Energetika tarawı Sanaat kárxanaları rentabelligi jáne onı esaplaw usılları Kirisiw

Energetika tarawı Sanaat kárxanaları rentabelligi jáne onı esaplaw usılları

Kirisiw

1. 
   Rentabellik haqqında ulıwma túsinik;
   
2. 
   Paydalılıqtı anıqlaw. Paydalılıq parametrleri sisteması;
   
3. 
   Rentabellikning tiykarǵı kórsetkishleri, olardıń túrleri hám gruppaları : anıqlaw usılları;
   
4. 
   Tiykarǵı rentabellik kórsetkishleri;
   
5. 
   Paydalılıqtıń túrleri Paydalılıq kórsetkishleriniń tiykarǵı gruppaları.
   
6. 
   Paydalanılǵan Ádebiyatlar
   
7. 
   Juwmaq
   

Kirisiw

Sonı aytıw kerek, kárxananıń kommerciya iskerliginiń tuwrıdan-tuwrı nátiyjesi payda bolıp tabıladı, lekin ol kóbinese isbilermenlik iskerliginiń natiyjeliligin sáwlelendiredi. Shólkemler iskerligin anıqlaw bahalaw rentabellikdi beredi. Bul ku'ndelikli statistikalıq, esaplanǵan parametr emes, bálki quramalı quramalı sociallıq-ekonomikalıq kriterya bolıp tabıladı. Paydadan ayrıqsha bolıp esaplanıw, ol ekonomikalıq iskerliginiń kólemi hám ózgeshelikinen qaramastan, hár qanday arnawlı bir xojalıq jurgiziwshi sub'ekttiń barlıq basqalarǵa (jalǵız tártip degi isbilermenler, shólkemler, regionlar, bólek mámleketler hám dúnya ) salıstırǵanda finanslıq iskerligi natiyjeliligin xarakteristikalaydı. Bul sapa rentabellikni, bir tárepden, ekonomikalıq kategoriya formasın beredi,

Rentabellik kórsetkishleri kárxanalardıń dáramatları hám dáramatların qáliplestiriw ushın haqıyqıy ortalıqtıń eń zárúrli qásiyetleri esaplanadı. Usınıń sebepinen olar kárxananıń finanslıq jaǵdayın salıstırıwiy analiz qılıw hám bahalawdıń májburiy elementleri esaplanadı. Islep shıǵarıwdı analiz qılıwda rentabellik kórsetkishleri investitsiya siyasatı hám baha belgilew quralı retinde qollanıladı.
Eger payda tolıq muǵdarda ańlatpalansa, rentabellik islep shıǵarıw intensivliginiń salıstırmalı kórsetkishi esaplanadı, sebebi ol málim bazaǵa salıstırǵanda rentabellik dárejesin sáwlelendiredi. Eger ónimdi satıwdan túsken tushum tekǵana islep shıǵarıw hám satıw ǵárejetlerin oraw, bálki payda alıw ushın etarli bolsa, shólkem paydalı esaplanadı. Paydalılıqtı túrli jollar menen anıqlaw múmkin. Tiykarlanıp qollanılatuǵın aktivler rentabelligi, ónim rentabelligi hám satıw rentabelligi. Biraq kárxananıń finanslıq jaǵdayın analiz qılıw processinde bólek áhmiyetke iye bolǵan basqa rentabellik kórsetkishlerin esaplaw múmkin. Mısalı, kárxananıń pútkil kapitalınıń rentabelligi, aylanba aqshalardıń rentabelligi, óz kapitalınıń rentabelligi, turaqlı kapitaldıń rentabelligi, investitsiyalar rentabelligi hám basqalar.
Rentabellik kórsetkishleri pútkil kárxana natiyjeliligin, túrli iskerlik túrleriniń (islep shıǵarıw, biznes, investitsiya ) rentabelligini, ǵárejetlerdi orawdı hám basqalardı xarakteristikalaydı. Olar basqarıwdıń juwmaqlawshı nátiyjelerin paydadan kóre tolıqlaw xarakteristikalaydı, sebebi olardıń ma`nisi tásirdiń pul yamasa paydalanılǵan resurslarǵa qatnasın kórsetedi. Olar kárxana iskerligin bahalawda hám de investitsiya siyasatı hám baha belgilewde qural retinde paydalanıladı.

1. 
   Rentabellik haqqında ulıwma túsinik. Paydalılıqtı anıqlaw
   

Ekonomikalıq ádebiyatlarda rentabellikning bir qansha túsinikleri berilgen. Sonday eken, onıń tariyplerinen biri tómendegishe: «rentabellik (nemischa rentabel — paydalı, payda ) kárxanalarda óndiristiń ekonomikalıq natiyjeliliginiń kórsetkishi bolıp, materiallıq, miynet hám finanslıq resurslardan paydalanıwdı hár tárepleme sáwlelendiredi».

Basqa avtorlardıń pikirine kóre, rentabellik - bul paydanıń islep shıǵarıw ǵárejetleri muǵdarına, kommerciya operatsiyaların shólkemlestiriwge pul qarjları yamasa kompaniyanıń múlki muǵdarına qatnası bolǵan kórsetkish. Qanday bolmaydıin, rentabellik paydanıń bul dáramattı jaratıw ushın qoyılǵan kapitalǵa qatnası. Paydanı investitsiya etilgen kapital menen bólew arqalı rentabellik kárxananıń paydalılıq dárejesin kapitaldan alternativ paydalanıw yamasa kárxana tárepinen tap sonday qáwip sharayatında alınǵan dáramat menen salıstıradı. Qáwipli investitsiyalar paydalı bolıwı ushın joqarı dáramat talap etedi. Kapital mudamı payda keltiredilıgi sebepli, rentabellik dárejesin ólshew ushın qáwip ushın sıylıq retinde payda bul paydanı jaratıw ushın zárúr bolǵan kapital muǵdarı menen salıstırıwlanadı. Paydalılıq kórsetkish bolıp tabıladı kárxana natiyjeliligin hár tárepleme xarakteristikalaw. Onıń járdemi menen kárxananı basqarıw natiyjeliligin bahalaw múmkin, sebebi joqarı payda hám etarli rentabellik dárejesi kóp tárepten qabıl etilgen basqarıw qararlarınıń tuwrılıǵı hám aqılǵa saylıǵına baylanıslı. Sol sebepli rentabellikni menejment sapası kriteryalarınan biri dep esaplaw múmkin.
Paydalılıq dárejesiniń ma`nisi boyınsha kárxananıń uzaq múddetli párawanlıǵın bahalaw múmkin, yaǵnıy. kárxananıń investitsiyalardan etarli dáramat alıw qábileti. Kompaniyanıń óz kapitalına investitsiya etiwshi investorlarning uzaq múddetli kreditorlari ushın bul kórsetkish finanslıq turaqlılıq hám likvidlik kórsetkishlerine qaraǵanda isenimli kórsetkish bolıp, olar balanstıń bólek elementları qatnası tiykarında anıqlanadı.
Payda muǵdarı hám qoyılǵan kapital muǵdarı ortasındaǵı munasábetti ornatıw arqalı rentabellik kórsetkishinen paydanı prognozlaw processinde paydalanıw múmkin. Prognozlaw procesi investitsiyalardıń kutilayotgan tabısın real hám kutilayotgan investitsiyalar menen salıstıradı. Shamalıq kutilayotgan payda prognoz etilgen ózgerislerdi esapqa alǵan halda aldınǵı dáwirler ushın rentabellik dárejesine tiykarlanadı. Bunnan tısqarı, rentabellik investitsiyalar, joybarlaw, byudjetlestiriw, kárxana iskerligi jáne onıń nátiyjelerin muwapıqlastırıw, bahalaw hám monıtorıń qılıw salasında qararlar qabıllaw ushın úlken áhmiyetke iye.
Sonday etip, rentabellik kórsetkishleri kárxananıń finanslıq nátiyjeleri hám natiyjeliligin xarakteristikalaydı. Olar kárxananıń rentabelligini túrli pozitsiyalardan o'lchaydi hám ekonomikalıq process qatnasıwshılarınıń máplerine muwapıq sistemalastırıladı.

Paydalılıq parametrleri sisteması

Ulıwma alǵanda, rentabellik - bul isbilermenlik iskerliginiń tásiri (nátiyjesi) ǵárejetleri (resursları ) ga qatnası. Sonday eken, sanaqshı hám bólimdi ańlatıw formalarınıń túrli-tumanlıǵı kóp sanlı hár túrlı túrdegi rentabellikni payda etedi, olardı tómendegishe sistemalastırıw múmkin (1-súwret).
rentabellik kórsetkishi payda tabısı

Paydalılıq parametrleri sisteması

Jámiettiiń túrli xojalıq jurgiziwshi sub'ektleri paydalılıq dárejesin jalǵız tártip degi isbilermennen yuridikalıq shaxs payda etpesten, kárxanadan mámleketke, mámleketlikleraro shólkemge, xalıq aralıq regionǵa hám dúnyaǵa sáwlelendiriwshi parametrlerdiń birinshi toparı kórsetedi. ekonomikanıń túrli tarmaqları iskerligi natiyjeliliginiń óz-ara baylanıslılıǵı hám qáliplesiwi. Onıń roli sociallıq-ekonomikalıq jónelisti, háreket baǵdarların tańlawdı hám kapitaldıń tómen rentabelli hám rentabel bolmaǵan aymaqlardan (regionlar, mámleketler) kóbirek tabıslı aymaqlarǵa ótiwin támiyinlewden ibarat. Investitsiyalardıń real procesi arnawlı bir sub'ekttiń sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwınıń ayriqsha ayriqsha qásiyetlerin esapqa alǵan halda isbilermenlik iskerliginiń ortasha rentabellik kórsetkishlerin esaplaw mexanizmine tiykarlanadı.
Sxematik túrde subektlerdiń ortasha dáramat kórsetkishlerin qáliplestiriw procesin tómendegishe ańlatıw múmkin.
Xojalıq jurgiziwshi sub'ektler hám ekonomika tarmaqları (menshikli isbilermen, kárxana, aymaq, tarmaq, mámleket hám basqalar ) dıń rentabelligi olar iskerligi natiyjeliliginiń ózgeshelikin kórsetedi. Hár bir joqarı dáreje tómengi dáreje ushın ortasha bolıp xızmet etedi. Usınıń menen birge, milliy hám jáhán standartları biznesti rawajlandırıw túri hám baǵdarın tańlawda juwmaqlawshı kórsetkishler bolıp xızmet etedi.
Ekinshi gruppa xojalıq jurgiziwshi sub'ekt paydalanatuǵın resurslarınıń túrli-tumanlıǵına qaray hár qıylı parametrler menen ańlatıladı. Sxematik tárepten olardı tómendegishe ańlatıw múmkin (3-súwret).
Bul gruppa bir-birinen kelip shıǵıw baha háreketiniń eki forması : ulıwma kapital hám aktivlerden shólkemlesken xojalıq jurgiziwshi sub'ekt resurslarınan paydalanıw natiyjeliligi dárejesin xarakteristikalaydı.
Birinshisi, isbilermenlik iskerliginiń baslanǵısh ǵárejet pozitsiyalarini hám birinshi náwbette, óz kapitalınıń natiyjeliligin, sonıń menen birge, qarızǵa alınǵan hám tartılǵan kapitaldı sáwlelendiredi. Bul kórsetkishler kapital iyeleriniń hám birinshi náwbette kárxana shólkemlestiriwshileri hám múlk iyelerisiniń máplerin ańlatadı.
Ekinshi forma biznestiń funktsional tarawı natiyjeliligin kórsetedi - aktivlerdiń kóp túrleri - kapitaldıń ayriqsha metamorfozi. Odan tekǵana iyeleri, bálki shólkem basshıları da mápdar.
Úshinshi gruppa ǵárejetlerdiń rentabellik parametrlerin yamasa islep shıǵarıw hám satıw ǵárejetlerin óz ishine aladı. Kórsetkishler bólek ózine túser bahası elementleri (tutınıw etilgen tiykarǵı qurallar, materiallar, sheki onim hám basqalar ) hám ulıwma ózine túser bahasına salıstırǵanda esaplanıwı múmkin.
Ónimler hám ónimlerdiń rentabelligi eń úlken programmanı aldı.
Parametrlerdiń tórtinshi toparı juwmaqlawshı tásirdiń sortlarına qaray qáliplesedi - payda (zálel). Ekinshisiniń bir neshe túrleri ámeldegi, atap aytqanda : bir ónimdiń paydası, ónim islep shıǵarılishidan alınǵan payda, tavar óniminiń paydası, sotilgan ónim paydası, basqa payda, jıl paydası, sap payda. Olardıń barlıǵı bir-biri menen bekkem baylanıslı hám baylanıslı

Isbilermenlik iskerligi natiyjeliliginiń baslanǵısh tiykarǵı kórsetkishi paydanıń ózine túser bahasına qatnası menen belgilenetuǵın islep shıǵarılǵan ónim (xızmet) birliginiń rentabelligi bolıp tabıladı. Buǵan sotsialistik dáwirde úlken itibar berildi, bunı 90 -jıllardaǵı ekonomikalıq ádebiyatlar menen baylanıslı halda aytıw múmkin emes. Kóplegen belgili ekonomistler tiykarǵı itibardı juwmaqlawshı, juwmaqlawshı parametrlerge, mısalı, sap payda boyınsha kapital (aktivler) rentabelligiga qaratıwadı. Bul jantasıw xojalıq jurgiziwshi sub'ekttiń finanslıq analizin júdá quramalılastıradı hám kóbinese onı áwmetsizlikke alıp keledi. Tek bólek ónim (xızmet) óniminiń rentabelligi biznesti shólkemlestiriw hám júrgiziw ushın tiykarǵı hám kóbinese etarli shárt esaplanadı.

Ayırım túrdegi tovarlar hám ónimlerdi islep shıǵarıw hám satıw rentabelligi, ulıwma alǵanda, bólek ónimlerdiń rentabelligidan qáliplesedi. Ol ónimlerdiń ulıwma rentabelligini yamasa ónimdi islep shıǵarıw hám satıw ózine túser bahasınıń rubldan alınǵan dáramat dárejesin kórsetedi hám usınıń menen isbilermenlik tiykarlarınıń natiyjeliligin xarakteristikalaydı.
Jıldıń paydasınan kelip shıǵıp, xojalıq jurgiziwshi sub'ekttiń islep shıǵarıw -finanslıq iskerliginiń juwmaqlawshı kórsetkishi esaplab shıǵıladı, bunda xojalıq iskerliginiń barlıq tarawları, sonday-aq, satıwdan tısqarı operatsiyalar nátiyjeleri de qamtıp alınadı. Aqır-aqıbetde, sap payda (salıq tólewleri chegirib taslanǵan jıl paydası ) menen belgilenetuǵın aqırǵı rentabellik túri isbilermendiń iskerligin da, onıń mámleket menen finanslıq munasábetleri jaǵdayın da sáwlelendiredi. Ekinshisiniń májburiy-májburiyligi isbilermenliktiń pútkil tásirin biykar etiwi múmkin hám sol sebepli xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerdiń investitsiya siyasatın qáliplestiriwde júdá zárúrli áhmiyetke iye. Bul erda rentabellikning ekonomikalıq sub'ekti ushın unamsız bolǵan parametrlerdiń pútkil toparın esaplaw múmkin,
rentabellikning besinshi toparı finanslıq menejmentte isbilermenlik iskerliginiń túrli basqarıw basqıshların : rejeli, ámeldegi (operativ) hám juwmaqlawshı (esabat ) ni sáwlelendiriwshi bólek orın tutadı. Eń úlken áhmiyetke iye hám quramalılıq joybarlastırılǵan kórsetkishlerdi esaplaw bolıp tabıladı. Investitsion joybarlardı ámelge asırıw tuwrısındaǵı qarar da, isbilermenlik iskerliginiń juwmaqlawshı nátiyjeleri de olardıń tiykarlılıq hám isenimlilik dárejesine baylanıslı.
Aqırǵı altınshı gruppa kórsetkishleri xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerdiń iskerlik kórsetiw múddetlerine qaray esaplanadı : kún, hápte, ay, yarım jıl, jıl. Bul parametrler de bólek táreplerdiń, de ulıwma isbilermenlik iskerliginiń jaǵdayı hám rawajlanıw kelesheklerin finanslıq analiz qılıwda zárúr bolıp tabıladı.

Rentabellikning tiykarǵı kórsetkishleri, olardıń túrleri hám gruppaları : anıqlaw usılları. 1 Tiykarǵı rentabellik kórsetkishleri

Paydalılıq kórsetkishlerin esaplawda olar paydanı quraytuǵın túrli bahalardan kelip shıǵadı - balans paydası, satıwdan alınǵan payda, sap payda.
Paydalılıqtıń tómendegi tiykarǵı kórsetkishleri ámeldegi:
ónimlerdiń rentabelligi (ǵárejetleri);
satıw rentabelligi;
aktivlerdiń rentabelligi;
aylanba aktivlerdiń rentabelligi;
kapitaldıń rentabelligi.. Ónimlerdiń rentabelligi (ǵárejetleri) ónim satıwdan alınǵan paydanıń satıwdıń ulıwma baxasıge qatnası retinde anıqlanadı:
, bul erda Rpr - ónimlerdiń rentabelligi;
P - ónimdi satıwdan alınǵan payda ;
C - sotilgan ónimdiń ulıwma baxası.
Bul kórsetkish kárxanalardıń tiykarǵı iskerliginde hár bir birlik ónimin satıw processinde alınǵan paydanı, yaǵnıy sotilgan ónim birligine qansha payda túsiwin xarakteristikalaydı. Ol kárxana, onıń bólek bólindileri hám ónim túrleri ushın bir pútkil retinde esaplanıwı múmkin.
Bul kórsetkishtiń ósiwi sotilgan ónimlerdi (islerdi, xızmetlerdi) islep shıǵarıw ushın ózgermeytuǵın ǵárejetlerde bahalardıń eliriwi yamasa ózgermeytuǵın bahalarda islep shıǵarıw ǵárejetleriniń tómenlewi, yaǵnıy kompaniya ónimlerine talaptıń tómenlewi áqibeti bolıp tabıladı. ǵárejetlerge qaraǵanda bahalardıń tezirek ósiwi.
Ónim rentabelligi kórsetkishi tómendegi kórsetkishlerdi óz ishine aladı :
sotilgan barlıq ónimlerdiń rentabelligi, bul ónimdi satıwdan alınǵan paydanıń onı satıwdan túsken tushumga qatnası (QQSsiz);
balans paydasınıń ónim satıwdan túsken tushumga qatnasına teń ulıwma rentabellik (QQSdan tısqarı );
sap paydanıń satıwdan túsken tushumga qatnası retinde belgilengen sap payda boyınsha satıwdan alınǵan dáramat (QQSsiz);
ayırım túrdegi ónimlerdiń rentabelligi. Bul túrdegi ónimdi satıwdan alınǵan paydanıń onı satıw bahasına qatnası.
Arnawlı bir túrdegi ónimdiń rentabelligi sheki onim bahaları, ónim sapası, miynet ónimliligi, materiallıq hám basqa islep shıǵarıw ǵárejetlerine baylanıslı.
Ónim rentabellik kórsetkishleri ámeldegi ǵárejetlerdiń natiyjeliligin sáwlelendiredi.. Satıw rentabelligi ónim, jumıslar hám xızmetlerdi satıwdan alınǵan payda (P) yamasa sap payda (NP) dıń ónim bahasına kiritilgen salıqlarsız satıwdan túsken tushumga (vR) qatnası retinde anıqlanadı., yamasa

Satıwdıń rentabelligi kárxananıń tiykarǵı iskerliginiń rentabelligini xarakteristikalaydı, yaǵnıy. kompaniyanıń rubldan qansha payda alıwın kórsetedi. Bul kórsetkish bazar ekonomikası sharayatında keń qollanıladı. Ol kárxana hám bólek túrdegi ónimler ushın bir pútkil retinde esaplanadı.

Pútkil kárxana ushın esaplanǵan sawda rentabelligi kórsetkishiniń deterministik faktor modeli tómendegi formaǵa iye:

Eger kárxana bir túrdegi ónim islep shıǵarsa, satıwdıń rentabellik dárejesi ortasha baha dárejesine hám ónim ózine túser bahasına baylanıslı :

Menejerler bahalar, sotilgan muǵdarlar hám islep shıǵarıw hám satıw ǵárejetleri ortasındaǵı baylanıslılıqtı baqlaw ushın satıwdan túsken dáramat ólshewinen paydalanadılar.. Aktivlerdiń rentabelligi paydanıń (kitap yamasa sap) málim bir dáwir ushın aktivlerdiń ortasha ma`nisine qatnası retinde anıqlanadı. Bul kórsetkish túrli kárxanalar hám tarmaqlarda kapitaldan paydalanıw natiyjeliligin anıqlawǵa xızmet etedi, sebebi ol óndiriske qoyılǵan, óz hám qarızǵa alınǵan, uzaq múddetli tiykarda tartılǵan kapitaldıń rentabelligiga ulıwma baha beredi.
Aktivler rentabelligi, sonıń menen birge, materiallıq hám finanslıq resurslardan paydalanıw natiyjeliligin xarakteristikalaytuǵın kórsetkishler ónimi retinde ańlatılıwı múmkin: satıwdan alınǵan dáramat hám aktivler aylanbası.
Bul erdan ónim bahosidagi payda muǵdarı hám aktivler aylanbası tezligi ortasındaǵı baylanıslılıqtı kóriw múmkin. Bahadaǵı payda úlesi qanshellilik kishi bolsa, kárxanaǵa qoyılǵan investitsiyalar rentabelligi etarli bolıwı ushın aylanba tezligi sonshalıq joqarı bolıwı kerek. Kerisinshe, aylanba koefficiyenti qanshellilik tómen bolsa, ónim bahosida paydanıń úlesi sonshalıq kóp bolıwı kerek.. Aylanba aqshalardıń rentabelligi - kárxana sap paydasınıń kárxananıń aylanba qarjlarınıń (aylanba qarjlarınıń ) ortasha ma`nisine qatnası.
Bul kórsetkish ámeldegi aktivlerge investitsiya etilgen hár bir rubldan alınǵan payda muǵdarın xarakteristikalaydı.. Óz kapitalınıń rentabelligi sap paydanıń kompaniyanıń málim bir dáwirdegi óz kapitalınıń ortasha ma`nisine qatnası retinde anıqlanadı :

Bul kórsetkish rentabellik kórsetkishleri arasında bólek orın iyeleydi hám aktsiyadorlarning óz qarjlarınan paydalanıw natiyjeliligin, yaǵnıy aktsiyadorlarning bul kárxanaǵa kirgizgen hár bir rubli ushın alınǵan hám kárxana ixtiyorida qalǵan payda muǵdarın xarakteristikalaydı. Bul kórsetkishtiń ma`nisi ob'ekttiń aktsiyadorlar qarjların investitsiyalaw ushın qızıqlıq dárejesin sáwlelendiredi. Bul kórsetkish qanshellilik joqarı bolsa, hár bir aksiya ushın payda qanshellilik kóp bolsa, potencial dividendlar sonshalıq joqarı boladı.

Paydalılıq kórsetkishlerin esaplawda birden-bir jantasıwdan paydalanıw kerek - esaplawdı analiz dáwiri ushın ortasha bahalar yamasa málim bir esabat sánesi ushın bahalar tiykarında ámelge asırıw. Bul esap -kitap nátiyjeleriniń salıstırilishini támiyinleydi.

Paydalılıqtıń túrleri

Tómendegi rentabellik túrleri ámeldegi:
a) kárxanalardıń ulıwma rentabelligi balans paydasınıń tiykarǵı islep shıǵarıw fondlari hám normallastırılgan aylanba aqshalardıń ortasha jıllıq ma`nisine qatnası menen anıqlanadı hám tómendegi formula menen esaplanadı :, bul erda R - rentabellik dárejesi, %
P - payda
Of - tiykarǵı islep shıǵarıw fondlarining ortasha jıllıq ma`nisi
Shama menen - normalangan aylanba aqshalardıń ortasha jıllıq ma`nisi
Ulıwma rentabellikning bul kórsetkishi (islep shıǵarıw fondlarining rentabelligi) rásmiy aktivler rentabelligi kórsetkishine aylantırildi.
b) haqıyqıy ulıwma rentabellik balans paydasınıń bank tárepinen kreditlashtirilmagan islep shıǵarıw tiykarǵı fondlari hám normalangan aylanba aqshalardıń haqıyqıy ortasha jıllıq ma`nisine qatnası menen anıqlanadı. Normativlestirilgen aylanba aqshalardıń haqıyqıy qaldıg'i olardıń balans balansı tiykarında, qabıl etilgen tólew talapları boyınsha jetkizip beretuǵınlar aldındaǵı qarızlar, tólew múddeti ele kelmegen hám jetkizip beretuǵınlarǵa esap -kitap etilmegen jetkizip beriwler boyınsha qarızlar, sonıń menen birge, arzan bahalar daǵı amortizatsiya muǵdarınan kelip shıqqan halda belgilenedi. ma`nisi hám gónergen buyımlar hám joybarlastırılǵan joytıwlar hám keleshektegi ǵárejetlerdi oraw ushın rezerv.
Rentabellik dárejesi tekǵana payda muǵdarına, bálki óndiristiń kapital sıyımlılıqına da baylanıslı. Óndiristiń kapital sıyımlılıqı joqarı bolǵan salmaqli sanaat kárxanaları, birlespelerinde islep shıǵarıw fondlariga salıstırǵanda rentabellik dárejesi birlespelerge, kiyim-kenshek hám ásirese azıq-túlik sanaatı kárxanalarına qaraǵanda tómen. Payda muǵdarı artpaqtası hám tiykarǵı fondlar hám normallastırılgan aylanba aqshalar ózine túser bahasınıń tómenlewi menen rentabellik asadı hám kerisinshe.
v) shamalıq rentabellik - balans paydasınıń islep shıǵarıw aktivleri ushın tólew, qatań tólewler, bank krediti boyınsha procentler, arnawlı maqsetli payda (tutınıw tovarları, jańa xojalıq ximiya hám basqalardı satıwdan alınǵan payda ) chegirilgan qatnası ; sonıń menen birge, birlespe, kárxana iskerligine baylanıslı bolmaǵan sebeplerge kóre alınǵan payda, tiykarǵı islep shıǵarıw fondlarining ortasha jıllıq ma`nisine (tólew boyınsha jeńillikler berilgen tiykarǵı qurallar bunnan tısqarı ) hám normallastırılgan aylanba aqshalar.
Kárxanalar jumısın analiz qılıwda, ásirese ónim rentabelligini bahalawdı joybarlawda, payda muǵdarınıń sotilgan ónimdiń ulıwma ózine túser bahasına qatnası retinde anıqlanǵan rentabellik zárúrli áhmiyetke iye. Ayırım túrdegi ónimlerdiń rentabelligini esaplaw tómendegi formula boyınsha ámelge asıriladı :, Bul erda O - kárxananıń ónim ushın kótere bahası,
C - ónimdiń ulıwma baxası.
Ónimler ushın rentabellik kórsetkishi ónim islep shıǵarıw ushın tiri hám materiallıqlastırılgan miynettiń ekonomikalıq natiyjeliligin sáwlelendiredi.
Mashinasozlik hám basqa islep shıǵarıw tarmaqlarında rentabellik paydalanılǵan sheki onim, janar may, energiya, materiallar, yarım tayın ónimler hám butlovchi bólimler ózine túser bahasın chegirib taslaǵan halda paydanıń ózine túser bahasına qatnası retinde anıqlanadı. Bunday halda formuladan paydalanıw múmkin:, bul erda Rm - ózine túser bahasınıń shamalıq dáramat dárejesi minus materiallıq ǵárejetler
F - sanaattıń islep shıǵarıw fondlari;f - islep shıǵarıw fondlariga rentabellik koefficiyenti
(S-M) - kommerciya ónimleriniń ózine túser bahası minus tuwrıdan-tuwrı materiallıq ǵárejetler.
Islep shıǵarıw tarmaqlarında standart esaplanǵan rentabellik kórsetkishinen paydalanıw bul tarmaqlardıń islep shıǵarıw ózine túser bahasında materiallıq ǵárejetlerdiń joqarı úlesi, olardıń ayırım túrdegi ónimler ózine túser bahası daǵı sezilerli terbelisleri hám islep shıǵarıwdı texnologiyalıq almastırıwdıń keń múmkinshilikleri menen baylanıslı. isletiletuǵın sheki onim.

2. 3 Paydalılıq kórsetkishleriniń tiykarǵı gruppaları

Bazar ekonomikası sharayatında paydanı dáramat keltiretuǵın faktorlar jáne onı qáliplestiriw tiykarları menen salıstırıwǵa úlken áhmiyet beriledi. Xalıq aralıq ámeliyat rentabellikni (hasıldarlıqtı ) esaplawdıń túrli sxemaların islep shıqtı.
Kárxananıń finanslıq jaǵdayın standart bahalaw menen Batıs usılları tómendegilerdi usınıs etedi: birinshiden, hár biri kárxana xızmetkerleri ushın da, finanslıq maǵlıwmatlardan paydalanıwshılar ushın da anıq belgilengen semantik júkti kóteretuǵın óz-ara baylanıslı bolǵan rentabellik kórsetkishleri sistemasınan paydalanıwdı usınıs etedi. (basshılar, shólkemlestiriwshiler hám aktsiyadorlar, investorlar hám kreditorlar); ekinshiden, kárxananıń ámeldegi jaǵdayın finanslıq-ekonomikalıq bahalaw elementlerinen biri retinde rentabellik kórsetkishleri sistemasınan paydalanıw ; úshinshiden, tiykarǵı iskerlik tarmaqları, uqsas kárxanalar hám básekiles kárxanalar boyınsha rentabellik kórsetkishlerin dinamikalıq hám salıstırıwiy analiz qılıw zárúrshiligi.
Bul maqsetler ushın ush tiykarǵı kórsetkishler toparın birlestirgen rentabellik kórsetkishleri sisteması islep shıǵılǵan (1-keste).. Payda (dáramat ) tiykarında esaplanǵan rentabellik kórsetkishleri. Birinshi gruppa kórsetkishleri kárxanalar esabatında sáwlelendirilgen payda boyınsha dárejeler hám rentabellikni esaplaw tiykarında dúziledi. Mısal ushın :

Bul kórsetkishler tiykarǵı (K0) hám esabat (K1) dáwirleri óniminiń rentabelligini xarakteristikalaydı.

1-keste
Finanslıq koefficientler sistemasıulug'vorlik
Paydalılıq kórsetkishleriniń tiykarǵı gruppalari Finanslıq rentabellik koefficiyentleri
1. Payda (dáramat ) tiykarında esaplanǵan rentabellik kórsetkishleri. 1. 1 Jalpı payda marjasi koefficiyenti 1. 2 Tiykarǵı (operatsion) iskerlikten alınǵan payda koefficiyenti 1. 3 Kárxananıń barlıq iskerliginen alınǵan payda koefficiyenti 1. 4 Sap payda norması koefficiyenti 1. 5 Kritik rentabellik koefficiyenti
2. Islep shıǵarıw fondlaridan paydalanıw menen baylanıslı halda esaplanǵan rentabellik kórsetkishlari 2. 1 Jámi islep shıǵarıw aktivleri rentabelligi dárejesi 2. 2 Investitsiya etilgen kapitaldıń paydalılıq dárejesi 2. 3 Óz kapitalınıń rentabellik dárejesi
3. Pul aǵısları tiykarında esaplanǵan rentabellik koefficiyentlari 3. 1 Aylanba rentabellik koefficiyenti 3. 2 Jámi kapital rentabelligi 3. 3 Óz kapitalı rentabelligi 3. 4 Qarzdı tólew koefficiyenti.

Mısalı, satıwdan alınǵan payda boyınsha ónimlerdiń rentabelligi:

;; yamasa ;;,

bul erda - P1, P0 - esabat hám bazalıq dáwirlerdi satıwdan alınǵan payda ;

N1, N0- esabat hám bazalıq dáwirler degi ónimlerdi (islerdi, xızmetlerdi) satıw ;
S1, S0- esabat hám bazalıq dáwirler degi ónim (jumıslar, xızmetler) ózine túser bahası ;
∆K- esabat dáwirindegi rentabellikning bazalıq dáwir salıstırǵanda ózgeriwi.
Satıw kóleminiń ózgeriwi faktorınıń tásiri esap -kitap menen anıqlanadı (shınjırdı almastırıw usılı menen):

Soǵan kóre, ǵárejetler ózgeriwiniń tásiri:

Faktor iyiwleriniń jıyındısı esabat dáwirindegi paydalılıqtıń bazalıq dáwir salıstırǵanda ulıwma ózgeriwin beredi:. Islep shıǵarıw fondlaridan paydalanıw menen baylanıslı halda esaplanǵan rentabellik kórsetkishleri. Rentabellik kórsetkishleriniń ekinshi toparı paydanıń avans fondlarining túrli kórsetkishlerine qatnası retinde qáliplestiredi, olardan eń áhmiyetlileri; kárxananıń barlıq aktivleri; investitsiya kapitalı (óz qarjları + uzaq múddetli minnetlemeler); aktsiyadorlik (óz) kapitalı :

Bul kórsetkishlerdiń dárejeleri hám rentabelligi ortasındaǵı saykes emeslik kárxana rentabellikni asırıw ushın finanslıq quraldan qanshellilik paydalanıwın xarakteristikalaydı : uzaq múddetli kreditler hám basqa qarız qarjları.

Bul kórsetkishler kárxana biznesiniń barlıq qatnasıwshılarınıń máplerine juwap beriwi menen ayriqsha bolıp tabıladı. Mısalı, kárxana administraciyası barlıq aktivlerdiń (ulıwma kapital ) qaytarılishidan (rentabelligidan) mápdar ; potencial investorlar hám kreditorlar - qoyılǵan kapitaldıń tabıslılıǵı ; múlk iyeleri hám shólkemlestiriwshiler - aktsiyalardıń tabıslılıǵı hám basqalar.
Dizimge alınǵan kórsetkishlerdiń hár biri faktorlarǵa baylanıslılıq menen ańsatǵana modellestirıledi. Tómendegi anıq baylanıslılıqtı kórip shıǵıń :

Bul formula barlıq aktivlerdiń rentabelligi, satıw rentabelligi hám aktivler aylanbası ortasındaǵı baylanıslılıqtı ashıp beredi. Ekonomikalıq tárepten baylanıslılıq sonnan ibarat, formula tuwrıdan-tuwrı satıwdıń tómen rentabelligi menen rentabellikni asırıw jolların kórsetedi, aktivler aylanıwın tezlestiriwge umtılıw kerek.

Paydalılıqtıń taǵı bir omilli modelin kórip shıǵıń :

Kórip turǵanıńız siyaqlı, óz (úles) kapitalınıń rentabelligi ónim rentabellik dárejesiniń ózgeriwine, ulıwma kapitaldıń aylanıw tezligine hám óz hám qarız kapitalınıń qatnasına baylanıslı. Bunday baylanıslılıqlardı úyreniw bahalaw ushın úlken áhmiyetke iye. túrli faktorlardıń rentabellik kórsetkishlerine tásiri. Joqarıdaǵı baylanıslılıqtan kelip shıǵadıki, basqa zatlar teń bolǵanda, óz kapitalınıń rentabelligi ulıwma kapital quramındaǵı qarız qarjları úlesiniń artpaqtası menen artadı.. Pul aǵısları tiykarında esaplanǵan rentabellik koefficiyentleri. Úshinshi gruppa rentabellik kórsetkishleri birinshi hám ekinshi gruppalarǵa uqsas tárzde qáliplestiredi, biraq payda ornına sap pul tushumi (NPCv) esapqa alınadı.

Bul kórsetkishler ámeldegi naq pul aǵımınan paydalanıw munasábeti menen kompaniyanıń kreditorlar, qarız alıwshılar hám aktsiyadorlarga naq pulda tólew qábileti dárejesi haqqında pikir beredi. Naq pul tushumi tiykarında esaplanǵan rentabellik túsinigi bazar ekonomikası rawajlanǵan mámleketlerde keń qollanıladı. Bul ústin turatuǵın áhmiyetke iye, sebebi tólew qábiletin támiyinleytuǵın pul aǵısları menen operatsiyalar kárxana jaǵdayınıń zárúrli belgisi bolıp tabıladı.

Juwmaq

Rentabellik kórsetkishleri kárxananıń finanslıq nátiyjeleri hám natiyjeliligin xarakteristikalaydı. Olar kárxananıń rentabelligini túrli pozitsiyalardan o'lcheydi hám ekonomikalıq process, bazar almasinuvi qatnasıwshılarınıń máplerine kóre gruppalarǵa bólinedi.

Islep shıǵarıw rentabelligi kórsetkishi búgingi bazar sharayatında, ásirese, kárxana administraciyası rentabellikni, sonlıqtan, kárxananıń finanslıq turaqlılıǵındı támiyinlew ushın turaqlı túrde bir qatar ayrıqsha qararlar qabıllaw zárúrshiligi payda bolǵanda júdá zárúrli bolıp tabıladı. Islep shıǵarıw rentabelligiga tásir etiwshi faktorlar kóp hám túrme-túr bolıp tabıladı. Olardan geyparaları anıq jámáátler iskerligine baylanıslı bolsa, basqaları islep shıǵarıw texnologiyası hám dúziliwi, islep shıǵarıw resurslarınan paydalanıw natiyjeliligi, pán-texnika rawajlanıwı jetiskenliklerin engiziw menen baylanıslı.
Islep shiǵarılatuǵın ónimler assortcimentin joybarlawda bólek túrlerdiń rentabelligi barlıq ónimlerdiń rentabelligiga qanday tásir etiwin esapqa alıw kerek. Ulıwma alǵanda, islep shıǵarıw natiyjeliligin asırıw hám paydanı kóbeytiw ushın qosımsha múmkinshiliklerdi alıw ushın kóbirek yamasa kemrek rentabellikga iye bolǵan ónimlerdiń koefficientlerdi ózgertiwge qaray islep shıǵarılǵan ónimler quramın qáliplestiriw júdá zárúrli bolıp tabıladı.
Paydalılıq dárejesiniń ma`nisi boyınsha kárxananıń uzaq múddetli párawanlıǵın bahalaw múmkin, yaǵnıy. kárxananıń investitsiyalardan etarli dáramat alıw qábileti. Kompaniyanıń óz kapitalına investitsiya etiwshi investorlarning uzaq múddetli kreditorlari ushın bul kórsetkish finanslıq turaqlılıq hám likvidlik kórsetkishlerine qaraǵanda isenimli kórsetkish bolıp, olar balanstıń bólek elementları qatnası tiykarında anıqlanadı.
Payda muǵdarı hám qoyılǵan kapital muǵdarı ortasındaǵı munasábetti ornatıw arqalı rentabellik kórsetkishinen paydanı prognozlaw processinde paydalanıw múmkin. Prognozlaw procesi investitsiyalardıń kutilayotgan tabısın real hám kutilayotgan investitsiyalar menen salıstıradı. Shamalıq kutilayotgan payda prognoz etilgen ózgerislerdi esapqa alǵan halda aldınǵı dáwirler ushın rentabellik dárejesine tiykarlanadı. Bunnan tısqarı, rentabellik investitsiyalar, joybarlaw, byudjetlestiriw, kárxana iskerligi jáne onıń nátiyjelerin muwapıqlastırıw, bahalaw hám monıtorıń qılıw salasında qararlar qabıllaw ushın úlken áhmiyetke iye.
Ortasha rentabellik dárejesin analiz qılıw tiykarında qaysı túrdegi ónimler hám qaysı kárxana bólindileri kóbirek rentabellikni támiyinlep atırǵanlıǵın anıqlaw múmkin. Bul kárxananıń finanslıq turaqlılıǵın óndiristiń qánigeliklashuvi hám koncentraciyasına baylanıslı bolǵan zamanagóy, bazar sharayatında ásirese zárúrli bolıp tabıladı.
Hár qanday isbilermenlik iskerliginiń mánisi paydanıń tolıq kórsetkishi yamasa salıstırmalı - rentabellik formasında unamlı ekonomikalıq nátiyjege erisiw bolıp tabıladı. Paydalılıqqa qanshellilik kóp itibar berilsa, kárxana sonshalıq tabıslı isleydi.