«endokrin tizimi anatomiyasi» (O'quv-uslubiy qo'llanma 1- kurs talabalari uchun) Toshkent– 2021

Tuxumdon

Tuxumdon (ovarium) juft ayollar jinsiy bez ibo’lib, kichik chanoq bo’shlig’ida joylashgan (Rasm.9). Unda ayollar jinsiy hujayralari (tuxum hujayra) rivojlanib yetiladi va jinsiy gormonlar ishlab chiqariladi.Ayollar jinsiy bezlari follikulalarini donador qavati va tuxumdon interstitsial to’qimasi hujayralari estrogen gormonlar va oz miqdorida testosteron ishlab chiqaradi. Sariq tana esa progesterone ishlab chiqaradi. Ayollarning jinsiy gormonlari asosan qiz bola balog’atga yetaganidan keyin ishlab chiqarila boshlaydi. Estrogenlar ayollar organizmi jinsiy a’zolarini taraqqiyoti va o’sishga ta’sir ko’rsatadi. Progesteron sut bezlari rivojlanishi va homila taraqqiyotiga ta’sir qiladi.

Tuxumdon cho’zinchoq shakldabo’lib, oldindan orqaga qarab biroz yassilashgan. U och pushti ranli, tuqqan ayollarda usti g’adir-budir. Tuxumdonning uzunligi o’rtacha 2,5 sm, kengligi 1,5 sm, qalinligi 1 sm, og’irligi 5-8 g. Unda medial (facies medialis)va lateral yuzalari (facies lateralis),qavariq (orqa) erkin qirra(margo liber) va oldingi tutqichli qirrasi (margo mesoovaricus) tafovutq ilinadi. Tuxumdonning tutqichli qirrasida botiqlik, tuxumdon darvozasi (hilusovarii) joylashgan. Tuxumdon parenximasi (moddasi) ichki va tashqi qavatga ajratiladi. Ichki qavat o’rtada joylashib, mag’iz modda (medulla ovarii) deb ataladi. U yumshoq biriktiruvchi to’qima, qon va limfa tomirlar, hamda nervlardan iborat. Tashqi po’stloqqavatda(cortex ovarii) yetilgan follikulalar (graaf pufakchalari) (folliculi ovarici meturis) va birlamchi follikulalar(folliculi ovarici primarii) bor. Yetilgan follikula ichida ayollar jinsiy hujayralari bo’ladi. Follikula pufakcalari tuxumdonning yuza qavatiga yaqinlashib yoriladi va tuxum hujayra qorin bo’shlig’iga chiqib bachadon nayi shokilalari yordamida bachadon nayining qorin teshigi orqali bachadon nayiga kiradi. Yorilgan follikula o’rnida qon bilan to’la pufak qolib, sariq tana (corpus luteum) hosil bo’ladi. Tuxum hujayra urug’lanmasa sariq tana kichrayib oq tanaga (corpus albicans) aylanib ketadi. Tuxum hujayra urug’lanib, homila hosilbo’lsa, sariq tana kattalashib diametri 1,5-2,0 sm ga etadi va corpus luteum graviditalis deyiladi. U o’zidan sariq tana gormonini ishlab chiqarab, homillaning o’sishida ishtirok etadi. Follikulalar yorilib tuxum hujayra chiqqan sari tuxumdon kichrayib, yuzasi burishib qoladi. Yangi tug’ilgan qiz bolaning tuxumdoni tsilindr shaklida. Uning uzunligi 1,9 sm, kengligi 3-7 mm, qalinligi 2,5 mm, og’irligi 0,16 g. Tuxumdon yuqori V bel umurtqasi sohasida katta bel mushagining oldingi yuzasida joylashadi. Ular oldinga tomon oqqan bo’lib, qorinning oldingi devoirga tegib turishi mumkin. 3-5 yoshlarda tuxumdon pastga