwı menen ǵárejetler jáne de azayıp barıwı bolıp esaplanadı.

Dúnyadaǵı eń kúshli elektr stansiyaları

Jaqın waqıtlarǵa shekem kóplegen mámleketlikler atom energetikasına elektr quwatim úzilislersiz jetkiziwdiń birden-bir jaǵdayı retinde qaragandi. Biraq, házirgi waqıtta gidro elektr stansiyalaming rawajlanıwı talay nátiyjeli usıl esaplanadi. 2016 -jılda gidro energetika jáhán daǵı qayta tikleniwshi elektr quwatınıń 63 procenti hám ulıwma barlıq elektr energiyasınin' 17 procenti menen támiyinlep berdi. Bul tarawda Kitay, Kanada hám Braziliya mámleketleri jetekshilikti ustap turıptı. Jaqın on jıl ishinde basqa mámleketler de qayta tikleniwshi energiya potencialına kóbirek itibar qaratıwdı baslaydı. Egerde tabısqa eriwiladigan bolsa, insaniyattı taza hám derlik biypul elektr quwatı dáwiri kútip atır.

Amerikanıń eń úlken atom stansiyası Palo-verde AES bir neshe qalalar hám 4 mln. kisin elektr quwatı menen támiyinleydi. Bul atom elektr stansiyası sahrada jaylasqan hám joybarshılar energobloklarni jaqın oradagi munitsipalitetlarning aqaba suwi járdeminde sawıpıwǵa májbúr boldı.

Rossiya mámleketiniń Surgut GRES-2 neft gazı hám tábiy gazda isleydi. Ol dúnyada quwat boyınsha ekinshi ıssılıq elektr stansivasi hám Rossiya daǵı elektr quwatın islep shıǵarıw boyınsha eń yirigi esaplanadı.

Kareya mámleketiniń Xanbit AES dúnyada úlkenligi boyınsha besinshi atom elektr stansiyası esaplanadı. Ulıwma alǵanda, atom elektr stansiyası aldın Yongvan dep atalǵan. Biraq, 2011- jılda balıqchilar mámleket húkimetine petitsiya menen shıǵıwdı - olar óz jemisoli “qáwipli” atom energetikası menen birgelikte qabıl etiliwin qálebedi. Kareya mámleketiniń Xanul AES quwatı Xanbit atom elektr stansiyası quwatı menen ese bolıp tabıladı. Biraq, Kareyalıq injenerler Xanulni jaqın úsh jıl ishinde jáne de “kúshliroq" qılıwmoqdalar hám de sonda onıń quwatı 8 700 Mvt islep shıǵara baslaydı.

Arqa Amerikadaǵı eń iri Bryus AES dıń qurılısı 1987-jılda pıtken. Bryus AES Guron ko'li qirg'og'ida jaylasqan.

Iri bógetli Syans/vaba GES Yanszining joqarı cqimida jaylasqan. Gidroelektrostansiya bógetiniń qurılıp atırǵan teksheli sarqıramasınıń bir bólegi esaplanadı. Kitay mámleketi bul gidroelektrostansiya joybarı juwmaǵında júdá ku'shli stanciyalar shınjırın qolǵa kiritedi. Olar mámleketke talap etihivcni barlıq quwattı óndirisi mu'mkin.

Venesuela daǵı elektr quwatınıń 65 procenti Guri GESdan jetkezip beriledi. Qáwipli tárepi sonda, stansiya daǵı buzılıw qarivb pútkil mámleketti quwatsız qaldırishi múmkin. 2013-jılda Venesuelada naǵız ózinday jaǵday júz bergen. O'slum de kúshli órt barlıq ush joqarı voltli liniyaga zálel jetkezgen.

Avstraliyada mámleketti úzliksiz elektr energiya menen támiyinlew maqsetinde dúnyadaǵı eń iri quyash elektr stansiyası qurıladı. Solar Reserve kompaniyası (AQSh) hám Qubla Avstraliya shtatı administraciyası quwatı 150 Mvt quraytuǵın quyash ıssılıq elektr stansiyasın qurıw boyınsha shártlesiw tu/ishgan. Bul elektr stansiya bunday baǵdardaǵı stansiyalar arasında rekordchi baladı.

Solar Reserve quyash energetikası menen bogMiq ayriqsha joybarlami jaratıw menen belgili. Avstraliya daǵı elektrostansiya Aurora Solar Energy Project degen at aladı hám minar kórinisinde qurıladı. Arnawlı ıdıslarda quyash energiyası menen eriulgan duz jıynaladı. Bul erigen duz suyıq jaǵdayın bir neshe saat dawamında (6 snatdan 10 saatǵa shekem) saqlay aladı. bul bolsa quyash botgan saatlarda da issi4\ikui toplawǵa múmkinshilik beredi. erigen duz ıssıiik jalǵawǵısh arqalı ótip, óz e..^jyasini bug^ hám keyin e]ektr energiyası ónim boMishi ushın beredi.

Bul elektr stansiya 2018-jılda Port -Ogasx*. qalası qasında qurıla baslanadı. Bulman quyash energiyasın qóllaw ol TstsP qU]ay ioy esaplanadı. Stansiya 135 Mvt quwatda kúnine 8 saat isn. akkumulyatorlarni qóllaw bolsa elektr stansiyanı kún boyı isletiwge múmkinshilik beredi. Stansiyanıń quwatın 150 Mvt ge shekem kóteriw múmkin. Solar Reserve kompaniyası elektr stansiyanı qurıw boyınsha ótkerilgen tenderda eń kishi baha - 512 mln. AQSh dolları baxasın koLrsatgan. Shtat administraciyası kompaniya menen 20 jıllıq shártnama imzolagan. Bul elektr stansiyada islep shıǵarılǵan bir Mvt. saat elektr energiyanı 61 AQSh dollarınan vetkazib beriw názerde tutılǵan jáne bul gazda isleytuǵın ıssıiik stansiyalarinikidan arzanlaw bolıp tabıladı. Elektr stansiya 2020 -jılda iske túsiriledi.

Kitay mámleketinde injenerler suwda júziwshi energiya jıynawshı batarevalarni jańalıq ashishdi.

Kitaydıń Xuaynan qalasında insaniyat tariyxında dáslepki bar júziwshi quyash batareyaları jumısqa túsirildi. Usı waqıtta suwda háreketleniwshi energiya dáregi eski kómir kán rezervi ornında jumısqa túsirildi. Bul haqqında China Daily basılıwı xabar bergen.

Baspa xabarshısınıń jazıwısha, 86 gektar suw maydanım iyelegen quyash energiyasın ózinde toplaytuǵın batareyalar ulıwma esapta 1200 den artıqtı quraydı. Injenerler bergen maǵlıwmatlarǵa kóre, barlıq apparatlar birgelikte 15 min' xojaliqtag'i elektr energiyaǵa bolǵan talaptı biymálel qandira aladı.

Joybardı sol tarawda jetekshi bolǵan Kitaydıń Sungrow Power Supply Co. Ltd. kompaniyası layyorlagan bolıp, suwdaǵı batareyalar hár qanday tábiyaat ınjıqlıqlarına shıdamkor etip tayarlanǵan. Dáslepki júziwshi energiya dárekleri 25 jıl i s h 1 al i 1 i shi rej alashtirilmoqda.

Shotlandiyanıń arqa-shıǵısiy arqalında, Piterxed qalası qasında 20 mıń shańaraqtı elektr energiya menen támiyinlewge ılayıq Peterhead samal elektr stansiyasın o'matish jumıslarınıń juwmaqlawshı basqıshları baslanǵan. Házirde Hywind trubalarınan

tasidan birewi vetkazib berildi, qalǵan 4 tasi Norvegiya portiaridan jetkezip berilip atır (24-súwret).

Turbinalar islep shıǵaruvehi Statoil kompaniyasınıń (Norvegiya ) atap ótiwishe, júziwshi energiya generatorları quwatı bo yicha óziniń statsionar alternativlarına teń yamasa hátte olardan asadı.

Júziwshi generatorlaming konstruksiyası úlken qalqalami (poplavok) yadǵa saladı : suw sırtında 175 metrli minar qáddi kóterip turadı, generatcming ulıwma bálentligi bolsa 253 metmi quraydı. Bir minardıń salmaǵı 11, 5 tonna bolıp, turbinaning energiya generatorları quwatı 6 Mvt teń. Samal stansiyası minarın bir orında ustap turıw ushın teńiz tubida bir kilometr tereńge shekem bekkemlab qoyılatuǵın 3 láńgerli trosdan paydalanıladı. Statoil kompaniyası uzınlıǵı 75 metr bolǵan páriklaming hújim múyeshin ózgertira alatuǵın arnawlı programmalıq támiynat ornatǵan. Bunday texnologiya tekǵana samal kúshin nátiyjeli qóllaw, bálki dawıllar, tolqın hám aǵıs áqibetinde júzege keletuǵın terbelislami da kemeytiwge múmkinshilik beredi.

Barlıq 5 trubina Piterxed qalasından 25 km jaylasqan. Bul jay óziniń onsha tereńmasligi (120 m), samaldıń oLrtacha jıllıq tezligi joqarılıǵı hám turaqlılıǵın (10, 1 m/sek) sebepli saylanǵan. Samal stansiyası islep shıǵaratuǵın ulıwma quvvar 30 Mvt quraydı.

Aqırǵı waqıtlarda júziwshi elektr stansiyalardıń baxası jedel arzanlashmoqda, bul ulami kóshpelis (statsionar) stansiyalarǵa qaraǵanda ǵalabalıqlashuviga alıp keliwi múmkin. Usınıń menen birge, suwdaǵı dáslepki júziwshi samal elektrostansiyasini qurıw ǵárejetiari sonday obiektti qurǵaqlıqta qurıwdaǵınan 2 ret kóbirek bolıp, 190 mln. funt sterlingni quradı. Bul joybardı ámelge asırıw múmkinshiligi Shotlandiya húkimeti tárepden finanslashtirilish ornına payda boMdi. Áyne waqıtta Shotlandiya húkimeti taǵı bir júziwshi samal elektr stansiyasın qurıw joybarın maqulladi. Onıń quramına Germaniyanıń Senvion kompaniyasınıń 8 turbinasi kiredi. Stanciyanin' uliwma quwatı 48 Mvt quraydı hám 2018-jılda isley baslaydı.

Jonzotlarni qorǵaw etiwshi birpara shólkemler júziwshi samal eleklrostansiyalariga qarsı shıǵıp atırlar. Olardıń pikrine qaraǵanda, úlken turbinalar mińlaǵan qushlaming nobud boiishiga baslawshı bolıwı múmkin. Biraq hátte olardıń ańları bul nomerler suwretiv statistika menen tastıyıqlanmaganini tán alıp atırlar.

Indiyada quyash panellerine iye dáslepki poezd jumısqa túsirildi. Indiyada DEMU (Diesel Electric Multiple Unit) dep atalǵan, quyash panelleri menen úskenelestirilgen dáslepki poezd jumısqa túsirildi. Poezd joybarı Indian Railways mámleket kompaniyası tárepden ámelge asırılǵan (25-súwret). Poezd Qatardarjung stansiyasınan Nyu-Dehliga sheńber jónelis boyıeha háreketlenedi. Poezddıń úshek bóleginde quyash panelleri jaylasqan. Poezd dizel dvigateller járdeminde háreketlenedi, biraq odaǵı elektr ásbapları, basqarıw sisteması, cshiklami ashıw -jabıw sisteması hám informaciya tablosi quyash batareyaları islep shıǵarǵan elektr energiyadan támiyinlenedi.

Bir vagonda 16 quyash plastinasi jaylasqan bolıp. olardan hár birewiniń quwatı 300 vt quraydı. Tungi waqıt elektr támiynatı akkumulyatordan alınadı. Kompaniya administraciyası bayanatına koLra, bunday poezd bir jılda 21 mıń litr dizel janar maysın tejeydi hám bunda tcjamkorlik 21 mıń AQSh dolların quraydı. Quyash panelli bir vagonning apparatı 14 mıń AQSh dollarına teń. Poezd 80 km/s tezlik menen háreketlenedi.

Poezddıń jumısqa túsiriliwi Indiya tcmir jolları ministrliginiń ekologiyalıq jaǵdaynı jaqsılaw hám zıyanlı shıǵındılaming atmosferaǵa shıǵarılishini kemeytiw mámleket programmasınıń bir bólegi esaplanadı. Programma poezdlarda bioyoqilg'i, samal energiyası, suwdiń siklik isletiliwi, biohojatxonalar ornatilishini názerde tutadı. Bunnan tısqarı, mámleket transport tarmaǵı 2020 -jılǵa shekem quyash elektr energiyası islep shıǵarılishini 1000 Mvt ge shekem, 2025-jılda bolsa 5000 Mvt ge shekem asırıwdı rejelestirgen.

() 'zbekistonda energetikanıń rawajlanıwı

Ózbekstan Respublikası janar may energetika sanaatınıń quramına gaz, neft, kómir sanaatları hám energetika kiredi. Bul sanaat kompleksiniń mámleket sanaat óndiristegi úlesiniń 35% quraydı. Ózbekstannıń batıs hám qubla aymaqlarında tabılǵan neft, gaz hám kómir kánlerine súyene otirip yiidj. »- jılǵa usı sanaat tarmaqları tez rawajlantirilmoqda. Keleside Ózbekstan jáhán daǵı 10 iri gaz óndiriwshi mámleketler qatarına kiredi. Házirde anıqlanǵan gaz rezervlari 2 trln. m\ kómir rezervlari 2 mlrd. tonnadan artiq.

1991-1996 -jıllarda neft qazib alıw Rossiyada 61, 5%, Azerbaydjanda 77, 8%, Kazaxstanda 83, 2% bolǵan bolsa, Ózbekstanda bul kórsetkish 271% o'sdi. Sonıń menen birge, gaz tabıwda Rossiya, Kazaxstan, Turkmenistannan ayrıqsha túrde 117% joqarı esaplanadı. Neft, gaz, elektr energiyası óz mútajliklarimizni tolıq qandiribgina qalmay, usınıń menen birge kóp muǵdarda kirip qılıw imkaniyatın da berip atır. Házir bul kompleks kapital aqsha jumsaw hám de shet el investitsiyalami qosıwdıń eń paydalı tarawlarınan biri bolıp qalıp atır. Mámlekette janar may salmaqli sanaattıń zárúrli tarmaqlarınan biri bolıp, ol tábiy gaz, neft, kómir tabıw hám ulami qayta islew hám de qarıydarlarǵa jetkiziwdi óz ishine aladı. Respublikamızda rezervi sanaatda isletiliwi múmkin bolǵan dárejede esaplanǵan 160 tan artıq neft hám gaz kánleri ashılǵan. Olardan 115 tasi Buxara -Xiva háwizinde, 27 tasi Ferǵana, 10 tasi Surxondaryo, 7 tasi Ústúrtda jaylasqan.

Qánigelaming pikirine kóre, 0'zbekistonning 60 % jer astındaǵında neft hám gaz baylıqları bar. Neft hám gaz ámeldegi bolǵan 5 tiykarǵı regiondı ajıratıw múmkin. Bular, Ústúrt, Buxara -Xiva, Qubla -Batıs Hisor, Surxondaryo, Ferǵana regionları bolıp tabıladı. Neft hám gaz resurslariniń rezervlari 1 trln. AQSh dollarınan artıq bahalanıp atır. Mámleket janar may sanaatı respublika janar may -energetika kompleksiniń belgileytuǵın tarmaǵı bolıp tabıladı. Ol barlıq túrdegi janar may sheki onimsin qazib alıw, tábiy gazdı tazalaw hám jetkiziw, neft ónimlerin islep shıǵarıw kárxanalarınan ibarat. Onıń sheki onimdi qayta islew menen baylanıslı bolǵan iri kárxanaları Buxarada (Qarawılbozor), Qashqadárya (Kebirtan, Muborak), Tashkentte (Angren), Surxondaryoda (Sharg'un, Topar ) hám Ferǵana wálayatlarında jaylasqan.

Neft sanaatı. Mámleketimizde birinshi neft koni 1904-jılda Ferǵana (Chimyon) wálayatında ashılǵan. Ekinshi jáhán urısı dáwirinde hám odan keyingi jıllarda Ferǵana oypatlıqsı (Qubla Olamushuk, Polvontosh Andijan ) hám Qubla 0'zbekistonda (Xaudak, Jawınnan suw ishetuǵınkor) Ferǵana neftni qayta islew zavodı jumısqa túsirilgen. Biraq hár eki zavoddıń islep shıǵarıw quwatı kem bolıp, neft ónimlerine bolǵan mútajlik shetten keltirilishi esabına qandirilgan. Ǵárezsizlik sebepli neft sanaatında Buxara hám Qashqadárya wálayatlarında kóplegen iri kánleri jumısqa túsiriliwi nátiyjesinde (mısalı, Ko'kdumaloq) neft qazib alıw kórsetkishi keskin o'sdi. Atap aytqanda, 1960 -jılda 1, 6 mln tonna 1980-jılda 1, 3 mln. tonna, 1990 -jılda 2, 8 mln. tonna, 1997-jılda 7, 9 mln. tonna hám 2002-jılda 7, 2 mln. tonna neft qazib alındı.

Respublikamızda neftning tiykarǵı 92% bólegi Qashqadárya wálayatınan ohnadi. Qalǵan bólimleri Andijan, Surxondaryo, Navaiy, Ferǵana wálayatlarınan qazib alınadı.

Gaz sanaatı. Bul mámleket janar may -energetika sanaatınıń eń rawajlanǵan hám ekonomikada salmaqlı tarmaǵı bolıp tabıladı. Onı qazib alıw hám isletiw muǵdarı úlken tezlik menen ósip barıp atır (mısalı, mámleketimda 1990 -jılda 40, 7 mlrd. m3, 1995-jılda 48, 6 mlrd. m3, 2002 jılda 58, 4 mlrd. m3). Házirde 0'zbekiston gaz rezervleri hám qazip júdá kópriwda dúnyada birinshi on danalıqǵa kiredi. Ǵárezsiz Mámleketlikler Doslıq awqamı mámleketlerinde Rossiya hám Kazaxstannan keyin 3-orında turadı.

Mámleketimizde neft menen birge ushraytuǵın tábiy gazdı qazib alıw 1940 -jıldan aldın baslanǵan. Yilma-jıl mámleketimiz gaz sanaatınıń geografiyası keńeyip barǵan. Daslep Ferǵana oypatlıqsında, 1960 -jıllarda Buxara hám Navaiy wálayatlarında, 1970- jıllardan baslap Qashqadáryada gazdıń oǵada úlken rezervleri tabılǵan.

Surxondaryo wálayatı hám Qaraqalpaqstan Respublikasınıń aymaqlarından da kóplegen gaz kánleri tabılǵan. 1958 - 1960 - jıllarda Jarqoq-Buxara -Tashkent gaz trubası qurıldı. Bul magistralning qurılısı qala hám kóplegen awıllardı gazlawtirishga múmkinshilik berdi. 1962-jılda úlken rezervge iye bolǵan gazlı kán jumısqa túsirildi. Nátiyjede 0'zbekistonda birinshi ret gaz úlken trubalarda basqa aymaqlarǵa, Rossiya (Ural), Kazaxstan, Tadjikistan hám Baltıqboyı mámleketlerine jetkezip berildi. Sol maqsette, mámleketimizde 3 úlken (náhán) gaz trubaları (Buxara hám Navaiy wálayatları aymaǵında ) tezlik menen qurılǵan. Bul trubalar arqalı jılına Rossiya (Ural) ga 21 mlrd. m3, “0'rta Aziya - Oray” hám “Buxara -Tashkent-Bishkek-

Olmota” dep atalǵan trubalar arqalı Kazaxstan hám Turkmenistan Respublikalarına 30 mlrd. m3 gaz jo'natib turılǵan.

1960 — 1970-jıllarda 0'zbekiston gaz sanaatında keskin ózgeris júz bergen. Sol jıllarda mámlekette gaz qazib alıw 71

79 retke ósińki. Mámleket sanaatı tek ǵana jańa konlami tabıw hám jumısqa tushga túsiriw esabına rawajlanıp brogan.

jılda Qashqadárya wálayatında jaylasqan Muborak gazdı qayta islew zavodınıń birinshi gezegi jumısqa tushilgan.

Eń iri gaz hám neft kánleri Qubla -batıs Hisor hám Buxara - Xiva, Ústúrt, Surxondaryo hám Ferǵana aymaqlarında jaylasqan. Eń iri gaz, neft gaz kondensant kánlerinen Gazlı, Muborak, Shurtan, Ko'kdumaloq, Qarawılbozor, Mingbuloq esaplanadı.

Mámleketimizdiń 98 % gaz kánleri altıngugurtli gaz bolıp tabıladı. 2002- jılda tábiy gaz 54, 8 mlrd. m3, neft hám gaz kondensanti 7, 2 mln. tonna hám 321 mıń tonna altıngugurt óndiriske erisilgen.

Sonday etip, mámleketimizdiń neft hám gaz ónimlerine bolǵan zárúriyatın óz resursları esabına qandırıw aktual máselege aynalǵan.

Kómir sanaatı. Mámleketimiz aymaǵında dáslepki kómir qazib alıw 1930 -jıllardıń aqırında baslanǵan. Tashkent wálayatınıń Ahangaran aymaǵında (Angren), Surxondaryo wálayatınıń Sariosiyo hám Boysun rayonlarında kómir kánleri bar. Kómir rezervleriniń jıldan-jılǵa azayıwı kómir qazib alıw dárejesine unamsız tásir kórsetip atır (mısalı, 1990 -jılda

mln. tonna kómir qazib alınǵan bolsa, keleside onıń kólemi 2 ma'rtege kemeyip ketken). 0'zbekistonda gidro elektr energiya alıw ushın múmkinshilikler talay joqarı esaplanadı. Sol sebepli, 0'zbekiston Respublikası Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev ǵayratı menen 2017-jılda “0'zbekgidroenergo” Hákisionerlik Jámiyeti dúzildi.

Elektr energetika sanaatı. Elektrlastırıw sanaatı onıń jaylastırılıwına oǵada úlken tásir kórsetedi. Ádetde elektr energiya uzaq aralıqqa uzatıladı. Bul bolsa alshaq aymaqlarda islep shıǵarıw kúshlerin rawajlanıwına birdey járdem beredi. Elektr energetika sanaatın jaylastırılıwı aytıp ótken jaǵdaylar hám sanaat islep shıǵarıwdı aymaqlıq shólkemlestiriw nizamlıqlarına ámel etedi. Bul sanaattıń jaylastırılıwı hám rawajlantirilishiga janar may hám gidroenergetika resurslariniń geografiyası, elektr energiya jetkiziw degi texnika rawajlanıwı hám energiya tutınıw etiwshilaming jaylasıwı tásir kórsetedi. 0'zbekistonda elektr energiya islep shıǵarıw hám ekonomikanıń túrli tarmaqlarında paydalanıwdıń óz tán tariyxı bar. XX ásirdiń baslarında Tashkent qalasında daslep eki elektr stansiya qurılǵan. 1913-jılda mámleketimiz aymaǵında ulıwma quwatı 3 kvt. bolǵan 6 dizel elektr stansiya islegen, ulaming jıllıq quwatı 3, 3 mln. kvt.ga teńbo'lgan.

0'zbekistonda gidro elektr stansiya (GES) lami qurılısı 1926 - jılda Tashkentte Bo'zsuv GESning qurılısı menen baslanǵan. 0'sha dáwirde Bo'zsuv GES 0'rta Aziyada birinshi hám iri energetika imaratı esaplanǵan. 1940 -jılǵa shekem Bo'zsuv dáryasında hám Bo'zsuv kanalında Ílayıqiya, Bo'ijoy, Tabaqsoy hám basqa GESlar qurılǵan.

Mámleketirifizni elektr energiyasına bolǵan zárúriyatın GESlarga súyene otirip qandirisbning bir neshe yo'IIari júdá kóp. Mısalı :

GESlarda elektr energiyanı islep shıǵarıw ekologiyanı taza saqlaydı.

Janar mayresurslaritejaladi.

GESlar qurılısı nátiyjesinde payda bolǵan suw bazaları bolsa jańa yerlami suwǵarıwǵa múmkinshilik beredi.

Elektr energiya balansında suw resurslarınan paydalanıw sezilerli dárejede ósedi.

Dáryalar hám kanallarda suw bazalarınıń bógetlerinde jańa GESlar qurıladı.

Házirgi waqıtta respublikamızda ámeldegi bolǵan elektr stansiyalarda o'matilgan ulıwma quwat 14, 1 Gvt quraydı, sonnan 85, 3 % ıssılıq, 14, 7 % gidro elektr stansiyalarına tuwrı keledi.

Gidro elektr stansiyalar. Gidro elektr stansiyalarda suw aǵımı energiyası elektr energiyasına aylantırıladı. Bul jumıstı ámelge asırıw ushın GES quramında gidrotexnikalıq imaratlar, tiykarǵı hám járdemshi úskeneler jaylasqan stansiya jayı ámeldegi boladı.

GESlarda elektr energiyanı islep shıǵarıw ushın zárúr bahada suw sarpın hám suw tutiw ba'lentligin támiyinlew zárúr. Onıń ushın dáryalarda suw jolı bóget menen to'silib GES ushın zárúr bolǵan suw sarpı hám suw túsiw bálentligine eriwiladi. Geyde GESlar suwǵarıw ushın mólsherlengen gidrotexnikalıq imaratlarda da ornatılıwı múmkin.

GESlarda suw joqarıdan salmaqlıq kúshi tásirinde túsip, turbina dóńgeleklerin hám ol menen bir valda o'matilgan generator rotorini aylantıradı. Generatorda mexanik energiya elektr energiya jaǵdayına keltiriledi (27-súwret). Turbina menen generator birgelikte gidro agregat dep ataladı.

GESlarda islep shıǵılatuǵın elektr energiya ushın suw aǵımı energiyası tiykar bolıp xızmet etedi. Suw aǵımı energiyasınan nátiyjeli paydalanıw ushın salıstırǵanda qısqa aralıqta suw ústi ayırmashılıǵın jaylastırıw zárúr.

GESlaming quwatı, onıń energetikalıq potensialın anıqlaytuǵın kórsetkishlerinen biri esaplanadı. Ekenin aytıw kerek, quwat waqıt birliginde orınlanǵan jumıs muǵdarı menen anıqlanadı. Sonday eken, GESda bul waqıt birligi ishinde islep shıǵarılǵan elektr energiya muǵdarı bolıp tabıladı.

Usınıń menen birge, ko'rilayotgan ilajlarǵa qaramastan, milliy ekonomikanıń energiya sıyımlılıqı joqarılıǵınsha qalıp atır, qavta tikleniwshi dereklami sanaat óndirisine qosıw esabına janar may -energetika balansın diversifikatsiyalew dárejesi jáhán tendensiyasiga juwap bermeydi. Elektr hám ıssılıq energiyasın óndiriste baslanǵısh janar may retinde tiykarınan tábiy gaz hám basqa dástúriy uglevodorod janar may túrlerinen paydalanılıp atır.

Elektr hám ıssılıq energiyasın óndiriste qayta tikleniwshi energiya dárekleriniń (quyash, samal hám biogaz energiyası, kishi tábiy hám jasalma suw aǵıslarınıń gidroenergiyasi) ámeldegi joqarı múmkinshiliklerinen ámelde paydalanilmayapti.

2017 - 2021-jıllarda 0'zbekiston Respublikasın rawajlan- tirishning besew ústin turatuǵın baǵdarı boyınsha Háreketler strategiyasına muwapıq, ekonomikada energiya hám resursıar sarpın kemeytiw, óndiriske energiya tejeytug'in texnologiyalardı keń engiziw, qayta tiklenetuǵın energiya dáreklerinen paydalanıwdı keńeytiw, ekonomika tarmaqlarında miynet ónimliligin asırıw joybarlastırılǵan.

Bul wazıypanı orınlaw ushın jańa elektr energiya islep shıǵarıw quwatlarini qurıw hám barların modemizatsiya qılıw, tómen kernewli elektr tarmaqları hám transformator punktlerin jańalaw tiykarında xalıqtı elektr energiyası hám de taǵı basqa janar may -energiya resursları menen támiyinlewdi jaqsılaw, sonıń menen birge, qayta tiklenetuǵın energiya dáreklerinen paydalanıwdı keńeytiw boyınsha ilajlami ámelge asırıw ústin turatuǵın wazıypalardan biri dep belgileniwi kerek.

2017 - 2021-jıllarda 0'zbekiston Respublikasın rawajlan- tirishning besew ústin turatuǵın baǵdarı boyınsha Háreketler strategiyasında qayta tikleniwshi energiya dáreklerinen paydalanıwdı keńeytiw, islep shıǵarıwmng energiya sıyımlılıqın kemeytiw, milliy ilimiy-texnikalıq islenbeler hám sınaqtan ótken xalıq aralıq energotejamkor aldıńǵı texnologiyalar izertlewlerin ámeliyatqa maqsetli engiziw salasında belgilengen ústin turatuǵın jónelislami ámelge asıriw maqsetinde 0'zbekiston Respublikası Prezidentiniń 2017-jıl 26 -maydaǵı “2017 - 2021- jıllarda qayta tikleniwshi energetikanı jáne de rawajlandırıw, ekonomika tarmaqları jáne social tarawda energiya natiyjeliligin asırıw ilajları Programması tuwrısında”gi PQ-3012-sanlı sheshimi qabıllandı.

Sońǵı jıllarda respublikamizning ekonomika tarmaqlarında jáne social salasında energiya natiyjeliligin asırıw hám qayta tikleniwshi energiya dáreklerinen paydalanıwdı keńeytiw boyınsha keń kólemli jumıslar ámelge asırıldı. Atap aytqanda, 0'zbekiston Respublikası Prezidentiniń 2013-jıl 1-mart daǵı “Alternativ energiya dáreklerin jáne de rawajlandırıw ilaj - ilajları tuwrısında”gi Pármanı hám 2015-jıl 5-maydaǵı “2015 -

jıllarda ekonomika tarmaqları jáne social tarawda energiya sarpı kólemin kemeytiw, energiyanı tejeytuǵın texnologiyalami engiziw ilajları Programması tuwrısında”gi PQ-2343-sanlı sheshimi atqarılıwın támiyinlew maydanınan :

energiya natiyjeliligi hám energiyanıń qayta tikleniwshi dáreklerin rawajlandırıw máseleleri boyınsha respublika komissiyası dúzildi, 0'zbekiston Respublikası Ekonomika ministrligi quramında respublika komissiyasınıń jumısshı organı retinde energiya natiyjeliligin asırıw bólimi dúzildi;

Tashkent qalasında Quyash energiyası xalıq aralıq institutı iskerlik kórsete basladı ;

Aziya rawajlanıw banki járdeminde 0'zbekistonda quyash energetikasın rawajlandırıwdıń “jol kartası” islep shıǵıldı ;

Namangan wálayatınıń Pop rayonında Kareya Respublikasınıń Sawda, sanaat hám energetika ministrligi járdeminde 2014-nbing dekabr ayında quwatı 130 kvt bolǵan quyash fotoelektm stansiyası qurıldı hám jumısqa túsirildi, bul stansiya birden-bir elektr energetikası tarmaǵına jalǵanǵan hám jılına 234, 3 mıń kvt. saat elektr energiyası islep shıǵarıw quwatiga iye;

Surxandarya, Namangan hám Navaiy wálayatlarında iri quyash fotoelektrik stansiyaların qurıw boyınsha joybarlar tayarlanıp atır ;

Jáhán banki qatnasıwında Ózbekstan Respublikasınıń samallar Atlası islep shıǵıldı, Tashkent wálayatınıń Bostanlıq rayonında quwatı 750 kvt bolǵan tájiriybelik samal energoqurilmasini qurıw boyınsha investitsiya joybarları juwmaqlawshı basqıshına kirdi.

Xojalıq úskenelami islep shıǵarıw energetikalıq menejmenti hám energetikalıq markirovkalash standartları engizildi. Kóshelami jaqtılandıriw sistemasında energiya tutınıwı boyınsha nátiyjeli texnologiyalami hám de turaq-jay jáne social ımaratlar ushın energiyanı tejeytuǵın lampalami engiziw jumısları alıp barılmaqta, respublika aymaǵında quwatı 40 vtdan joqarı bolǵan qozlanba lampalami satıw toqtatildi.

2016 -jıl juwmaqları boyınsha ekonomika tarmaqlarında 2016 - 2017-jıl gúzek-qıs máwsiminde energoresurslami tejew boyınsha qosımsha ilajlami esapqa alǵan halda, 1210, 3 mln. kvt saat elektr energiyası hám 991, 2 mln. m3 tábiy gazdı únemlewge erisildi, bul bolsa tarmaqlardıń 2016 -jıldaǵı tutınıwınıń uyqas túrde 5, 1 hám 3, 6 payızın quraydı. Ámelge asırılǵan jumıslar nátiyjesinde 2015-jılda jalpı ishki ónimdiń energiya sıyımlılıqın 10, 8 procentke, 2016 -jılda 7, 2 procentke hám 2017-jıldıń birinshi shereginde 12, 7 procentke qısqarıwına erisildi.

Usınıń menen birge, házirgi kúnde alternativ energiya dáreklerinen paydalanıwdı jedel rawajlandırıwǵa tosqınlıq qılıp atırǵan bir qatar óz sheshimin kutayotgan máseleler bar.

Respublika aymaqlarında qayta tikleniwshi energiya dárekleri energiyasınan paydalanıw boyınsha rezervler tolıqlıǵınsha jumısqa asırılmaǵan, olar boyınsha aymaqlıq mánzilli programmalar islep shıǵilıwı zárúr.
2030 -jılǵa barıp, 2016 -jılǵa salıstırǵanda jalpı ishki ónimdiń energiya sıyımlılıqın eki esege kemeytiw boyınsha qoyılǵan tapsırmalardı esapqa alǵan halda, kárxana hám shólkemlerge energiya sarpı kólemin kemeytiw boyınsha anıq maqsetli parametrlami belgilew zárúrshiligi bar.

Bul zárúrli wazıypalami inabatqa alıp, 0'zbekiston Respublikası Prezidentiniń sheshimi 2017 - 2021-jıllarda jalpı ishki ónimdiń energiya sıyımlılıqın jáne de kemeytiw, ónim ózine túser bahasın kemeytiw hám qayta tikleniwshi derekler energiyasınan paydalanıwdı keńeytiwge jóneltirilgen.

Ekonomikanı energiya resursları menen eki wazıypanı sheshiw arqalı támiyinleniwi názerde tutilmoqda. Birinshiden, qayta tikleniwshi energiya resurslarınan keń paydalanıw arqalı janar may balansın diversifikatsiyalew. Bunda dástúriy janar may túrlerin qayta tiklenetuǵın energiya túrlerine almastırıw esabına ulaming elektr hám ıssılıq energiyası óndiristegi úlesin kemeytiw názerde tutilmoqda. Ekinshiden, ekonomika tarmaqlarında óndiristiń energiya sıyımlılıqın kemeytiwdiń uzaq múddetli programmasın ámelge asırıw, sanaat iskerligi aymaqlarinin' ekologiyalıq jaǵdayın jaqsılaw arqalı eriwiladi.

Jaqın keleshekte ústin turatuǵın wazıypa retinde ekonomikanıń energiya hám resurs sıyımlılıqın kemeytiw, óndiriske energiyanı tejeytuǵın texnologiyalami keń engiziw, qayta tikleniwshi energiya dáreklerinen paydalanıwdı keńeytiw, miynet natiyjeliligin asırıw názerde tutılmaqta.

Qayta tikleniwshi energiya dáreklerinen jedel paydalanıw boyınsha kompleks ilajlami ámelge asırıw ıssıiik hám elektr energiyası sıyaqlı energiyanıń sanaat túrlerin alıwdı támiyinlewge jóneltirilgen bolıp, bul uglevodorodlarning o'mini basıwǵa hám ulami joqarı likvidli ónimler, atap aytqanda, polimerlar, janar maydıń sintetik túrlerin óndiriske jóneltiriw imkaniyatın beredi.

Atap aytqanda, 0'zbekiston Pánler akademiyası, Pán hám texnologiyalar agentligi, “0'zbekgidroenergo” AJ, Quyash energiyası xalıq aralıq institutı, “0'zbekenergo” AJ Ilimiy-texnikalıq orayı qayta tikleniwshi derekler energiyasınan paydalanıw, atap aytqanda, quyash energetikasın rawajlandırıw, energiya natiyjeliligi salasındaǵı jergilikli islenbeler hám ámeliy izertlewlami, sonıń menen birge, sınaqtan ótken aldıńǵı shet el texnologiyalami transfer qılıw múmkinshiligin analiz qılıw tiykarında ekonomika jáne social tarawdıń tarmaqlarında qayta tikleniwshi energiya dáreklerin maqsetli engiziw hám quyash energetikasın rawajlandırıw boyınsha ilajlar rejesin islep shıqtı hám ministrler Mákemesi tárepinen tastıyıqlandi.

Bunnan tısqarı, usı qararda tómendegiler tastıyıqlandi: qayta tikleniwshi energetikanı jáne de rawajlantmshning maqsetli parametrleri, bunda 2025-jılǵa kelip elektr energiyasın islep shıǵarıw quwatlari quramında qayta tikleniwshi energiya dárekleriniń úlesin 12, 7 procentten 19, 7 procentke etkazish názerde tutılmaqta, atap aytqanda, gidroelektrostansiyalar boyınsha 12, 7 procentten 15, 8 procentke, quyash energetikası boyınsha 2, 3 procentke, samal energetikası boyınsha 1, 6 procentke;

qayta tikleniwshi energetikanı rawajlandırıw boyınsha investitsiya joybarlarınıń dizimi, bunda 2017 - 2025-jıllarda ulıwma baxası 5, 3 milliard dollar bolǵan 810 joybardı ámelge asırıw názerde tutılmaqta ;

2017 - 2021-jıllarda ekonomika tarmaqlarında jáne social tarawda qayta tikleniwshi energiya dáreklerinen paydalanıwdı rawajlandırıw hám energiya natiyjeliligin asırıw ilajları, ol jaǵdayda normativlik-huqıqıy hújjetlami, mánzilli programmalami islep shıǵıw hám basqa ústin turatuǵın wazıypalami ámelge asırıw boyınsha 28 ilaj názerde tutılǵan ;

2017 - 2021-jıllarda ekonomika tarmaqlarında islep shıǵarıw - dıń energiya sarp etiw kólemin kemeytiwdiń maqsetli parametrleri, bunda 25 iri shólkem hám kárxana boyınsha sanaat ónimleri (jumıslar, xızmetler) óndiriste energiya sarpınıń salıstırma normalarini kemeytiwdiń prognoz kórsetkishleri belgilengen;

2017 - 2021-jıllarda byudjet shólkemlerinde energiya tutınıwı tárepinen natiyjelili qizdırıw qazanların engiziw kestesi, bunda Xalıq tálimi ministrligi, Sogiiqni saqlaw ministrligi hám Ka'sip-o'ner tálimi orayınıń 6333 byudjet shólkeminiń 17251 qizdırıw qazanın almastırıw názerde tutılǵan ;

2017 - 2021-jıllarda 0'zbekiston Respublikası Awıl hám suw xojalıǵı ministrliginiń suw xojalıǵı shólkemleri nasos stansiyalarında energiya tutınıwı tárepinen natiyjelili nasoslar hám elektrodvigatellami engiziw grafigi, bunda Awıl hám suw xojalıǵı ministrliginiń suw xojalıǵı shólkemlerinde 879 nasos hám 1523 elektrodvigatelni almastırıw názerde tutılǵan.

Bul isleme finanslıq támiynlew ushın 2017 - 2021-jıllarda mámleket byudjetinen 314, 1 mlrd. sumnan artıq aqsha jóneltiriledi.

Bul qarar sheńberinde qabıl etilgen ilajlaming ámelge asırılıwı tómendegilami támiyinlew imkaniyatın beredi:

nızamshılıq hám normativ bazanı jetilistiriw, sonıń menen birge, energiya tejeytuǵın texnologiyalami, zamanagóy esaplaw úskenelerin engiziwge hám janar may -energetika resurslarınan jáne de aqılǵa say paydalanıwǵa xalıqtı hám xojalıq jurgiziwshi subyektlami keń tartıw ;

2025-jılǵa kelip elektr energiyası islep shıǵarıw quwatlari quramında qayta tikleniwshi energiya dárekleriniń úlesin 12, 7 procentten 19, 7 procentke etkazish;

óndiristiń energiya sıyımlılıqın keskin kemeytiw (9 792, 0 tonna shártli janar may yamasa jılına 8-10 procentten kem bolmaǵan muǵdarda );

Xalıq tálimi ministrligi, Den sawlıqtı saqlaw ministrligi hám 0'rta arnawlı, kásip-óner tálimi orayınıń 6333 byudjet shólkeminde 17251 qizdırıw qazanın zamanagóy energiyanı tejeydiganlariga almastırıw hám 56, 5 mln. kub metrden artıq tábiy gazdı tejew;

Awıl hám suw xojalıǵı ministrliginiń suw xojalıǵı shólkemlerinde 1523 energiyanı kóp tutınıw etiwshi elektrodvigatelni hám 879 nasostı almastırıw hám 807, 3 mln. kvt. saattan artıqlaw elektr energiyasın tejab qalıw ;

energiyanı tejeytuǵın texnologiyalamme kirip keliwin keńeytiw, salıq hám bajıxana jeńillikleri beriw hieobiga qayta tikleniwshi dereklerden energiya payda etiwshi uskun^iaj^j qollaǵan halda energiyadan paydalanıwdı xoshametlew;

qayta tiklenbeytuǵın uglevodorod resurslarınan aqılǵa say paydalanıw, islep shıǵarılıp atırǵan ónimdiń básekilesligin asırıw, sol tiykarda ekonomika tarmaqların hám xalıqtı janar may - energetika resursları menen turaqlı támiyinlep barıw ;

qayta tikleniwshi energiya dárekleri hám energiya tutınıwı tárepinen natiyjelili texnologiyalami transfer qılıw, bul tarawdaǵı úskeneler hám butlovchi bóleklami jergilikli kárxanalarda islep shıǵarıw ;

xalıq ushın kepillik berilgen energiya resurslariniń ashıqlıǵın támiyinlew, ásirese, uzaq awıl aymaqlarında xalıqtıń turmıs sapasın jaqsılaw hám olardıń párawanlıǵın asırıw.

Juwmaq etip búydew zárúrki, 2017 - 2021-jıllarda 0'zbekiston Respublikasın rawajlandiriwdin' bes ústin turatuǵın baǵdarı boyınsha Háreketler strategiyasında qayta tikleniwshi energiya dáreklerinen paydalanıwdı keńeytiw, óndiristiń energiya sıyımlılıqın kemeytiw, milliy ilimiy-texnikalıq islenbeler hám sınaqtan ótken xalıq aralıq energotejamkor aldıńǵı texnologiyalar izertlewlerin ámeliyatqa maqsetli engiziw salasında belgilengen ústin turatuǵın jónelislami ámelge asıriw maqsetinde 42 jańa gidro elektr stansiya qurıw hám islep turǵan 32 gidro elektr stansiyanı modemizatsiya qılıw esabına 2025-jılǵa shekem respublikamizning ekologiyalıq taza gidro energiya islep shıǵarıw quwatlarini 1, 7 esege asırıw názerde tutilmoqda.

Sonıń menen birge, xojalıq elektr úskeneleri, tazadan qurılıp atırǵan jay hám qurılıslami energetikalıq markalaw hám sertifikatlaw, sanaat jáne social obiektlami texnologiyalıq processlerdi ratsionalizat- siyalash bazasında modemizatsiya qılıw, jańa islep shıǵarıw quwatların tek ǵana energetikalıq natiyjelili hám energiya puxta texnologiyalar tiykarında qurıw, jańa turar jay hám basqarıw bınalami qurıw hám rekonstrukciya qılıwda energiya natiyjeliligin támiyinlew, qayta tiklenuvchan energiya dáreklerin basqıshpa-basqısh engiziw, sonıń menen birge, energiya puxta apparatlar, úskeneler hám materiallar islep shıǵarılishini keńeytiw, ulami ekonomika tarmaqları jáne social sektorda keń qóllaw názerde tutılǵan.

Bul isleming ámelge asırılıwı xalqımız turmıs párawanlıǵınıń jáne de rawajlanıwına, ekonomikamız rawajlanıwı hám ilmiy tájriybetimiz rawajlanıwına xızmet etedi.

Íssıiik elektr stansiyalarınıń sırtqı ortalıqqa tásiri

Íssıiik elektr stansiyalarında yondiriladigan organikalıq janar maylardan sırtqı ortalıqqa saldamlı zálel jetedi. Janıw processinde olardıń quramındaǵı uglerod, azot, altıngugurt hám basqa elementler oksidlenip, joqarı temperatura menen hawaǵa shiǵarıladı.

Házirgi kúnde ıssılıq elektr stansiyaları janar maysında jetekshi orındı kómir iyeleydi. Onıń quramında 0, 2 - 10% ge shekem pirit formasındaǵı altıngugurt, temir statyası, gips hám basqa quramalı elementlar bar. Sol sebepli de bunday elektr stansiyaları hawaǵa úlken muǵdardaǵı sulfat angidridi, karbonat angidridi, iyis gazı, azot oksidleri, sonıń menen birge insan organizminde rak keselligin qozǵawtıwshı benzopiren hám sol sıyaqlı kanserogen shıǵındılami shıǵaradı. Bul shıǵındılar quramındaǵı kremniy oksidi hám alyuminiy insannıń dem alıw shólkemlerin zálellab, silikoz keselligin keltirip shıǵaradı.

Quwatı 2, 4 mln. kvt bolǵan zamanagóy IES sutkasına 20 mıń tonna kómir yoqilib, odan hawaǵa 680 tonna S02 hám S03, 200 tonna azot oksidleri, sonıń menen birge 120 - 140 tonna qattı bólekler (shań, kúl, qurım ) shiǵarıladı. IES morısınan shıǵıs azot oksidleri hám sulfat angidridi hawa daǵı namli qolay jaǵdayǵa túskende oksidlenip, nitrat kislotası hám sulfat kislotasına, aylanadı. Sol sebepli de ıssılıq elektr stansiyaları jaylasqan aymaqlarda geyde “kislotalı jawınlar” payda boladı. Bul processni ximiyalıq tárepten tómendegishe anıqlama beriw múmkin:

3 N02+ H20 -*■ 2 HN03+ NO 2 S02 + 02^ 2 S03 S03 + H20 -*H2 S04

Házirgi kúnde saldamlı ekologiyalıq máselelerden biri ıssılıq elektr stansiyalardan shıǵıs qattı shıǵındılar hám aerozollar bolıp tabıladı. Ulaming jıllıq ulıwma massası 250 mln. tonna átirapında bolıp, hawada aerozollaming kóbeyiwi jer júzine jetip keletuǵın quyash radiatsiyasınıń azayıwına alıp keledi. Bul aerozollar, sonıń menen birge, troposferadagi suw bugMarini kondensatsiyalab, jawınlardıń kóbeyiwine de alıp kelip atır. Keyingi jıllarda jamǵır kunlaming kóbeygenligi, yomg'iming geyde sutkalap tinmay jawıwı, hawanıń tez ashıllib ketpewi - bulaming barlıǵında hawa daǵı aerozollaming bólek o'mi bar.

Íssılıq elektr stansiyalarında kómirden tısqarı tábiy gaz hám neft (mazut) da yondiriladi. Olar arasında salıstırǵanda ekologiyalıq taza janar may gaz bolıp tabıladı. Biraq jáhán elektr energetikasında gazdıń o'mi salıstırǵanda kem. Neftni bolsa, onıń janıwınan shıǵıs shıǵındılaming quramı hám muǵdarı tárepinen ekologiyalıq taza, dep bolmaydı. Onıń janıwınan tábiyaatqa kóp muǵdarda altıngugurt angidridi, uglerod oksidleri, basqa kanserogen elementlar ajraladi`.

Íssılıq elektr stansiyaları tekǵana atmosfera hawasın, bálki jer hám suvlami da pataslaydı. Atmosferaǵa shıǵarılǵan aerozollar hám qattı bólekler jer júzesi hám suwga cho'kib, olardaǵı ekologiyalıq jaǵdaynı jamanlastıradı. Bunnan tısqarı, ıssılıq elektr stansiyada paydalanılǵan ıssı suw ashıq suw háwizlerine túsip, ulaming temperaturasın 10 - 11 °S ge shekem kóteredi. Bul bolsa, suwda jasawshı organizmler ushın ekologiyalıq apat esaplanıp, olar qirilib ketedi.

Dúnya mámleketleri alternativ energiyadan paydalanıwǵa ótiwi

Qayta tikleniwshi - alternativ energetikadan paydalanıp atırǵan mámleketlikler sanı jıl sayin artıp barıp atır. Ko'pdan kóp mámleketlikler

2020 -jılǵa shekem alternativ energetikadan paydalanıw boyınsha programmalar qabıl etken bolıp, analizchilarning pikrine qaraǵanda, olar óz aldılarına qoyǵan maqsetlerine múddetten aldın jetip atır.

Aldın, birinshilerden bolıp, Shvetsiya, Bolgariya hám Estoniya óz aldılarına iygilikli maqsetti qoyǵan bolsa, keyinirek olar qatarına Litva da qosıldı. Keleside jıldan jılǵa bul dizimnen jay alǵan mámleketlikler sanı kóbeyip barıp atır. Finlyandiya, Xorvatiya, Ruminiya, Italiya hám Chexiya qayta tikleniwshi energiyadan paydalanıw boyınsha óz aldılarına qoyǵan maqsetke eristiler.

Qayta tikleniwshi energiyadan paydalanıw máselesinde Shvetsiya eń aldınǵı orında barıp atır. Bul mámleket paydalanıp atırǵan energiyanıń teń yarımın qayta tikleniwshi dereklerden aladı. Quyash hám samal elektr energiyası óndiriste tiykarǵı derek ekeni tán alınǵan (29 -súwret). Bul dereklerden paydalanıw keyingi 15 jıl dawamında talay o'sdi. Bul Evropa Birlespesi tárepinen qabıl etilgen “20 -20 -20” dep atalıwshi strategiyanıń tiykarın quraydı. Strategiyanıń tiykarǵı maqseti 2020 -jılǵa barıp, atmosferaǵa pamik gazların júdá kópriwdi 20 procentke qısqartirib, alternativ energetika dáreklerinen paydalanıwın 20 procentke kóbeytiwden ibarat. Usı strategiya Parij konferensiyasında qabıl etilgen minnetlemelami orınlaw jolında qoyılǵan qádem retinde kóriledi. Ekenin aytıw kerek, jáhán mámleketleri 2030 -jılǵa shekem atmosferaǵa parnik gazlami shıǵarıwdı 40 procentkeshe kemeytiwdi óz zimmalariga alǵan edi.

Keleside tekǵana Evropa Birlespeine aǵza mámleketler, bálki basqa mámleketlikler de óz aldılarına qoyǵan rejelerdi múmkinshiligi barınsha tezirek orınlawǵa aralasıp ketiwdi. Biraq, birpara mámleketlikler qayta tikleniwshi energiyadan paydalanıwǵa onsha da asıqmayapti. Germaniya, Fransiya hám Ullı Britaniya qoyılǵan maqsetlerge erisiwge asıqmay atırǵanı aytilmoqda.

Evropa mámleketleri atmosferaǵa uwlı zatlı gazlami shıǵarıwdı kemeytiw maqsetinde dástúriy janar maydan waz keshiwdi hám alternativ energiyaǵa ótiwdi targ'ib etip keledi. Buǵan baylanıslı “góne qita” mámleketleri quyash hám samal elektr stansiyaları qurıwǵa aqshalami hesh reyimsizdiler. Biraq, bıltır buǵan baylanıslı kiritilip atırǵan investitsiyalar talay kamayotgani aytilmoqda. Bloomberg New Energy Finance járiyalaǵan esabatqa qaraǵanda, 2015-jılda Evropa Birlespeinde qayta tikleniwshi energetika ushın 58, 5 milliard dollar qarjı kiritilgen. Bul 2014-jılǵa salıstırǵanda 18 procent kam bolıp tabıladı. Usınıń menen birge 2006 -jıldan beri gúzetilgen eń tómen kórsetkish ekeni aytilmoqda.

Biraq, Ullı Britaniyada bul kórsetkish 24 procentke asqanı hám

mlrd. ni shólkemlestirgeni xabar berindi. Germaniyada “jasıl energetika” ushın 10, 6 mlrd. dollar qarjı kirgizgen. Bul bir jıl aldınǵa nisbaan 42 procent kam bolıp tabıladı. Fransiyada qarjı 53 procentke qısqargan hám 2, 9 mlrd. AQSh dolların shólkemlestirgen.

Evropa mámleketleri 2015-jılda 8 Gvt quyash úskenelerin o'matgan. “Góne qita”da quyash úskenelerine bolǵan talap bıltır 2014-jılǵa salıstırǵanda 15 procentke asqan. “Kórinip turıptı, olda, quyash energetikası Evropada taǵı asıp atır” deydi Solar Power Europe kompaniyası basshısı Jeyms Uotson. Buǵan baylanıslıǵı kórsetkish 2011-jılda eń joqarı shıńina shıqqan hám sonnan keyin quyash úskenelerine bolǵan talap keyingi jıllarda tómenlep ketken edi.

2015-jıl dawamında Evropada quwatı 13 805, 2 Mvt bolǵan samal elektrostansiyalari jumısqa túsirildi. Bul 2014-jılǵa salıstırǵanda

procent kóp bolıp esaplanadı. Germaniya buǵan baylanıslı eń aldınǵı qatarda barıp atır. Ekinshi orında Polsha turıptı. Fransiya úshinshi orındı iyelegen bolsa, Ullı Britaniyaǵa tórtinshi orın násip etdi. Sonı eskertip ótiw kerek, Ullı Britaniyada samaldan alınatuǵın elektr dáreginiń 59 procenti teńizge o'matilgan úskeneler úlesine tuwrı keledi.

Analizchilaming pikrine qaraǵanda, Ispaniyada da alternativ energiyaǵa kata itibar qaratilardi. Biraq mámlekette o'matilgan úskenelerden nátiyjesiz paydalanilgani sebepli buǵan baylanıslı áwmetsizlikler gúzetilip atır. Samal energetikası Ruminiyada da tannazzulga dus keldi. Biraq Evropa mámleketlerinde samal energetikasına úmit kózi menen qarasadı.

2014-jılda Kitayda quwatı 23 gigavattga teń jańa samal energetikası paydalaniwg'a tapsirildi. Bul jáhánda paydalanıwǵa tapsırılǵan samal elektr stansiyalarınıń derlik yarımı bolıp esaplanadı. 0'sha jılı dúnyada 53 gigavattga teń samal energetikası qurılǵandı. Ekonomikası rawajlanǵan mámleketler hár jılı BMTning ıqlım fondına 10 milliard dollar ajıratıw minnetlemein óz zimmalariga alǵan edi. Keleshekte bul nomer 100 mlrd. AQSh dollarǵa jetkeziliwi aytilmoqda. Bul aqshalar rawajlanıw jolına ótken mámleketlerge beriliwi názerde tutılǵan.

Jáhán daǵı jasıl energetika úskeneleriniń 24 procenti AQShda qurılǵan. Biraq “okean artı” mámleketinde islep shiǵarılatuǵın energetikanıń 13 procenti alternativ energetika úlesine tuwrı keledi. Meksikada da buǵan baylanıslı úlken joybarlar ámelge asırılıp atır.

Alternativ energiya dárekleri hám olardı úlgili úy- jaylar qurılısına nátiyjeni ámelde qollanıw etiliwi. Búgingi kunga kelip insaniyattı qáweterge salıp atırǵan tiykarǵı máselelerden biri bul dúnya kóleminde tábiyǵıy baylıqlar rezerviniń oxirlab hám kerisinshe insanlaming bul materiallıqatga bolǵan zárúriyatınıń artıp barıwı bolıp tabıladı. Mámleketler taraqqiy etkeni tárepke energiya tutınıwı dúnyada hár jılı orta esapta 12 procentke artpaqta. Statistika maǵlıwmatlarına kóre jer júzindegi neft rezervlari 45 - 50. tábiy gaz 70 - 75, kómir 165 - 170 jılǵa shekem jetiwi múmkin.

Atap ótiw kerek, xalıq aralıq energetika ámeliyatında alternativ derekler retinde gidro, quyash, samal, geotermal, jer ıssılıǵı, biomassa energiyaleri bólek tán alıw etiledi. Olar arasında eń perspektivalı jónelislerden biri, shubhasız, quyash energiyasınan paydalanıw bolıp tabıladı. Rawajlanǵan mámleketlerdegi abıraylı shólkemlaming tıyanaqlı juwmaqlarına kóre, 2100-jılǵa barıp, quyash energiyası sayvoramiz ushın energiyanıń dominant dáregine aylanadı.

Búgin Germaniya, Yaponiya, Kitay, Ispaniya, AQSh, Izrail hám Shveysariya mámleketlerinde alternativ energetika rnanbalarini rawajlandırıw boyınsha izbe-iz jumıslar alıp barılmaqta. Germaniyada tutınıw qılınıp atırǵan energiyanıń 20 procenti alternativ derekler esabına qandirilmoqda. 2050-jılǵa barıp, bul kórsetkish 50 procentke jetiwi joybarlastırılǵan. Shveysariyada bunnan da kóp - 60 procentlik shek kózlenip atır. Búgin AQShda quyash kollektorlarınıń ulıwma maydanı 15 mln., Yaponiyada 12 mln. nr jetti. Izrailda mámleket ulıwma ıssı suw támiynatınıń 75 payızın quraytuǵın 1 mln.ga jaqın quyash apparatları islep turıptı.

Bunnan usıdan ayqın boladı, tábiy resurslar tugab baratırǵan bir dáwirde dúnyada alternativ energiya dáreklerine salıstırǵanda qızıǵıwshılıq artıp barıp atır. Esap -kitaplar sonı kórsetip atırki, sanaattıń joqarı dárejede jedel rawajlanıp baratırǵanın esapqa alǵan halda, mámleketimizdiń elektr energiyasına bolǵan talabı 2030 -jılda ótken jılǵa salıstırǵanda 2 ese asadı hám 105 mlrd. den zıyat kvt. saattı quraydı. Usınıń nátiyjesinde 0'zbekistonda alternativ energiya dáreklerin rawajlandırıwǵa, ásirese, quyash energiyasınan paydalanıwǵa úlken itibar qaratılıp atır.

0'zbekistonda qayta tiklenetuǵın alternativ energiya dáreklerin rawajlandırıw ushın bir qansha shárt-shárayatlar jaratılǵan hám bar. Birinshiden, respublikada Oraylıq Aziyada birden-bir hám ilimiy islenbeleri rawajlanǵan shet el mámleketlerde tán alıw etilgen Ózbekstan Respublikası Pa'nler Akademiyasinin' “Fizika- Quyash” ilimiy-islep shıǵarıw birlespesi - ilimiy-eksperimental oray islengen. Ekinshiden, 0'zbekistonda hawa bir jılda 320 kúnden zıyat ashıq bolıp, mámleketimiz jıl dawamında quyashlı kunlaming kópligi boyınsha dúnyanıń kópshilik regionlarına salıstırǵanda ústinlikke iye. Bul bolsa qayta tiklenetuǵın alternativ energiya dáreklerine qıyınshılıqlarsız ótiw múmkinshiligin jaratadı. Bunday texnologiyalami keń kólemde qóllaw jaqın jıllarda jurtımız energetika sistemasına túsip atırǵan energiya jugin 2 mlrd. kilovatt saatqa kemeytiw, lokal tárzde derlik 2 mln.gigakaloriya ıssılıq energiyası islep shıǵarıwdı támiyinlew imkaniyatın beredi. Bul bolsa jılına jámi 250 mln. AQSh dollardan artıq baha daǵı energiya resursın tejewdi támiyinleydi. Aziya rawajlanıw banki hám Jáhán banki juwmaqlarına kóre, mámleketimiz jalpı quyash energiyasınıń jıllıq potencialı 51 mlrd. tonna neft ekvivalentinen artıq. Áne sol resurslar esabınan, ekspertlaming esap -kitaplarına qaraǵanda, mámleketimizde bıyılǵı jılda tutınıw etiletuǵın elektr energiyasınan 40 ese kóp kólem degi elektr energiyası islep shıǵarıw múmkin.

0'zbekiston Respublikası Pánler akademiyasınıń “Fizika- Quyash” ilimiy-islep shıǵarıw birlespesinde ekologiyalıq sap energiyadan paydalanıw boyınsha alıp barılıp atırǵan ilimiy izertlewler itibarǵa iyelik etiw bolıp tabıladı. Búgingi kúnde ilimiy-islep shıǵarıw birlespede iri hám kishi quyash energetikalıq apparatların jaratıw, quyash apparatınıń funksional múmkinshiliklerin keńeytiw sıyaqlı jónelisler boyınsha ilimiy izertlewler alıp barılmaqta.

Sanaatda joqarı texnologiyalı hám zamanagóy zárúrli obiektler hám quwatlami jumısqa túsiriw, investitsiya procesin rawajlandırıw hám jetilistiriw, islep shıǵarıwdı modemizatsiya qılıw, texnikalıq hám texnologiyalıq jańalaw processlerin tereńlestiriwge qaratılǵan eń zárúrli ústivor wazıypalami ámelge asırılıwın támiyinlew ilajlarında tábiy resurslardan aqılǵa say paydalanıw máselesine bólek itibar qaratildi.

2014 - 2017-jıllarda 45 mıńnan zıyat úlgili joybarlar tiykarında jalǵız tártip degi turaq-jaylar qurıldı.

Sonıń menen birge, turaq-jay qurılısı hám infratuzilma salasın rawajlanıwdıń ústivor baǵdarı retinde belgilewge, qurılıs sanaatın rawajlandırıw, yaǵnıy joqarı texnologiyalıq qurılıs materialları, buyımları hám konstruksiyaların nátiyjeni ámelde qollanıw etiw arqalı energiya puxta bınalami úlgili proektlestiriw hám júzege keliw etiliwine de bólek áhmiyet berilip atır.

Búgingi kúnde qurılıs kóleminiń artıp baratırǵanı menen birgelikte zamanagóy qurılıs sanaatı rawajlanıwı esesinde joqarı texnologiyalıq qurılıs materialları, buyımları hám konstruksiyaların nátiyjeni ámelde qollanıw etiw arqalı energiya puxta bınalaming úlgili joybarları tiykarında turaq-jaylar, awıl shıpakerlik punktleri, sawda shaxobchalari, máhelle gúzarları, dıyxan bazarları, sport imaratları, servis hám elektron xızmetler kórsetiw obiektleri qurılıp atır.

2013-jıl Tashkent qalasında Aziya quyash energiyası forumınıń altınshı jıynalısında Ózbekstan Respublikasınıń Birinshi Prezidenti I. A. Karimov: “Mámleketimizde Aziya rawajlanıw banki menen sheriklikte ámelge asırılıp atırǵan awıllıq jaylarda turaq-jay qurılisin rawajlandiriw programması sheńberinde hár jılı úlgili joybarlar tiykarında ulıwma maydanı 1, 5 million kvadrat metrden zıyat bolǵan 10 mińnen aslam jalǵız tártip degi zamanagóy jaylar júzege keliw atırǵanına e'dboringizni qaratpaqshıman.

Usı baǵdarlama sheńberinde biz texnikalıq tárepten aldıńǵı, quyash energetikası texnologiyaları qollanǵan, joqarı energiya natiyjeliligine iye bolǵan turaq-jaylardı dúnyadaǵı, atap aytqanda, Evropa hám Aziyadaǵı bul tarawda eń taraqqiy etken mámleketler tájiriybesinen paydalanǵan halda, ǵalabalıq túrde qurıwdı ańlıp atırmiz” - deydi.

Bunnan kórinip turıptı, olda, alternativ energiya dáreklerin úlgili turaq-jaylarda nátiyjeni ámelde qollanıw etiw arqalı energiya sarlini kemeytiwge hám usınıń menen birge xalıqtı social -xojalıq ómirin jeńillestiriwge erisiw múmkin.