Ён томондан ёритилганда ҳисобий табиий ёритилганлик коэффициенти қуйидаги формула ёрдамида аниқланади

Ҳисоблаш:

1. 
   n₁-ни аниқлаш учун I – графикни хонани кўндаланг кесимига шундай
   

қўйиладики, бунда графикнинг маркази О ҳисобий нуқта билан бир нуқтада ётади ва дераза ромидан ўтаётган нурлар аниқланади (3.2расм).

2. 
   Дераза ромини ярмидан, яъни С₁ нуқтадан ўтаётган графикдаги ярим айлананинг тартиб рақами белгиланади (3.2-расм).
   
3. 
   II – графикни хонанинг режасига шундай қуйиладики, бунда вертикал ўқ ва горизонталь тартиб рақами, I - графикдаги ярим айланани тартиб рақамига тўўри келиб, С нуқтадан ўтиши керак. (3.1-расм).
   
4. 
   II-график орқали дераза ромларидан ўтаётган ёруғлик нурлари n₂-ни аниқлаймиз (санаймиз).
   

№1-ҳисобий нуқта учун n₁=18; n₂=64; С₁=10.

№2-ҳисобий нуқта учун n₁=9; n₂=54; С₁=16.
№3-ҳисобий нуқта учун n₁=7; n₂=50; С₁=23.
№4-ҳисобий нуқта учун n₁=4; n₂=48; С₁=29.
№5-ҳисобий нуқта учун n₁=3; n₂=46; С₁=35.

Барча ҳисобий нуқталар учун табиий ёритилганликни геометрик коэффи-

циентини аниқлаймиз:
№1 ҳисобий нуқта учун = 0,01(n₁-n₂)=0,01(18х64)=11,52.
№2 ҳисобий нуқта учун = 0,01(9 )=4,86.
№3 ҳисобий нуқта учун = 0,01(7 )=3,5.
№4 ҳисобий нуқта учун = 0,01(4.48)=1,92.
№5 ҳисобий нуқта учун = 0,01(3 )=1,38.

ҚМҚ 2.01.01-98 дан булутли осмонни нотекис ёрқинлигини ҳисобга олувчи коэффициент q - ни ҳар бир ҳисобий нуқталар учун аниқлаймиз. ( 3.2-расм).

№1 ҳисобий нуқта учун ;
№2 ҳисобий нуқта учун ;
№3 ҳисобий нуқта учун ;
№4 ҳисобий нуқта учун ;
№5 ҳисобий нуқта учун ;

Барча аниқланган кўрсатгичларни юқоридаги (3.1) формулага қўйиб ҳисобий табиий ёритилганлик коэффициентини аниқлаймиз:

№1 ҳисобий нуқта учун

№2 ҳисобий нуқта учун
№3 ҳисобий нуқта учун
№4 ҳисобий нуқта учун
№5 ҳисобий нуқта учун
Табиий ёритилганликни норматив коэффициенти қуйидаги формула ёрдамида аниқланади.

1,5 (ҚМҚ 2.01.01-98).
m=0,8 (ҚМҚ 2.01.01-98);
С= 0,85 (ҚМҚ 2.01.01-98).
Ҳисобий табиий ёритилганлик коэффициенти норматив табиий ёритилганлик коэффициентига нисбатан, ҚМҚ 2.01.05- 98 га асосан, 10% фарқ қилиши рухсат этилади. Бу фарқни қуйидаги тартибда аниқлаймиз.
Ф =
Демак ҳисоб тўғри бажарилган ва қабул қилинган деразалар аудитория ҳонасини меъёрий табиий ёруғлик билан таъминлайди.


Masala Yechish :
Toshkent shaxrida joylashgan yon tomondan yoritilgan turar joy binosini tabiiy yoritilganligini aniklash.
Berilganlar: Xonaning balandligi – 3 m
Xonaning uzunligi – 5 m
Xonaning eni – 4 m
Deraza balandligi – 1,7 m
Deraza romlari yogochdan , kuyoshga karshi kurilmalar kullanilmagan.
SHisha yuzasining aniklashni dastlabki xisobi.
Yon tomondan yoritilganda:
100 S_o /S_p = e_n k_z h_o /_o r₁ K_zd
bu erda: S_o – yoritish proyomining yuzasi.
S_p – xona polining yuzasi.
S_p = 5 x 4 = 20 m²
Tabiiy yoritilganlik koeffitsientini meyorlangan kiymati.
e_n = 0,5 %
Toshkent shaxri V poyasda joylashgan, yoruglik iklimining koeffitsienti :
M = 0.8
C = 0.85
e _n^v = e ⁱⁱⁱ m c = 0.5 0.8 0.85 = 0.34%
k_z – zapas koeffitsienti
k_z = 1,2
h_o – derazaning yorilganligini xarakterlovchi koeffitsient
h_o = 10,5
K_zd – deraza karshisida turgan binoni xisobiga yoritilganlikni kamayishini xisobga oluvchi koeffitsient
K_zd = 1

 ₀ – yoruglik utkazishning umumiy koeffitsienti.

 ₀ = 0,8 0,7 1 1 = 0,56
r₁ - ichki kaytgan nurlar xisobiga tabiiy yoritilganlik koeffitsientini oshib ketishini xisobga oluvchi koeffitsient.
r₁ = 1,6
S_o = 5*0,34*1,2*10,5/0,56*1,6 = 21,4/0,896 = 23 %
Demak turar joy binosini deraza yuzasi xona pol yuzasining 23% dan kam bulmasligi kerak.

Tabiiy yoritilganlikni A.M.Danilyuk metodi bilan xisoblash.

Xonani tabiiy yoritilganlik koeffitsient kuyidagi fomuladan aniklanadi:
e = e_n + e_o +e_z +e_p
e_n = e^x_n  ₀ q
Tabiiy yoritilganlik koeffitsientini xisobiy kiymatini aniklash uchun xonaning rejasi va kirkimi masshtab bilan kalka kogozga chiziladi va grafikdan utgan nurlar sanaladi va kuyidagi jadvalga joylashtiriladi:

№	N1		N2	 ^o	q	r1	 0
1 2 3 4 5	10 13 9.5 6 4.2	16 21.5 29 37 45	68 58 46 36 30	65 42 30 24 18	1.20 1.00 0.86 0.77 0.69	3.3 2.0 1.6 1.2 1.1	0.56 0.56 0.56 0.56 0.56

YOn tomondan yoritilganda tabiiy yoritish koeffitsienti kuyidagi formula bilan aniklanadi:
E = (E₁ q + E_zd R ) r₁  ₀/k_z
E_zd = 0

E = E₁ q r₁  ₀/k_z

E₁ = 0,01 N₁ N₂
Tabiiy yoritish koeffitsienti xar bir xisobiy nukta uchun aniklaniladi:
E₁ = 0,01 10 68 1,2 3,3 0,56/1,2 = 12,38 %


E₂ = 0,01 13 58 1,00 2,0 0,56/1,2 = 7,03 %


E₃ = 0,01 9,5 46 0,86 1,6 0,56/1,2 = 2,76 %


E₄ = 0,01 6 36 0,77 1,2 0,56/1,2 = 0,91 %


E₅ = 0,01 4,2 30 0,69 1,1 0,56/1,2 = 0,43 %


YUkoridagi natijalarga karab xonaning kirkimida tabiiy yoritish koeffitsientini grafigi chiziladi.