Energetika qurilmalari

3 - MA’RUZA

Suv omborlari va ularning xarakteristikalari.

Reja:

1. Napor xosil kilish sxemalari.

2. Suv mikdorini tartibga solish.

Suv xujaligi – suv resurslari, ularni xisob-kitobi, ishlatilishi, mikdorini kamayishidan saklash va tozalash tadbirlarini belgilaydi. Suv xujaligi ta’minlovchi daryo basseyni (masalan Sirdaryo, Amudaryo) va kul yoki dengiz basseyndan (masalan Kaspiy dengizi, Oral dengizi) iborat. Suv okimi rostlanishi, uni sarfi va muxofazasi basseyn xajmiga kura bajariladi.

Suv okimi fakat elektr energiyani ishlab chikarish uchun kullansa suv xujaligi GES boshkarmasiga buysunadi. Bunda suv ombori energetik vazifasini bajaradi.

GESning xizmatchi personali uzluksiz ravishda suv okimi kursatkichlarni xisob-kitobini olib boriladi. Bulardan suv satxi, ta’minlovchi muzlikni xolati, suv xajmi sarfini nazorati.

Suv omborlarni ishchi rejimlari dispetcher xizmati yordamida boshkariladi.

Belgilangan energetik rejimni ta’minlash uchun GES va energosistema suv satxini ta’minlashlari zarur.

Kuriklik yillari daryolarning suv satxi pasayib ketadi. Natijada GESlarning ishlab chikaradigan elekr energiya mikdori kamayadi; erlarni suv bilan ta’minlanishi kiyinlanadi, kommunal xujaligi xam suv kamomatiga duchor buladi, sanoat korxonalarni texnologik jarayoni buziladi.

Suv bilan tekis ta’minlash uchun suv omborlariri kullash maksadga muvofik. Suv omborlari tabiiy (kullar) va sun’iylarga ajraladi.

Tabiiy omborlarda suvni tulishi odam nazoratini talab kilmaydi va bunday maksimal suv sarfi kulga tushayotgan suv okimlaridan bir necha marotaba kichik.

Sun’iy suv omborlari daryolar buyicha urnatiladi. Sun’iy omborlarini kurishdan oldin ushbu tadbirni ijobiy va salbiy tomonlarini taxlil kilish zarur.

Tekislik daryolarda plotinani urnatilishi ishlatiladigan erlarni suv ostida koldiradi. Tog daryolarida esa burchak osti katta bulgani uchun plotinani balandligi omborni xajmini belgilaydi va suv ostida koladigan er xajmi keskin kamayadi.

Gidrokurilmalarni joylanishiga kura suv omborlari kuyidagilarga bulinadilar:

YUkori joylashgan suv omborlari (bunda ombor daryoni buyida GESdan yukorirok joylashgan);

GESning binosi yordamida xosil buladigan ombor;

past joylashgan suv omborlari (bunda ombor GESdan keyin joylashgan).

Gidravlik turbinalar

suvning ishchi gildiragiga ta’sir buyicha buyicha ikki guruxga ajratsa buladi:

a) aktiv gidravlik turbinalar;

b) reaktiv gidravlik turbinalar.

Ushbu ikkala gurux turbinalari tuzilishi bilan farklanadi:

a) aktiv turbinalarda – ishchi gildirak suvga chxktirilmaydi;

b) reaktiv turbinalarda – ishchi gildirak suv ostida buladi.

Aktiv turbinalar ishchi gildiragi asosan chumichlardan tashkil topgan. Suv chumichlarga bir-, ikki-, turt-, olti- naychalar yordamida uzatiladi.

5-1 rasm. Aktiv turbinani chumichli

ishchi gildiragi tuzilishi
Reaktiv turbinalar okimni ishchi gildiragi uzatilishiga kura va suvni gildirakdan olib chikib ketilishiga kura uchta tizimga ajratiladi:

ukli reaktiv turbinalar

radial - ukli turbtinalar

diagonal reaktiv turbinalar

Ukli turbinalar suv okimi ishchi gildiragiga turbinani ukiga nisbatan parralel bulganssilindrsimon yuzalak orkali uzatiladi.

Radial-ukli turbinalarda suv okimi ishchi gildiragiga turbinani ukiga nisbatan radial ravishda joylashgan yuzalar orkali uzatiladi.

Diagonal reaktiv turbinalar suv okimi ishchi gildiragiga konussimon yuzalak orkali ortiladi, suvni chikib ketishi xam turbinani ukiga nisbatan ma’lum burchak ostida utadi.

Turbinalar tizimlari konstruktiv jixatdan xam farklanadi: - ukli turbinalar konstruktiv jixatdan propelsimon buladi. Ularda parraklar ishchi gildirakka nasbatan xarakatsiz buladi. Buraladigan - parrakli turbinalarida parraklari korpusiga nisbatan xar xil bulishi mumkin.

2. Turbinaning sarfi ishchi gildiragi kamerasida yunaltiruvchi uskunasi yordamida uzatilayotgan suv mikdoriga teng.

Suv bosimini aniklash uchun tenglamalardan foydalanish mumkin:

(5-1)

Bunda Zb va Zh - yukori va pastki bpeflar satxi

Vz - chikaladigan kuvurda suv tezligi

z - kinetik energiya kursatkichi

hb-h - suv kuvuridan turbinani kamerasigacha bulgan masofada yukotilayotgan bosim kiymati.

Turbinani validagi kuvvat kiymati tenglamaga kura xisoblanadi:

(5-2)

bunda  va g - suv zichligi va erkin tushish tezlanishi

 - turbinani f.i.k.

(5-3)

bunda g - turbinani gidravlik f.i.k.

d- turbinani xajmi f.i.k.

m- turbinani mexanik f.i.k.

3. Turbinani asosiy ishchi tenglamasi

Parraklar aro okib utayotgan suyuklik mikdori t vakt davomida kuyidagi tenglama buyicha aniklash mumkin:

(5-4)

bunda V - elementar suv xajmi.

Suyuklik xajmi uzgarmasligi sababli chikishda suyuklik mikdori uzgarmaydi. Xarakat mikdori konuniga kura t vakt davomida uzgargan xarakat mikdori tashki momentning impulьsiga teng:

(5-5)

bunda M - tashki kuchning elementar momenti

___ - parrakdan ta’sir kiladi.

(5-5) tenglamasidan ikkala tomonini burchak tezligiga  kupaytiramiz, t ga bulamiz, natijada:

(5-6)

bunda - shijoatni elementar sarfi

- turbinaga shijoat tomonidan uzatilayotgan elementar kuvvat.

SHijoatni elementar kuvvati tenglamaga kura aniklanadi:

(5-7)

Turbinadagi elementar shijoatni effektiv ishini samaradorligini gidravlik f.i.k. bilan ifodalanadi:

(5-8)

(5-9)

(5-10)

(5-11)

(5-10) tenglamani (5-11) xisobiga olib kuyidagicha ifodalaymiz

(5-12)

2k90 teng bulganda:

(5-13)

Oxirgi tenglama - turbinani asosiy ishchi tenglamasi deb xisoblanadi.

Adabiyotlar

[1, 2, 3, 5]

Nazorat uchun savollari:
Gidravlik turbinalar kaysi sinflarga bulinadi?

Aktiv gidroturbinaning kamchiliklarni aytib uting.

Reaktiv gidroturbinani kamchiliklarni aytib uting.

Turbinalarning asosiy xisoblash formulalarni tushuntiring.

Turbinaning asosiy ishchi tenglamasini tushuntiring.

kaysi suv omborlari yordamida GESlar ishlaydi?

Gidrokurilmalarning asosiy suv xujaligi nimadan iborat?

GES larning binolari kaysi suv omborlari ostida urnatiladi?

Past joylashgan suv omborlari kamchiliklarning aytib uting.

10. YUkori joylashgan suv omborlari ijobiy tomonlarni aytib uting.