|
Embriologiya
Embriologiya (embrion va ..logiya) —
embrion (murtak, pusht) ning hosil
boʻlishi va rivojlanishi qonuniyatlari
toʻgʻrisidagi fan. Odam va hayvonlar E.si
hamda oʻsimliklar embriologiyasi
farqlanadi.
Odam va hayvonlar E.si old embrional
taraqqiyot (oogenez, spermatogenez),
uruglanish, embriogenez, yaʼni tuxum va
embrion parda ichidagi rivojlanish,
shuningdek, lichinkalik (koʻpgina
umurtqasizlar va amfibiyalarda),
postembrional (baliqlar, sudralib
yuruvchilar va qushlarda) yoki postnatal
(sut emizuvchilarda) davrlarni oʻrganadi.
Odam E.si embrionning erkak jinsiy
hujayrasi (spermatozoid) bilan ayol jinsiy
hujayrasi (tuxumhujayra)ning qoʻshilib
urugʻlanishi (murtak boshlangʻichi)
paytidan boshlab to organlarning vujudga
kelishi (organogenez)gacha boʻlgan
rivojlanish davrlarini oʻrganadi. Akusherlik
amaliyotida tuxumhujayra urugʻlangach, 8
haftagacha embrion, 9haftadan keyin
rivojlanishi homila deb ataladi, shuning
uchun embrionning 9 haftadan keyingi
rivojlanishidan to tugʻilgunicha boʻlgan
davr homiladorlik davri qisoblanadi.
Erkak va ayol jinsiy hujayralari bachadon
nayi (tuxum yoʻli)da bir-biriga qoʻshiladi;
uruglangan tuxumqujayra nay orqali
bachadonga qarab intiladi va taxminan
bir qaftada bachadonga yetib boradi.
Bachadonning shilliq pardasi murtakni
qabul qilib olishga tayyor turadi. Murtak
bachadon devoriga payvandlanib oladi
(implantatsiya) va shundan boshlab oʻsib,
taraqqiy etadi.
E.da murtakning bir necha taraqqiyog
bosqichi farq qilinadi: otalangan
tuxumqujayraning boʻlinishi, murtak
varaqlarining paydo boʻlishi, organlarning
shakllanishi va rivojlanishi.
Vazifasi va tadqiqot usullariga koʻra,
umumiy, qiyosiy, eksperimental,
populyatsion va ekologik E. ajratiladi.
Qiyosiy E. dalillari hayvonlarning tabiiy
sistemasini ishlao chiqish uchun asos
boʻladi. Eksperi.msntal E. aʼzo va
toʻqimalarni olib tashlash, koʻchnrib
oʻtqazish va suiʼiy muhitda oʻstirish orqali
ularning kelib chiqishi mexanizmlari va
ontogenezda rivojlanishini oʻrganadi. E.
sitologiya, genetika, biokims, molekulyar
biologiya va boshqalar fanlar bilan
birgalikda rivojlanishi natijasida individual
rlvojlanish qonuniyatlari haqidagi fan —
rivojlanish biologiyasi yoki ontogenetika
vujudga keldi.
Hindiston, Xitoy, Misr va Yunonistondagi
(miloddan avvalgi 5-asr) embriologik
tadqiqotlarda diniyfalsafiy taʼlimot aks
etgan. Bu qarashlar Gippokrat va
Aristotel asarlarida ham oʻz ifodasini
topgan. Gippokrat va uning izdoshlari
odam embrioni rivojlanishini oʻrganishga
ahamiyat berib, uni tovuq tuxumidan
joʻjaning shakllanishiga qiyoslashni
tavsiya qilganlar. Aristotelning
embriogenezda aʼzolarning ketmaket
shakllanishi toʻgrisidagi taʼlimoti
epigenetik tasavvurlarga asoslangan. Bu
qarashlar 16-asrgacha deyarli
oʻzgarishsiz qoldi. U. Garvey asarining
nashr qilinishi (1651) E. rivojida muhim
burilish yasadi. Italiyalik olim M.Malpigi
mikroskop yordamida joʻja
rivojlanishining xuddi shu bosqichida
ilgari maʼlum boʻlmagan qism (aʼzo)larini
koʻrishga muvaffaq boʻldi (1672), u E.da
18-asr oxirigacha saqlanib kelgan
preformistik tasavvurlar (embrion
rivojlanishi unda oldindan mavjud boʻlgan
xilmaxil strukturalarning oʻsishi)ni yoqlab
chiqqan. Bunga K.F.Volf oʻz asarlaridagi
(1759) maʼlumotlar bilan qattiq zarba
berdi. Hozirgi zamon E.siningasoschisi
K.M.Ber sut emizuvchi hayvonlar va
odam tuxumdonidagi tuxumni kashf qildi
va tavsiflab berdi (1827). Evolyutsion
qiyosiy embriologiya Ch.Darvin
nazariyalariga asoslangan. A.O.
Kovalevskiy va I.I.Mechnikovning ilmiy
izlanishlari turli tiplarga mansub
hayvonlarning bir-biriga qarindoshligini
isbotlaydi. A.O.Kovalevskiyning embrional
varaqlar toʻgʻisidagi nazariyasiga (1871)
koʻra, barcha koʻp hujayrali hayvonlarning
asosiy aʼzolar sistemasi dastlab hujayra
qatlamlari koʻrinishida rivojlanadi. Bu koʻp
hujayrali hayvonlar barcha tiplarining kelib
chiqishi bir ekanini koʻrsatadi.
Tavsiflovchi tadqiqotlar bilan bir qatorda
eksperimental E. ham rivojlanmoqda. Ilk
embrional rivojlanish, urugʻlanish,
boʻlinish, embrional veraqlarning vujudga
kelishi, organogenez, gistogenez va
patologik rivojlanishning turli
koʻrinishlarini oʻrganish, ayniqsa, kimyoviy
agentlar yordamida rivojlanishni
kuchaytirish, embrional shakllanishning
harakatlantiruvchi kuchlarini aniqlash,
hujayra differensiatsiyasining genetik va
sitologik asosini ochish hozirgi zamon
E.si oldidagi muhim masaladir.
E. maʼlumotlaridan (tibbiyotda turli
anomal va tugʻma majruhliklarni oldindan
bilib olish), qishloq xoʻjaligi amaliyotida
(mas, organizmga embrional rivojlanish
davrida taʼsir etib, chorva mollari zotini
yaxshilash, baliqlarni, foydali
hasharotlarni koʻpaytirish,
zararkunandalarni yoʻqotish va boshqalar
da) foydalaniladi. Epidemiologik
kasalliklar qoʻzgʻatuvchisi va
tarqatuvchilariga qarshi kurashni toʻgʻri
tashkil etish uchun E. maʼlumotlari zarur.
Ad.: Ibragimov Sh., Shodiyev N.,Daminov
A., Sitologiya, gistologiya va
embriologiya. T., 1998; Toʻychiye v S
Toshmanov N., Fayzullayev S, Sitologiya,
embriologiya va gistologiya, T., 2004.
Ko‘proq o‘rganish Ushbu maqolada
Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-
2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
